|
Papawan llaphi t'ikraywan |
|
|
|
Lliw qhawarina |
|
|
|
Papa ruruchiqkunaqa rikuchkankuñam llaphi t'ikray ruwasqantaqa |
|
|
|
Padam Damiaqa, waylla Katmandu, Nepal suyupim papataqa ruruchin. |
|
|
|
Qayna wataqa paypaq, ayllunpaqpas mana allinchu karqan. |
|
|
|
Febrero killapi mana hayk'ap rikusqa rit'iy, q'uñipachapi chikchi mana chayaqpas, yaqapas iskay kutipim llapan aymuraynintaqa waqlliyachipun. |
|
|
|
Pachap chiriq'uñinqa sinchitapunim sapa kuti millayachkan, hinapunim tiqsimuyupi wak papa ruruchiq suyukunapaqpas kachkan. |
|
|
|
Qhawarinapaqqa, Perú suyup Qulla suyun pampankunapiqa, kikin pacha puquypi kachkaptinmi, chiriqa 30 ºC bajo cero nisqakaman urmarparin, chaymi sumaq hatun aymuraytaqa chinkachin. |
|
|
|
Wakin suyukunapiqa, ch'akipacharaykum aymurayqa pisiyapun. |
|
|
|
¿Sapa kikin kaqchu icha llaphi t'ikray ruwasqanchu? |
|
|
|
T'uyurkuna, ch'akipachakuna, lluqllaykuna imam, runataqa paqarisqanmantaraqmi sasachan. |
|
|
|
Ichaqa qhipa watakunapiqa, achkha suyukunapim aswantapuni pachap llaphinqa t'ikrapakun, yachaqkunaqa llaphi t'ikraymanpunim huchayanku. |
|
|
|
Llapa tiqsimuyupi tarpuqkunaqa sapa kuti imaymanakuna hatariptinmanqa yachakullankum, ichaqa sapa kuti aswan ima t'ikraykuna hatariqqa ancha ñak'ariymanmi tarpuqkunata haykuchin. |
|
|
|
Tukuy Tiqsimuyupi Papap Watanraykum, kay Focus qillqayninpiqa imaynam llaphi t'ikray chakra tarpuyman, hina kikin papamanpas tupayman haykuchisqanta qhawarichin. |
|
|
|
Papaqa – chaniyuq tiqsimuyuntinpi |
|
|
|
Llapa tarpuykunamanta, ñataq arusmanta, trigumanta, saramantapas, papaqa tawa ñiqin aswan chaniyuq tarpusqam, chaymi runap mikhunanpaqqa aswan chaniyuq rikurin, hinallataq lliw tiqsimuyupiqa, paparaykum hunu hunu runakunapas allin kawsariyta aypanku. |
|
|
|
XVI siglupi España runakuna Abya Yala uraymanta Europa hatun suyumankamam apamuptinkum, papaqa allintapuni tiqsimuyupiqa mast'arikun. |
|
|
|
Europamanta Asiakama aparqanku XVII siglupi, Africamantaq XIX siglupi. |
|
|
|
Papaqa utqhay wiñayniyuq kaptinrayku llapa tiqsimuyu ruruchiqkunamanqa allinta haywarikun, chaymi tarpuqkunaqa mayqin allin pacha tarpuyta akllayukuspanku, papataqa achkha pacha llaphikunapim tarpunku. |
|
|
|
Hatun suyukuna wiñachakuptinrayku, qhipa watakunapiqa lliw tiqsimuyuntinpim papa tarpuyqa, allintapuni yapaparikun. |
|
|
|
Papa ñawran kallpachakuptin hinallataq chakra ruwaypas sapa kuti aswan allin kaspapas aswantapunim papataqa yurichikun. |
|
|
|
Hinallataq, achkha suyukunapi runap mikhuynin wakhinayachikuptinmi, papamanta imaymana mikhunakunaqa hatarparin, chaymi papaqa achkhatapunim tarpukun. |
|
|
|
2005 watapiqa, papa tarpusqa allpapi llapan papa mirachiypipas, wiñaq suyukunam kamalliq suyukunamanqa llallipanku. |
|
|
|
China sutiyuq suyum, 71 hunu tuniladasta huñuptinmi kuraq papa ruruchiqhinaqa rikurin, chaymi llapa tiqsimuyuntinpi ruruchiymantaqa 20% nisqatam aypan. |
|
|
|
...allinpunim huch'uypi ruruchiqkunapaqqa |
|
|
|
Papaqa, mana allin allpakunapi chiri punakunapipas wiñallaqpunim. |
|
|
|
Chaymantapas, sapa papa tarpusqahinaqa, pisi tarpuykunallam kallpachakuq mikhunakunataqa qun – kayqa allinpunim pisi allpayuq suyukunapaqqa. |
|
|
|
Chayraykum papaqa, lliw tiqsimuyupi antikunapi kaq ayllukunapaqqa allinpunim. |
|
|
|
Kay tarpuyqa aswan maki llamk'aytam mañakun. |
|
|
|
Ichaqa, aswan ruruchikuptin, aswan qhatuchakuptinpas, kaqllataq huch'uypi tarpuqkunawanpas mana makinawan tarpuchikuptinpas allinmi, chaymi ruru llallipakuqhina qhawarikun. |
|
|
|
...chanin qhatuna tarpuy |
|
|
|
Achkha tarpuqkunapaqqa, papaqa allin qullqichaqmi. |
|
|
|
Antisuyukunapi huch'uy tarpuqkunaqa, yaqa chayllatapunim qhatunankupaqhinaqa tarpunku. |
|
|
|
Bangladesh suyupi hinataq India suyupipas, uray q'uñi allpankupi chiripacha kachkaptinqa, kikin qhatunapaqhinaqa, qarpayllawanmi tarpunku. |
|
|
|
Qhatuchakuptinrayku Vietnam suyup antiantikunanpi tarpuqkunaqa, anchatam papataqa munapakunku. |
|
|
|
Kaykunaqa chawpi tarpuytahinam papataqa, aruswan sarawan muyumuyuchispa tarpunku, qhatuchakuypitaq papaqa aruswan kuskachakun, ichaqa saratawan apichutawanpas, iskay kutipim qullqichakuyninkumantaqa llallipan. |
|
|
|
Llaphi t'ikraypa ruwaynin... |
|
|
|
Hinallataq manam kurukunallawanchu unquykunallawanchu sasachakuyqa masichakun, tarpuqkunaqa astawanmi sapa kuti mana kawsayniyuq unquykunawanmi tupakuchkanku. |
|
|
|
Imayna unu pisiyasqanta, para hukniraspa pisi-achkhayasqanta, chikchisqanta, punakunapi astawan qasasqanta rit'iyasqantapas, ruruchiqkunawan t'aqwiqkunawanpas qhawarichkankuñam. |
|
|
|
Sapa kuti, pacha llaphi astawan hatun karaqninta rikuchispaqa, ch'uyatapunim llaphi t'ikraywan masichakuchkan. |
|
|
|
2007 watapi, Panel Intergubernamental sobre Cambio Climático (IPCC) nisqap qhipa willaykuyninpiqa tiqsimuyup ruphapakusqantaqa qhawarichinpunim. |
|
|
|
Q'uñiwapsiraykus 2100 watapi tiqsimuyup q'uñiyninqa 1,8 ºC nisqamanta 4 ºC nisqakamam sapa suyupi yapapakunqa, chay hinatam IPCC nisqaqa qhawarichichkan. |
|
|
|
Llaphi 2 ºC nisqakamaraq yapapakuptinqa, runakunapaqpas hinallataq pachamamapaqpas sinchi millay kawsaytapunim apamunqa. |
|
|
|
Tiqsimuyupi llapan q'uñiwapsitaqa, chakra ruwaylla 15% nisqakamaqa asuyachin. |
|
|
|
Sach'asach'akunata allpa tarpunapaq hinaman tukuchinapaq, sach'akuna wit'uyqa 11% nisqakama Pacha llaphintaqa aypachin. |
|
|
|
Chakra tarpuymanta dióxido de carbono (CO2) nisqa hamuqqa,rumiyasqa combustiblikunata hap'ikuptinmi chaynaqa, hinallataq tarpuykunapi puchunkunata kanasqarayku, chaymantapas sach'asach'akunata wit'ukuptin kanakuptinrayku ima. |
|
|
|
Hinallataq, chakra tarpuyqa metano (CH4) nisqa wapsiriyta, óxido nitroso (N2O) nisqapas llapa wapsiykuna kasqanmantaqa, yaqa kuskantam paqarichin; kaykunaqa dióxido de carbono nisqamantaqa aswan millay kallpayuqmi. |
|
|
|
Uywa uyway, qarpasqa arus tarpuy hinallataq wanu waqaychaypas, CH4 nisqataqa hatunmantam yurichinku. |
|
|
|
Uywa wanuta, runap wanu ruwasqatapas mana allin churakuptinmi, N2O nisqaqa pampanta hanaq pachakama kacharikun. |
|
|
|
Chakra tarpuy, allin qhawarisqa kaptinqa, pisiyachinmanmi q'uñiwapsitaqa, hinatapunim allinta yanaparispaqa llaphi t'ikrayta pisiyachinmanmi. |
|
|
|
... Chakra llamk'ay |
|
|
|
Chakra ruruchiypa allinpas mana allin kayninpas pacha llaphinrayku factores meteorológicos nisqamantam allintaqa ruruchiyninqa. |
|
|
|
Kikinpiqa, chayraykum llaphi t'ikray ruwayninqa sinchipunitam llamk'aytaqa sasachan. |
|
|
|
Wakin suyukunapiqa, ch'akiriypacha kaptinmi unutapas ancha chaniyuqtahina qhawarikun, ichaqa wakinkunataqa lluqllañataq sapa kuti hatarispa ñak'arichichkan, mana chayqa ch'akipachawan lluqllawan iskayninkuñataq ñak'ayachichkanku. |
|
|
|
Llapan watukuykunaqa mallipasqallamanta hamuptinraykum mana ancha iñinapaqhinachu. |
|
|
|
Ichaqa, imayna llaphi t'ikray sapanka suyukunapi, chakra tarpuyta hukniraqman t'ikrananku, ñataq pisiyachispapas utaq achkhayachispapas, chaytaqa ch'uyatapuniñam qhawarikun. |
|
|
|
Pacha t'ikrayta qhawarispa ancha ruway apakunantam qhawarichkanku, hinataq chay t'ikrayqa manam llapa suyukunapaqqa kikillanchu kanqa. |
|
|
|
IPCC nisqamanta II huñupi ruwaqninkuna nisqankumanhinaqa: |
|
|
|
"Chawpi sunichapi kaq k'itikunapi llaphi 1 ºC nisqamanta 3 ºC nisqakama hukniraptinqa, chakra llamk'asqap ruruyninqa asllatapas yapakunantam suyarikun, hinallataq wakin suyukunapiqa kikin chakra ruruynin pisiyanantapas suyarikullanmi. |
|
|
|
Uray sunichakunapi, aswantataq ch'akiriy pachayuq q'uñiriy k'itiyuq suyukunapipas, suyasqa chakra ruruyqa pisiyanqam, hinam kanqa llaqtap llaphin (1 ºC nisqamanta 2 ºC nisqakama) asllata yaparikuptinpas, chaytaqmi wiñaq muchuytapas apamunqa. |
|
|
|
Lliw tiqsimuyupi watukuykunaqa ninkum, 1 ºC nisqamanta 3 ºC nisqakama llaqtapi llaphi yaparikuptinqa, mikhuna ruruchiyqa yaparikunqam, ichaqa kay yupanakunata llaphi astawan llallipaptinqa, pisiyanqapunim. |
|
|
|
Watuchikuykunapaqqa, sapa kuti ch'akiriykuna lluqllakuna ima yapakunqa chayqa, chakra ruruynintaqa millayachinqam, kayqa astawantaq uray sunichakunapi, hinam mikhunallapaq chakra ruruykunaqa astawanmi millayapunqa." |
|
|
|
... kawsanapaq imaymanakunawan mikhuna waqaychaywan |
|
|
|
Watukuykunaqa ch'uyatapunim ninku, imayna tiqsimuyup chawpi uyayninpi suyukuna kaqqa, suq'achikunqakus llaphi t'ikraywanqa, hinanaspanmi ima sasakayninkunapas ñataq allpa t'ustuchiy utaq unu pisichiypas astawansi hatunyanqa. |
|
|
|
Kay suyukunapi runawan chakra ruwaywan aswan masichakuptinraykum, runakunaqa mana kallpayuqhina llaphi t'ikraymanqa sayapakunku. |
|
|
|
Astawantaqmi mikhunallapaq chakra ruruchiq runakunaqa, ima tarpuy pisiyaptinqa, millaytapuni ñak'arinqaku. |
|
|
|
Paykunamanta wakinkunaqa mana qullqiyuqhina kaptinku mana riqsiptinkupas, ima t'ikraykuna hamuqkunamanqa manam utqhaylla yachakuytaqa atinqakuchu. |
|
|
|
Mikhuna waqaychayta llaphi t'ikray waqllirparichisqanmantaqa, manam k'apak yachayqa kanchu; kayqa sapa k'itikunapi huk niraqkama kasqanrayku: |
|
|
|
"Llamp'uyachisqahina kaptinqa, runakunaman hatun yarqayman urmachinaypiqa, ima t'ikraypas pisi ruwayniyuqhina qhawarikun." |
|
|
|
Qallariq mitapiqa, wiñaq suyukunapi chakra ruruy chinkachikuptinqa, ichapas kamalliq suyukunapiqa astawanraq ruruyninqa yapaparikunqa. |
|
|
|
Ichaqa, imaynatam mikhuykuna llapa tiqsimuyup suyunkunapi rakipakunamanta, tapukuyqa hatarillantaq. |
|
|
|
Sutillanta rimaspaqa, wakcha llaqtakunaqa, wichay qhapaq llaqtakunapa mikhuna ruruchisqantaqa, manam aypayta atinqakuchu. |
|
|
|
Wak rimaykunataq ninku, "tiqsimuyupi rupay 3 ºC nisqakama yapaparikuptinqa, 600 hunu runakunatam hatun yarqayman tanqarinqa. |
|
|
|
Ichaqa, yuyarinam, mana llaphi t'ikrayllachu mikhuna waqaychaytaqa urmayachinman, kachkanmi huk kuraq imaynakunapas, ñataq llaqtakunapi runa wiñay, hatun qhatuchay, mikhuna rakiy, ima hukkunawanpas. |
|
|
|
... Papa tarpuy |
|
|
|
Papa tarpuyta llaphi t'ikray imaymanasqanmantaqa, pisi mallinakunallam kan, ima willaykunata haywariqqa. |
|
|
|
Llaphip yapaparikuynin: |
|
|
|
saminchana ñakachina iman ... |
|
|
|
Q'uñiy yaparikuptinqa, llapa yurakunam aswanta hump'iyta qallarinku, hinaspataq achkha unutam mañarikunqaku. |
|
|
|
Kayqa, ch'aki k'itikuna ruruchiqpiqa unutam pisiyachinqa, kikillantaq ima ruruchiytapas pisiyachinqam. |
|
|
|
Kay ruwayqa achkhata sasachakunqa para chayaynin hukniraqman t'ikrakuptinqa. |
|
|
|
Kay suyukunapiqa, ima ruruchiyqa pisiyanqa, astawantaq mana qarpayuq suyukunapiqa, hinan papa tarpuyqa mana tarpukuykamam chayanqa. |
|
|
|
Achkha suyukunamanta, astawantaq q'uñi, tumpa q'uñi suyukunamanta ruruchiyninkuqa, kay 20–30 % nisqakama pisiyaynintam suyarikun. |
|
|
|
Tutapi llaphiqa kaqqa, allintam papasapa rurukunap hak'untaqa yurichin; llaphi sumaq kaptinqa, 15 ºC, 18 ºC nisqakaman chayan. |
|
|
|
Q'uñi 22 ºC nisqamanta astawan yapapakuptinqa, papasapa rurukunap wiñayninqa millaytapuni waqllirparin. |
|
|
|
Astawantaq, hanaq tarpuna allpakunapi tarpusqakunap ruruynin aswan allin kananta suyakun. |
|
|
|
Wakin k'itikunapiqa, llaphiqa sumaqyachkanmi, chaymi q'uñiriy yapaparikuptinqa papa tarpuyqa sumaqyachkanmi. |
|
|
|
Kayqa yanaparinpuni ima ruruchiytaqa, hinatam hanaq wichay k'itikunamanqa, ruruchiyta mast'arichin. |
|
|
|
Wakin suyukunapiqa, kikin chiripachapim papaqa tarpurikuyta atikunqa. |
|
|
|
Ichaqa, hanaq k'itikunaman tarpuy mast'arichiyqa, chay tarpuna allpakuna qhatakuna kaptinkum sasa kaymanñataq haykurichinqa; chay allpakuna sinchita hasp'ichikuptinmi, astawanqa t'ustuchikunqa. |
|
|
|
Hukpiqa, hanaq k'itikunapi papa tarpukuq, radiación ultravioleta nisqa chaskisqanmantam, yachakusqanmanta astawanmi t'aqwirina. |
|
|
|
¿CO2 nisqa yapapakuptin ruruchiy yapakunqachu? |
|
|
|
CO2 yapapakuynin llaphi t'ikraywan masichakuyqa, t'aqasqallapi qhawarikuptinqa, allinmi chakra ruruchinapaqqa. |
|
|
|
Kayta "laboratorio" nisqapi qhawarisqaqa aswan allinmi papapaq, allpa ukhupi wiñas huk rurukunapaqpas. |
|
|
|
Chaymi wakin yachaq t'aqwiqkunaqa ninku, imayna CO2 allinpas kanman allpata kallpachanapaq, chaysi, llaphi t'ikray ruruchikuna chinkachisqanta astawanmi ruruchikunman. |
|
|
|
Ichaqa, CO2 yapapakuyninwan q'uñi yapapakuyninwan ruwapasqankumantaqa, manaraqmi allinta yachakunraqchu, chaymi papasapakunap wiñaynin imanakusqanmantaqa, manaraqmi chiqay rimayta hurqukunqachu. |
|
|
|
Qhipa pachakunapi t'aqwispa tarisqakunaqa, imayna sinchi CO2 pampakunapi allin imanasqanqa, mana laboraturiyupi qhawasqahinachu, chaysi allin imanasqanqa aswan pisim allpapiqa qhawarikun. |
|
|
|
Yaqapaschá kurukunawan unquykunawan yaparikunqa |
|
|
|
Wakin suyukunapiqa, llaphi t'ikrayqa kurukunatawan unquykunatawan imam, papa tarpuymanqa apamunqa. |
|
|
|
Mana kay unquyniyuq kaq suyukunamanmi Tizón tardío sutiyuq papa unquyqa chayaspa mast'arikunantam suyakuchkan. |
|
|
|
Hinallataq, ichapas wakin suyukunapiqa papap pikinqa astawan yaparikunqa, hinallaq pacha llaphi paykunapaq sumaq kaptinmi, may pachapipas astawanmi hatarinqaku. |
|
|
|
Ch'iñi kuru astaq kaptinmi, papap pikiqa, kikin muhupaqqa millay urmachiqmi kan. |
|
|
|
Kunan pachapiqa, hanan k'itikunapi muhukunaqa tarpukun, manaraq papa pikip pachan hatarichkaptin, chaynatam qispichikun ch'iñi kurumantaqa. |
|
|
|
Purun papa ñawrayninkunap urmaynin |
|
|
|
Astawan q'uñiriy yaparikuyninqa, sinchitapuni purun papataqa chinkachinqa. |
|
|
|
2055 watapaqqa, 16% nisqamanta 22 % nisqakama kaykunaqa chinkarinqaku, kay kawsaqkunaqa, genes nisqanpi sumaq kawsayta apamuspam musuq ñawrayuqkunata yurichinku, chaymi munasqa kanku, hinam, chinkarispaqa muchuymi hatarparinman. |
|
|
|
Kamachinakuna |
|
|
|
¿Ima ñankuna akllana chakra llamk'anapaq? |
|
|
|
Ña llaphi t'ikray imanasqankunaqa rikukuchkanña, kikinmanqa churapakunam kan ima amachaypas ima yachakuypas. |
|
|
|
Llaphi t'ikrakuyninmanta "Convención Marco de las Naciones Unidas, Protocolo de Kioto" nisqapim churasqa kachkan imaymanakuna Pachamamata amachanapaq, hinallataq kayman imakuna hunt'achiqpas churasqallan kachkan. |
|
|
|
Chakra tarpuna llamk'aypiqa, achkha huñunasqa suyukuna huñunakuspam- FAO nisqawan, centros internacionales de investigación agrícola del CGIAR nisqapuwanpas– aswan muchusqa suyukunaman imaymanakunata haywarinankupaqmi llamk'achkanku. |
|
|
|
Yachakuy |
|
|
|
Llaphi t'ikrayqa, takyasqata chakra ruruchiypa ancha chanin kasqanta qhawachikun. |
|
|
|
Chakra ruruchiypa sisteman allin takyasqa kaptinqa, hamusqa sasachakuykunamantaqa aswan allintam qispichikun. |
|
|
|
Mama pachapi imaymana kaqkunata yuyaywan hap'iypas chakra llamk'aytapas takyasqata hap'iypas, allinpunim llapa chakra llamk'ay phuturinanpaq. |
|
|
|
Aswan kawsachiyta yurichinapaqqa, sapan ima ruway apakuptinpas, allin imaynakunatam churanqa. |
|
|
|
Qhawarinapaqhina, mulching nisqa (kirpaspa tarpuy), allpapi wanu kaqtaqa astawanchá sumaqyachinman. |
|
|
|
Chaymantapas allpapi kaq unutapas waqaychan ch'uymakuynintapas pisiyachispa, chayhinapi yurakunapaq aswan unuta waqaychaspa. |
|
|
|
Hinallataqmi mana unuta usuchispa qarpaytapas yachakunman, unuta sut'uchispalla allpa qarpaypihina. |
|
|
|
Chay sistemakunaqa manam sinchi qullqipaqchu kanku. |
|
|
|
Llaqta qarpanapaqqa, Indiapihina wakin wiñaq suyukunapiqa, mana sinchi qullqichanapaq huch'uy sistemakunatam yurichichkanku. |
|
|
|
Rurukunap ñawrayninta, tarpuykunata ima chhaqruyqa (kikin chakrallapi achkha yurakunata tarpuna), achkha kallpasapa rurukunatam yurichin, hinapunim chaywanqa pacha llaphinpa imaymana hamuptinpas, chakraqa aswan kallpayuqña kanqa. |
|
|
|
Achkhas kutin "ciencia" nisqaqa, chay huch'uy, kantuchasqa chakra llamk'aqkunap yachayninkunamanta astawan yachayta atin. |
|
|
|
Huk imaymanakunapiqa, chakra llamk'aqkunaqa tarpuy pachata kuyuchinku sapa watapi puquy killakuna chayamusqanmanhina, mana hinaqa imayna tarpuy yachasqankuta chakra llamk'ay pachap pisiyayninmanhina mat'ipanku. |
|
|
|
Kay ruwaykunaqa manam chayllachu, chaymi huk ruraykunatapas hunt'anaraq. |
|
|
|
Kay ñawrakuna ruphaytapas ch'akiriytapas llallipaqtaqa, anchatapunim chaninchana. |
|
|
|
Hinallataqmi, llaqtap huñukunantaqa kallparichinam, hinallataq pisi qullqi manukuymanpas aypallankumanmi, hinaspapas huch'uy waqaycha "microseguro" nisqamanpas, kikinllataq pacha llaphimanta ima willarikuymanpas aypallankumanmi. |
|
|
|
Kay imaymanakuna apakunankupaqqa munakunpunim llaqtamanta hawa llaqtakunamanta huñunakuqpa qullqichanankuta yanapanankutapas, kay yanapaytaqa wakchahina llaqtakunam astawantaqqa munanku |
|
|
|
Thanichina |
|
|
|
Chakra tarpuyqa, mana sinchita qullqichaspallam pachap q'uñiwapsintaqa pisiyachinman. |
|
|
|
Munasqata aypanapaq, ima ruwaykuna purichikuqqa, mana suyasqa allin imaymanakunatawanmi apamun. |
|
|
|
Sach'a sach'akunapi kaq allpata, chakra allpaman kutichinapaqqa, sach'a sach'akuna chaquytam pisiyachina; kay ruwayqa sinchi sasapunim. |
|
|
|
Agroforestales nisqa sistemakunaqa allin musuq hap'iyniyuqhinam aypakunman. |
|
|
|
Hinallataq, mana chaqmasqa allpapiqa, kikinmanta wanuchakuspa sumaqyaruspa manañam t'ustuchikunchu, kaqllataq CO2 nisqapas allinta takyan. |
|
|
|
Huk qhawanpitaqmi, aruspa musuq ñawrankunaqa, manañam sinchi unuwanqa tarpukunchu, hinallataqmi chay CH4 nisqatapas allinta pisiyachin. |
|
|
|
Wanuchaypi nitrato nisqap chinkayninpa pisiyayninqa N2O nisqap wapsiyninta pisiyachinmi. |
|
|
|
Chanin ruwaykunata hunt'ana |
|
|
|
Qhaprakuymanta chaninchana |
|
|
|
Hawa suyukunapi, kikin suyukunapi kaq institutukuna, suyu kamachiqkunapas, allintam yachananku pachap llaphi t'ikraynin sinchi sasachaykuna apamusqanta, hinaspapas ñawpaqta, imakunatam ruwana chay sasachaykunamanta qispisqa kanapaq, chayta qhawarinanku. |
|
|
|
Ichaqa, kayqa manam hina atinallachu: |
|
|
|
"...Kunanqa, mana sinchi yachaqniyuqhina kachkanchik, hinallataq manam allintapaschu riqsikun imaynatam kay sasakayman yachakuymanta, kaykunamantaqa willakuq sistemaqa manaraqmi allintapaschu chaninchan..." |
|
|
|
Ñawpaqpiqa, pacha llaphip qhaprakuntintam chaninchanaqa. |
|
|
|
Ima ruwaykunatam hunt'ana kanqa chay sasachaykuna llallinapaq, chayta yachanapaqqa, ñawpaqtam allinta riqsina maykamam sasachaykuna imaymana tarpuykunaman, suyukunaman, runakunamanpas chayanqa, chaytaraqmi yachana. |
|
|
|
Llapan wakichinakunap qhaprakayninta chaninchanapaqqa, ruwarinkuñam tukuy llamk'anakunataqa. |
|
|
|
Kunanqa, imaynan chay iskay kamasqa llamk'anakuna kasqanmanta pisita willarikunqa. |
|
|
|
Software CRISTAL nisqa llamk'anaqa, wakichinakunata allin ruwanapaqmi, chaymi llaphi t'ikrayman ima sasakuna masichakuytapas riqsichin. |
|
|
|
Imaynatam llaphiwan, kawsanapaq imaymana mikhuykunawan, ima ruwaykuna wakichinakunawan imayna tinkusqanta yachanapaqmi chay llamk'anaqa. |
|
|
|
Banco Mundialpa kamasqan, "ADAPT" nisqa llamk'anaqa, pacha llaphi t'ikrakuyninrayku "proyectos de desarrollo" nisqakunata sasachasqan yachanapaqmi. |
|
|
|
Kay softwareqa, llaphi t'ikraypa ima rikch'akuqnintam riqsichin, chaypaqqa llaphi t'ikraytam chay proyecto nisqakuna waqllipuyninwan tinkuchispan qhawachin. |
|
|
|
Kay llamk'anaqa "Area de Cooperacion Para el Desarrollo" nisqapi, musuq ruwaykunata qhawaspa llamk'aqkunapaqmi kamasqa. |
|
|
|
Centro Internacional de la Papa (CIP) nisqaqa, huk mallinatam yurichimun, kayqa llaphi t'ikrayman rikch'akuqtam qhawarichin, hinallataq papa ruruchiyman imanasqanmantapas qhawarichillanmi. |
|
|
|
Mallinaqa, Sistema de Informacion Geografica (GIS) nisqamanmi sayan, mallinamantaq hap'iqmasikunaqa para chayaymanta, llaphimanta, allpamanta hinallataq papakunap ñawrankumantapas willaykunata haykuchinapaqmi. |
|
|
|
Maskhaspa tariqqa, imaynan papap ruruynin hamuq pachakunapi kanqa, achkhachu, pisillachu kanqa may suyukunapipas, chaykunatam yachayta atichin. |
|
|
|
suyukunawan llaphi t'ikraywan tinkuchiyqa, aswan sut'in yachaykunamanmi asuyachin, hinam kayqa, huch'uy k'itikunapi mallina churakuspaqa, allin willaytam haywarin. |
|
|
|
Chayraykum, papa tarpunapi yanapaq llamk'ana hinatam, tarpuqkunawan yachayniyuq t'aqwiqkunawanpas apaykachanankum. |
|
|
|
Mallina llamk'anaqa, ch'akiriyman ruphariyman ima pachakunaman musuq ñawraykuna yachapakuqtam paqarichin. |
|
|
|
Kallpachana |
|
|
|
Papa tarpunapaq kimsa ruwaykuna |
|
|
|
Sapanka suyup qhapra kayninta qhawarispam ima hunt'ana ruwaykunata qhawarina. |
|
|
|
|
|
Qhawarinapaqqa, llaphip t'ikrakuyninwanqa, kimsa ruwaytam papa ruruchiqkunaqa qatinanku: |
|
|
|
Ruruchinata saqipuy |
|
|
|
Sichus llaphi t'ikray, papa ruruchinata anchatapuni sasachanqa chayqa, wakin suyukunapi tarpuqkunaqa yaqapunim papa tarpuyta saqipunankuta qhawarinqaku. |
|
|
|
Kay imaymanamantaqa, Malí urayninpi Sikasso suyum, hina kasqanmanta qhawarinapaqhina kachkan. |
|
|
|
Qhipa watakunapiqa, llaqta umalliqkuna hinallataq hawamanta yanapakuqkunapas, allintapunim papa ruruchiytaqa papa qhatuytapas yanaparinku. |
|
|
|
Kunanqa, llaphi t'ikrakusqanraykum, allinchus icha manachus chay llamk'aykuna kasqanta qhawarichkanku, chaymi chay llamk'aqmasikunapas huk ruwaykunaman yachakunanrayku papa ruruchiytaqa saqipuyta munachkanku. |
|
|
|
Musuq k'itikunaman mast'arikuy |
|
|
|
Wakin k'itikunapiqa, llaphi t'ikraylla kaptinmi papa tarpuyqa kachkan mana chayqa astawan kallpachakuchkan. |
|
|
|
Qhawarinapaqqa, China suyupihina chiri mit'akunapim papa tarpuy kanantam suyakuchkan. |
|
|
|
Ichaqa, maypipas papata musuq tarpuytahina apamuspaqa tarpukuptinqa, sasachakuykuna hamunantaqa qhawarinapunim. |
|
|
|
Ruruchiypa yachakuynin |
|
|
|
Wakin k'itikunapim, ruruchiypa yachakunapaqqa imaymana ruwaykunatam ñawpaqtaqa hunt'ana allin ruruy kananpaqpas, mana sinchi o pisilla kananpaqpas. |
|
|
|
Hamuq qillqasqapim, ruruchiy yachakunamanta hinallataq papa ruruchinapaqpas, achkha willaykunam riqsichikunqa. |
|
|
|
Pachap llaphinpa puririyninmanta watupakuykunaqa sapa kutinmi aswan allin. |
|
|
|
Llaphi t'ikraypa sasachakuykuna apamusqanmanta ima yachaykunaqa, ancha chaninmi chakra tarpuqkunapaqqa. |
|
|
|
Qhawarinapaq, sistemakuna paqariqllamanta willakuqqa, millaysapa para chayamunanmantam runakunamanqa willari, chaynam ñawpaqtaraq ima sasachakuyman haykunamantaqa, willarisqañam kakun. |
|
|
|
|
|
Pachap puriyninmanta ñawpaq watupakuykunaqa, imayna tarpuy pacha kasqanmanta yachanapaqmi aswan allinmi kanman. |
|
|
|
Wakin suyukunapiqa, imayna pacha puririynin kasqanta watupakunapaqqa, tarpuqkunaqa, tiyasqankupi taytamamankup yachasqankupim iñinku. |
|
|
|
Kay watupakuykunaqa, llaphi t'ikray hatunyakuptinmi manaña sinchi chaniyuqñachu kampun, hinan pachap imayna kayninta watupakuyqa, sapa kutin aswan sasa kapuchkan. |
|
|
|
Chayraykum kunan, científicos nisqakunap imayna llaphip kayninmanta watupakuyqa, aswan chaniyuqmi kapuchkan. |
|
|
|
Ichaqa, achkha tarpuqkuna manam kayna watupakuypiqa iñinkuchu, maski taytamamankumantapacha watupakuy yachasqanku mana allinta watupakuptinpas. |
|
|
|
Huk yachanapim nin, Antikunamanta tarpuqkunaqa hawa suyukunapi watupakuykunapi, manas chaninchankuchu, chaykuna hukniraq mana llaqtankupahina kaptin. |
|
|
|
|
|
Lliw qhawarinapaqqa, paykunaqa, llaqtanku ukhupi watupakuqkunapim iñinku, ichaqa mana hinatachu iñinku hawa yachayniyuq watupakuykunapiqa. |
|
|
|
Kay ruruchiqkunaqa tarpunankuta watupakunankupaqqa, llaqtankup allin ruruchiq runakunamanmi riqku, ch'askakunata, mama pachapi imaymana kaqkunata qhawaspalla, pachap llaphin puriyninmanta watupakuyta yachasqankuraykum. |
|
|
|
Científicos nisqa watupakuqkuna chakra llamk'aqkunapaq allin kananpaqqa, mañana chaypi iñiqtinkupas, chay suyukunapi kaq yachaqkunam kay científico nisqa watupakuqkunata yanaparinanku, chayhinatam chay musuq yachaykunaqa llaqta munasqanmanhinam haywarikunqa. |
|
|
|
Musuq ñawrakunata paqarichiyqa - aswan allinpaqmi |
|
|
|
T'aqwiqkuna, hinallataq tarpuqkunapas, llaphi t'ikrayman yachakuq musuq papa ñawrakuna paqarichiytaqa, ancha chaniyuq kasqantam qhawarichkanku. |
|
|
|
CIP nisqapiqa, kallpachakuchkankum kaykunata taripanankupaq, chaymi llapan kallpachakuyninku, utqhaylla wiñaq papa ñawraykuna paqarichiymanmi richkan. |
|
|
|
Kay ñawrakunaqa, utqhaylla wiñaq kasqanraykum ruruchiqkunataqa ima sasachakuymantapas qispichin, chayhinatam ruruchiqkunaqa sasa pachatapas, q'uñiriy pachatapas, ch'akiriy pachatapas llallipallankumanmi. |
|
|
|
Llaphi t'ikrayqa, musuq ñawrakuna paqarichiqkunataqa, hatun karay sasachakuymanmi tanqarillachkantaq, kaykuna huk imayna kayninta allinman tukuchichkanankukamaqa, llaphi t'ikrayqa achkha musuq sasachakuykunañataqmi rikurichichkan. |
|
|
|
Chaymi, CIP nisqaqa ñawrankuna kaqtapas chaninchachkanmi, hinaspapas chayraq musuq ñawrakuna pisi unuman, sinchi chiriman-q'uñiriyman yachakuq atiqtam maskharichkanku. |
|
|
|
|
|
CIP nisqapaqa, tiqsimuyuntinpi aswan hatun, musuq papa ñawrakuna paqarichiqninkuna ukhupiqa, 5000 tarpusqa hukniraykama papakuna, 2000 waranqa purun papakuna, 140 huk niray papakunapas, waqaychasqantaqa. |
|
|
|
|
|
Akllariyqa, kallpasapa genes nisqakunatam maskhan, chaykuna ima sasachakuykunata llallipay atiqkunatam riqsina, kay akllariyqa huk akllariq-t'uqsichiq sistema nisqawanmi apakun. |
|
|
|
Pisi paray pachapi utqhay puquq papakuna |
|
|
|
Boliviamanta Fundación para la Promoción e Investigación de Productos Andinos (PROINPA) nisqawan CIP sutichasqawanpas, llaphi t'ikrayman atipakuq papakunata maskhapachin, musuq ñawrayuq papakunata yurichiypim llamk'achkanku. |
|
|
|
Qhipa watakunapiqa, wakin Boliviapi kaq wakin k'itinkunapim, imayna para qallariy pacha huknirasqantam qhawarichkarqanku. |
|
. |
|
|
|
Ñawpaqqa, papa tarpuqkunaqa, kantaray killapim tarpuyta qallariqku, kikin para qallarichkaptin. |
|
|
|
Kunantaqmi, para qallariy pachaqa yaqapunim hatunraymi killakamaraq qhiparikun, ichaqa imayna kikin kasqan hinallataq, para pachaqa, hatunpuquy killallapim tukukuchkan. |
|
|
|
Kayqa, ruruchiqkunata, pisi pachallapi tarpuymanmi tanqarin. |
|
|
|
Ñawpaqmanta pacha papa ñawrankuna kaqqa, manam pisilla paray mit'akunaman yachakuyta atinchu, chayraykum pisillataña rurun. |
|
|
|
Chayrayku, anchata llaphi t'ikray hatunyariptinqa, achkha llaqtakunap mikhuna waqaychay atiyninku chinkaykaman urmarparichkanman. |
|
|
|
|
|
Kunankamaqa, achkha papa tarpuqkunaqa ch'ulla hawallapim sapanka ñawrayuqtam tarpuchkarqanku;kurukuna, unquykuna llaphi t'ikrayninpas ima sasa kaptinwanpas, ruruta ama pisiyachinanpaq. |
|
|
|
PROINPA nisqapi llamk'aq Jorge Rojasqa thukinmi, hamuq pachakunapi takyaspa yachakunapaq mana kay ruwanalla kananmanta. |
|
|
|
Rojasqa nisqanmanhinaqa, llaphi t'ikrayqa antisapa suyukunapim aswanta muchuyachiynintaqa mast'arichkan, chayraykum chay allpakunapi tarpuqkunaqa, manam sasachakuyta allillamanta llallipayta atinkuchu. |
|
|
|
Paykuna q'imiykunata, yanapaykunatam munanku, aswantataqmi musuq ñawrayuq muhukunata tarichinapaq. |
|
|
|
PROINPA nisqaqa, sinchi para chayayaptinpas allin wiñaq, allin ruruq musuq ñawrayuqkunata paqarichispam wakichinapi llamk'achkan; chaymi llaphi t'ikrakusqanwanqa manañam ruruchiynintaqa sinchitañachu chinkachinqa. |
|
|
|
Kay llamk'ayqa, chakra tarpuqkunawan kuskam hunt'akun utqhayta llamk'anankupaq, hinam musuq ñawraykunata tarinku kikin kawsakusqanku pachapi tarpuspa. |
|
|
|
Purun muhukunaqa – chanin waqaychasqa muhukunam |
|
|
|
Allin rurup ñawrakuna tariyqa, allinta akllaspa huñuriymantam, waqaychaymantam, hinallataqmi muhup kaqnin allinta t'akarisqamantam hurqukun. |
|
|
|
Sasa pachaman musuq ñawrakuna llalliy atiq paqarichinapaqqa, purun papakunam kaypaqqa kusa. |
|
|
|
Muhunpa allin kaqkuna kaptinmi ancha chaniyuq kanku hukniraq muhukunata paqarichinapaqqa. |
|
|
|
Kaqninkupi mana munasqa imaymanakunata apamuptinmi, mana kunankamaqa hap'ipankuchu musuq ñawraqkunata paqarichinapaqqa. |
|
|
|
Purun ñawrakunamanta aswan yachana kaptinmi, musuq tarpukunata paqarichinapaqqa, unay pachataraqmi suyakunqa. |
|
|
|
Llaphi t'ikraywan hinallataq huk sasachakuykunawanpas, pachamamata tanqarinku chayqa, achkha purun ñawraykuna kanantam chinkachiyman apan. |
|
|
|
Kay ñawraykuna mana chinkanankuraykum kay bancos genéticos sutichasqataqa kamanku waqaychanku ima. |
|
|
|
Mayniraq muhukunaqa, ruruhina, papa muhuhina, yurachakunahinam waqaychakunku. |
|
|
|
Papa wayaqchanata qhawaspaqa, kikin wiñasqan k'itipim waqaychakuna, chaynallataqmi ñawrakunatapas kikin pachamamapi qhawachikunman. |
|
|
|
Kayqa akllay pachatam puririchin, hinallataq yaqapas llaphi t'ikrayman yachakuytapas. |
|
|
|
Chay fitogenéticos sutichasqakunata allinta waqaychanapaq hinallataq tarpuypi churanapaqpas, yachaqkunaqa chaypaq imaymana ruwaykunataqa ñam hamut'arqunkuña. |
|
|
|
Kunanqa, lliw tiqsimuyuntinpim, waranqa tawa pachak (1,400) waqaychaq banco nisqakuna kan, chaypitaqmi 6 hunu (6,000,000) recursos genéticos nisqakunam qhawanapaq kachkan, hinallataq CGIAR sutichasqapiqa chaykunamanta tawa t'aqamanta, kimsa kachkan. |
|
|
|
Hamuq pachakunapiqa, bancokunap waqaychananpaq, recursos genéticos nisqakunaqa, musuq kaqniyuq rurukunata akllanqaku, qhawarinapaqqa, ch'akipachaman llallipaq muhukunatam astawanqa akllarinqaku. |
|
|
|
Chaymantapas, waqaychaq banco nisqakunaqa, aswantataq waqaychasqan ñawrakuna mast'arinam huk purun ñawrakunata yapaspa hinallataq llaqtap muhunkunapas. |
|
|
|
Papap musuq ñawran paqarichiyqa 12 watamanta 20 watakama unayan, qhawarinapaqqa, kay tapukuy hatariqmanqa manam yachaykuna t'aqwiqkunaqa kutichiyta atinkuraqchu; chay "recursos genéticos" nisqakuna kasqan, maykamam allin kanqa llaphi t'ikrayman llallipanapaq?. |
|
|
|
Hamuq purina ñan |
|
|
|
Imatataq tarpuqkunaqa hamuq pachamanta suyankuman? |
|
|
|
Padam Damaiqari, (1 raphita qhaway) tarpunqallachu papata?; |
|
|
|
30 wata qhipaman, wawankuna atinqakuchu papa tarpuyta? |
|
|
|
Mallinakunamanta achkha ima watuchikuykuna kaptinpas, imaynatam llaphi t'ikray chakra llamk'aypaq sasachakuykunanta apamusqanmantaqa, pisillataraqmi yachanchik. |
|
|
|
Llaphi t'ikrakuy papaman imanasqanmantapas, pachap puririyninwanñachá yachakunqa. |
|
|
|
Wakin suyukunapi papa tarpuqkunaqa, kikin sasachakuykunayuq pachapi tiyaspaqa, hamuq watakunapiqa manapaschá ruruchiytaqa atinqakuñachu. |
|
|
|
Kay ruruchiqkunaqa huk tarpuykunatam tarinanku, mana chayqa manapasñachá chakrapipas llamk'anqakuchu. |
|
|
|
Yaqa llapankum sasachakuspapas yachakunallankum kanqa, hinam mana hawamanta yanapaywan, ima mat'ipakuykunataqa ruwallankuñam, ichaqa huk ruwaykunata ruwapaqqa, chay hawa yanapayqa munasqallapunim kanqa. |
|
|
|
Llaqta kamachiy ukhupiqa, llaqtapaq ima llamk'ay apakuqpipas llaphi t'ikray sasachasqanqa qhawarikunmanmi, hinam qhapra kayta chaninchaspaqa, allin thanichiqkunatam tarina. |
|
|
|
Kay llamk'aykunata purichinapaqqa, manam imapas nisqaqa kanchu. |
|
|
|
|
|
Sapanka suyukunapi ima sasachakuykuna kasqamanhinam ruwaykunataqa puririchina. |
|
|
|
Wakin pisi wiñaq suyukunaqa (LDC), ña ima atipaykunatapas chay Programas Nacionales de Acción para la Adaptación (NAPA) sutichasqamanqa churachkankuñam, chay atipaykunaqa llaphi t'ikraymanta ima sasachakuytapas kasqanta,ima ruwaykuna hunt'akuytapas qhawarichinmi. |
|
|
|
Chakra llamk'aypi, astawantaq kikin papa ruruchiypipas, musuq ñawraku paqarichiymantam allin kayninqa. |
|
|
|
Sichus yachay t'aqwiqkuna atinqaku musuq kallpasapa ñawrakunata paqarichiyta chayqa, astawanchá ima llaphi t'ikraypipas wiñarillanqa, chaymi may suyupipas pacha imayna kaptinpas, papa tarpuyqa tarpukullanqapunim. |
|
|
|
|
|
Astawan unu pisiyaptinqa,hayk'atam unuwan tarpuspa hurqusunchik, nispachá allillamanta huk rimayqa chaninchakunqa. |
|
|
|
Kay yuyaymanaqqa "sapa sut'upi hayk'a rurukuna" kasqantam rikuchin. |
|
|
|
Sapan m3 nisqa unupim, papaqa 6,2 nisqamanta 11,6 kg nisqakaman rurun qarpayniyuq tarpusqa papaqa, arusmanta, trigumanta hinallataq saramantapas astawanmi rurun. |
|
|
|
CIP nisqaqa, hamuq p'unchawkunaman, papap runakunaman mikhuytatapas, chakra llamk'aqkuna qullqichakuynintapas qunantam qhawan: |
|
|
|
Sapanka pachapi, allpapi ruruchikuptinrayku, purun imaymana chaniyuq ruru kaptinrayku, hinallataq pisillata llallipachikuptinraykum, papaqa runap mikhunanta waqaychan, ruruchiqkunap qullqichakuynintapas qun, wakcha kaytapas pisiyachin, papa tarpuqkuna sasachakukunaman haykunankutapas ayqirichin (CIP, kikin rimarisqan). |