Datasets:

biswa921

/

guwiki-latest-pages-articles-raw

like 0

સૂર્યમંડળના ગ્રહો

https://gu.wikipedia.org/wiki/સૂર્યમંડળના_ગ્રહો

REDIRECT સૂર્યમંડળ

બેંગ્લોર

https://gu.wikipedia.org/wiki/બેંગ્લોર

REDIRECT બેંગલુરુ

મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી

https://gu.wikipedia.org/wiki/મોહનદાસ_કરમચંદ_ગાંધી

REDIRECT મહાત્મા ગાંધી

ગાંધી

https://gu.wikipedia.org/wiki/ગાંધી

REDIRECT મહાત્મા ગાંધી

કાર્બન

https://gu.wikipedia.org/wiki/કાર્બન

250px|thumb|right|આવર્ત કોષ્ટકમાં કાર્બન કાર્બન તત્વ આવર્ત કોષ્ટકની મહત્વની અધાતુ છે. કાર્બન ની આણ્વીક સંખ્યા ૬ છે. તેને "C" વડે દર્શાવાય છે. કાર્બન એ રસાયણ શાસ્ત્રમાં તથા જૈવરસાયણ શાસ્ત્રમાં અત્યંત અગત્યનું તત્વ છે. માનવ શરીરમાં પાણી ને બાદ કરતાં બાકીના તમામ પદાર્થોમાં કાર્બનનું પ્રમાણ સૌથી વધુ છે. સજીવો વિવિધ પ્રકારના કાર્બનિક સંયોજનોના બનેલા છે. ઘન સ્વરૂપો કુદરતમાં કાર્બન જુદા-જુદા સ્વરૂપમાં જોવા મળે છે. તેમાં શુદ્ધ કાર્બનના મુખ્ય બે સ્ફટિક રૂપ છે. હીરો thumb|આધુનિક ભાતમાં કાપેલો હીરો. આવા હીરાઓ ૨૦મી સદીમાં અત્યંત લોકપ્રિય બન્યા છે અને ઘરેણાઓમાં જડેલા જોવા મળે છે. હીરો કુદરતમાં મળી આવતા પદાર્થોમાં સૌથી સખત પદાર્થોમાંનો એક છે. તેની સખ્તાઇને કારણે તેનો ઔદ્યોગિક ઉપયોગ વ્યાપક છે. ખાસ કરીને ખૂબ સખત ઓજારોની ધાર કાપવા માટે હીરાનો ઉપયોગ થાય છે. શુદ્ધ કાર્બનનો સ્ફટિક હીરો પારદર્શક હોય છે. હીરાનો વક્રીભવન અચળાંક ખૂબ ઉંચો હોય છે. આ ગુણધર્મોને કારણે હીરો કિમતી કિમતી પત્થર તરીકે ખૂબ લોકપ્રિય છે અને ઘરેણાઓ માં ખૂબ જોવા મળે છે. ગ્રેફાઇટ thumb|ગ્રેફાઇટ ગ્રેફાઇટના ભૌતિક ગુણધર્મો હીરા કરતા તદ્દન વિરોધી છે. ગ્રેફાઇટ કાળા/રાખોડી રંગનો પદાર્થ છે. તે અત્યંત નરમ હોય છે. આથી તેનો ઉપયોગ પેન્સિલની અણીમાં થાય છે.  શ્રેણી:વિજ્ઞાન શ્રેણી:રાસાયણિક તત્વો

ચંદ્ર

https://gu.wikipedia.org/wiki/ચંદ્ર

thumb|ચંદ્ર ચંદ્ર (ખગોળશાસ્ત્રીય પ્રતિક: 16px|☾) પૃથ્વીનો એકમાત્ર કુદરતી ઉપગ્રહ છે. ચંદ્ર પૃથ્વીથી ૩,૮૪,૪૦૧ કિમીના (૨,૩૮,૮૫૭ માઇલ) અંતરે આવેલો છે. ચંદ્રનો વ્યાસ ૩,૪૭૬ કીલોમીટર (૨,૧૬૦ માઇલ) છે. સુર્યના પ્રકાશને ચંદ્રની સપાટી પરથી પરાવર્તીત થઇને પૃથ્વી સુધી પહોંચતા ૧.૩ સેકન્ડ લાગે છે. વ્યાસ અને કદના માપમાં આપણો ચંદ્ર સૌરમંડળના અન્ય ઉપગ્રહોમાં પાંચમાં સ્થાને આવે. ચંદ્રનું ગુરુત્વાકર્ષણ પૃથ્વીના ગુરુત્વાકર્ષણ કરતા લગભગ છઠ્ઠા ભાગનું છે. ચંદ્રને પૃથ્વીની ફરતે એક પરિક્રમા કરતા ૨૭.૩ દિવસો લાગે છે. ચંદ્રના ગુરુત્વાકર્ષણ અને તેના પૃથ્વી ફરતેના પરિક્રમણ દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલ કેન્દ્રગામી બળને લીધે સમુદ્રોમાં ભરતી અને ઓટ આવે છે. આ ભરતી-ઓટ ના લીધે ચંદ્ર અને પૃથ્વીની ધરીની સ્થિતિશક્તિમાં ઘટાડો થાય છે અને બન્ને વચ્ચેનું અંતર દર વર્ષે ૩.૮ સે.મી. જેટલું વધે છે. thumb|ચંદ્રની આંતરિક રચના ચંદ્ર એવો એક જ અવકાશી પદાર્થ છે, જ્યાં સુધી મનુષ્યોએ પ્રવાસ કર્યો છે અને જ્યાં મનુષ્યોએ ઉતરાણ કર્યું છે. અમેરિકાના ઍપોલો કાર્યક્રમ અંતર્ગત ૧૯૬૯ થી ૧૯૭૨ દરમ્યાન ચંદ્ર પર છ વખત ઉતરાણ થયું હતું અને છેલ્લા સમાનવ ઉતરાણ સાથે ઍપોલો કાર્યક્રમની સમાપ્તિ થઈ હતી. સોળ કળા હિંન્દુ શાસ્ત્રો મુજબ ચંદ્રની સોળ કળા જોવા મળે છે, આથી ચંદ્રને ‘કલાધર’ પણ કહે છે. ૧. અમૃતા ૨. મનાદા ૩. પૂષા ૪. પુષ્ટિ ૫. તુષ્ટિ ૬. રતિ ૭. ધૃતિ ૮. રાશિની ૯. ચંદ્રિકા ૧૦. કાન્તિ ૧૧. જયોત્સ્ના ૧૨. શ્રી ૧૩. પ્રીતિ ૧૪. અંગદા ૧૫. પૂર્ણા ૧૬. પૂણાર્મૃતા શ્રેણી:વિજ્ઞાન શ્રેણી:ભૌતિકવિજ્ઞાન શ્રેણી:ખગોળશાસ્ત્ર શ્રેણી:સૌરમંડળ

વર્તુળનો વ્યાસ

https://gu.wikipedia.org/wiki/વર્તુળનો_વ્યાસ

thumb|right| વર્તુળની આકૃતિમાં વ્યાસનું માપ કાઢવાની રીત ગણિતશાસ્ત્રની ભૂમિતિ વિભાગમાં આપવામાં આવેલી વ્યાખ્યા મુજબ વર્તુળના પરિઘ પર આવેલાં કોઈ પણ બે બિંદુઓ અને કેન્દ્રમાંથી પસાર થતા રેખાખંડની લંબાઈના માપને વર્તુળનો વ્યાસ કહેવાય છે. વર્તુળનો વ્યાસ તેની ત્રિજ્યાથી બમણો હોય છે. વ્યાસ = ૨ X ત્રિજ્યા ત્રિજ્યા= વ્યાસ/ ૨ પરિઘ = π X વ્યાસ પરિઘ = π X ૨ X ત્રિજ્યા વ્યાસ = પરિઘ / π ત્રિજ્યા = પરિઘ / (π X ૨) પાઈ (π) નુ ચૉક્કસાઈપૂર્વકનુ મૂલ્ય ૩.૧૪૧૫૯૨૬૫૩૫૮૯૭૯૩૨૩૮૪...... છે. પરન્તુ ૩.૧૪ લઈને ગણિતમાં દાખલાઓ ગણવામાં આવે છે. આમ વર્તુળના પરિઘ અને વર્તુળના વ્યાસથી બનતા ગુણૉત્તર (રેશીયૉ - ratio)ને પાઈ (π) કહેવાય છે. શ્રેણી:ભૂમિતિ શ્રેણી:વર્તુળ શ્રેણી:ગણિત

વર્તુળની ત્રિજ્યા

https://gu.wikipedia.org/wiki/વર્તુળની_ત્રિજ્યા

ભૂમિતિની વ્યાખ્યા મુજબ વર્તુળના કોઈ પણ બિંદુ સાથે કેન્દ્ર ને જોડતા રેખાખંડની લંબાઈને વર્તળની ત્રિજ્યા કહેવાય છે. વર્તુળની ત્રિજ્યા તેના વ્યાસ કરતાં અડધી હોય છે. વર્તુળના વ્યાસ(૨*ત્રિજ્યા) ને ૨૨/૭ વડે ગુણવાથી મળતો જવાબ તે વર્તુળનો પરિઘ જેટલો હોય છે. આમ વર્તુળના પરિઘથી વ્યાસના ગુણોત્તરને પાઈ (π) કહેવાય છે. સૂત્રો વ્યાસ = ૨ X ત્રિજ્યા ત્રિજ્યા= વ્યાસ/ ૨ પરિઘ = π X વ્યાસ પરિઘ = π X ૨ X ત્રિજ્યા વ્યાસ = પરિઘ / π ત્રિજ્યા = પરિઘ / (π X ૨) નોંધ: પાઈ (π) નુ ચૉક્કસાઈપૂર્વકનુ મૂલ્ય ૩.૧૪૧૫૯૨૬૫૩૫૮૯૭૯૩૨૩૮૪...... છે. પરંતુ ૩.૧૪ લઈને ગણિતમાં દાખલાઓ ગણવામાં આવે છે. શ્રેણી:વર્તુળ શ્રેણી:ભૂમિતિ શ્રેણી:ગણિત

Wikisource

https://gu.wikipedia.org/wiki/Wikisource

REDIRECT વિકિસ્રોત

વિકિસ્રોત

https://gu.wikipedia.org/wiki/વિકિસ્રોત

વિકિસ્રોત ‍() વેબસાઇટ વિકિમીડિયા ફાઉન્ડેશનનું એક ધ્યેયકાર્ય છે. આ વેબસાઇટને વિકિમીડિયા ફાઉન્ડેશનના પ્રકલ્પ તરીકે સ્થાપવામાં આવેલ છે. વિકિસ્રોત પર પ્રકાશનાધિકારથી મુક્ત (અથવા પબ્લિક ડોમેન) સાહિત્યનો સંગ્રહ કરવામાં આવે છે. ખાસ કરીને ભૂતકાળના સાહિત્યકારોની ગદ્ય તથા પદ્ય કૃતિઓ, કે પછી રાજનીતિજ્ઞો અને નેતાઓના પ્રવચનો વગેરેનો સંગ્રહ કરવા માટે વિકિસ્રોત એ યોગ્ય સ્થળ છે. ગુજરાતી વિકિસ્ત્રોત ગુજરાતીમાં અલાયદા વિકિસ્રોતની શરૂઆત ૨૭ માર્ચ ૨૦૧૨ના રોજ થઈ, જ્યારે વિકિસોર્સ (અનેક ભાષાઓનાં સહિયારાં વિકિસ્રોત) પર પહેલ વહેલી ગુજરાતી રચના તેના સાત વર્ષ પહેલા એટલે કે ૨૫ માર્ચ ૨૦૦૫ની આસપાસ થઈ હતી. સંદર્ભ બાહ્ય કડીઓ વિકિસ્રોતનું ગુજરાતી મુખપૃષ્ઠ શ્રેણી:વિકિમીડિયા શ્રેણી:વેબસાઇટ

ફ્રાન્સ

https://gu.wikipedia.org/wiki/ફ્રાન્સ

thumb|યુરોપના નકશામાં ફ્રાન્સ ફ્રાન્સ યુરોપ ખંડના નૈઋત્ય ખૂણામાં આવેલો એક દેશ છે. આ દેશની રાજધાની પૅરિસ ખાતે આવેલી છે. ફ્રાન્સ દેશ તેની કલા સંસ્કૃતિ તથા ખાણી-પીણીની સંસ્કૃતિ માટે જગતભરમાં જાણીતો છે. દરવર્ષે અસંખ્ય પર્યટકો આવે છે. સંદર્ભ શ્રેણી:ફ્રાન્સ

મોર

https://gu.wikipedia.org/wiki/મોર

મોર એક જાણીતું અને માનવવસ્તીની નજીક રહેતું પક્ષી છે, જે ખાસ કરીને નર મોર ની રંગીન પીંછા વાળી પૂંછડી માટે જાણીતું છે. વર્ષા ઋતુમાં જ્યારે વાદળો ગડગડાટ કરતાં હોય અને વરસાદ પડવાની તૈયારી હોય ત્યારે નર મોર પીંછા ફેલાવે છે અને નૃત્ય કરતો હોય તેમ ધીરે ધીરે ગોળ ફરતા જઇ પોતાનાં ફેલાવેલાં પીછાંને ઝડપથી ધ્રુજાવે છે, જેને "કળા કરી" કહેવાય છે. આનો હેતુ ઢેલ (માદા મોર) ને આકર્ષવાનો છે. મોર ભારતનું રાષ્ટ્રીય પક્ષી છે. શારિરીક બાંધો મોરની શારિરીક દેહરચના અત્યંત આકર્ષક હોય છે. મોરના પીછા અને તેનો રંગ આ આકર્ષક દેખાવનું મૂળ છે. મોર માથાથી પેટ સુધી ચમકદાર જાંબલી રંગનો હોય છે જ્યારે ઢેલ ઘાટા કથ્થાઈ રંગની હોય છે. મોરની પુંછડી આશરે ૧ થી ૧.૫ મીટર લાંબી હોય છે જે રંગબેરંગી પીંછાથી લદાયેલ હોય છે. મોરનું વજન ૪ થી ૬ કિલોની આસપાસ હોય છે જ્યારે ઢેલનું વજન ૩ થી ૪ કિલોની આસપાસ હોય છે.મોર તેમજ ઢેલનાં માથે પીંછાની કલગી હોય છે. મોર તેના ભરાવદાર શરીર રચના ને કારણે હંમેશા પોતાના પગ પર આધાર રાખે છે. ભયગ્રસ્ત પરિસ્થિતિ મા પણ તે ઝડપથી દોડ લગાવે છે. મોર ઉડવાનુ ઓછું પસંદ કરે છે કરે છે કારણ કે તેનું શરીર ભરાવદાર હોય છે તેથી તેને ઉડવામાં મુશ્કેલી પડે છે.માટે તે ખૂબ જ ઓછુ ઉડી શકે છે. ખોરાક મોર તેના ખોરાકની શોધ વહેલી સવાર તેમજ સંધ્યાકાળ (સુર્યાસ્ત થતાં પહેલાં)સુધી કરે છે. બપોર નો સમય મહ્દઅંશે કોઇ ઘટાદાર વૃક્ષની ડાળી પર આરામ ફરમાવતા પસાર કરે છે. ખોરાક માટે મોર ચાર પાંચની સંખ્યાના નાના ટોળામાં વન વગડા તેમજ ખેતર માં ફરીને અનાજ નાં દાણા, જીવડાં અને નાના સરિસૃપ આરોગે છે. ધાર્મિક મહત્વ મોર હિંદુ ધર્મમાં એક અનેરું સ્થાન ધરાવે છે. ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ તેમના મસ્તક પર મોરનું પીંછું ધરતા હતા. ભગવાન શિવના પુત્ર કાર્તિકેયનું અને સરસ્વતી માતાનું વાહન મોર હોવાનું પણ હિંદુ ધાર્મિક ગ્રંથોમાં લખેલું છે. મંદિરોમાં ભગવાનને આરતી સમયે મોરનાં પીંછાંથી બનેલા પંખાથી પવન વીઝવામાં આવે છે. સંદર્ભ શ્રેણી:ભારતનાં વન્યજીવો શ્રેણી:ભારતનાં રાષ્ટ્રચિહ્નો શ્રેણી:પક્ષી

નિહારિકા

https://gu.wikipedia.org/wiki/નિહારિકા

thumb| ટ્રાયેન્ગ્યુલમ ઈમીશન નેબ્યુલા NGC ૬૦૪ ગેલેક્સી M33ના સ્પાયરલ ભાગ આવેલી પૃથ્વીથી ૨.૭ મીલીયન પ્રકાશવર્ષ ના અંતરે આવેલી છે. આ ભાગમા નવા તારાઓ રચાઇ રહ્યા છે. નિહારિકા અથવા નેબ્યુલા(અંગ્રેજીમાં Nebula) એ અંતરીક્ષમાં વાયુઓ તથા ધુળકણો નું વાદળ કે ધુમ્મસ પ્રકારે ફેલાયેલ હોય છે. નેબ્યુલા ક્યારેક આકાશમા આવેલા અન્ય ઝાંખા પદાર્થો ને દર્શાવવા પણ વપરાય છે. જેમકે ક્યારેક એન્ડ્રોમીડા આકાશગંગાને એન્ડ્રોમીડા નેબ્યુલા પણ કહેવાય છે. વાસ્તવમાં આવી ગેલેક્સીઓ આપણી આકાશગંગાની બહાર અત્યંત દુર આવેલી હોવાથી તેને નેબ્યુલા તરીકે ભુલથી ઓળખાવવામાં આવેલી. નેબ્યુલાના પ્રકારો નીચે મુજબ છે: ડીફ્યુઝ નેબ્યુલા એ પ્રકાશ્તિ નિહારિકા છે. ઈમીશન નેબ્યુલા તેમા આવેલા વાયુઓના આયનિકરણ ને કારણે ચમકે છે. સામાન્ય રીતે બે પ્રકાર ની એમીશન નેબ્યુલાઓ જોવા મળે છે, H II પ્રદેશ અને પ્લેનેટરી નેબ્યુલા. રીફ્લેક્શન નેબ્યુલા અન્ય પ્રકારના પ્રકાશ (જેમ કે નજીક ના તારા) ને લીધે ઝળહળે છે. પ્લેઈડ્સ તારા જુથમા આવેલી નેબ્યુલા તેનું ઉદાહરણ છે. અંધારી નેબ્યુલા તેના નામ પ્રમાણે પ્રકાશ આપતી નથી. આ પ્રકારની નેબ્યુલા જ્યારે અન્ય પ્રકાશીત તારા કે નેબ્યુલાને આડે આવે છે ત્યારે તેને જોઇ શકાય છે. પ્રખ્યાત ઓરાયન નક્ષત્ર (ભારતીય નામ મૃગશીર્ષ નક્ષત્ર) મા આવેલ ઘોડાકાર નેબ્યુલા કે ક્રક્ષ નક્ષત્ર ની કૉલસૅક નેબ્યુલા આ પ્રકારની નેબ્યુલાઓ છે. HII પ્રદેશો તારાઓ નું ઊદ્ગમસ્થાન છે. જ્યારે ડીફ્યુઝ આણ્વીક વાદળ તેના ગુરૂત્વાકર્ષણને કારણે (મોટાભાગે નજીકના સુપર નોવાની અસરથી) સંકોચાય છે, ત્યારે આવા HII પ્રદેશો સર્જાય છે. આવા આણ્વીક વાદળો જ્યારે ભીંસાઈ ને ટુકડાઓ મા પરીણમે છે ત્યારે તેમાથી અસંખ્ય તારાઓ નો જન્મ થાય છે. આવા નવા જન્મેલા તારાઓ ને કારણે આયનાયઝેશન થવાથી આસપાસના વાયુઓ ઝળહળે છે. આમ ઈમીશન નેબ્યુલા રચાય છે. ક્યારેક તારાઓ ના અંત ને કારણે નેબ્યુલા રચાય છે. જ્યારે કોઇ તારો શ્વેત તારામા પરીણમે છે અને જ્યારે તેના બાહરના પડ ઊડી જવાને કારણે આ બહારના વાયુઓનુ વાદળ પ્લેનેટરી નેબ્યુલા રચે છે. નોવા અને સુપર નોવા પણ નેબ્યુલા રચે છે. આવી નેબ્યુલા ને નોવા અવશેષીત કે સુપર નોવા અવશેષીત નેબ્યુલા કહેવાય છે. Category:વિજ્ઞાન

પ્રકાશવર્ષ

https://gu.wikipedia.org/wiki/પ્રકાશવર્ષ

એક વર્ષમા પ્રકાશે કાપેલા અંતરને પ્રકાશવર્ષ કહેવાય છે. આશરે ૯.૪૬ × ૧૦૧૨ કી.મી. કે ૫.૮૮ × ૧૦૧૨ (૬ ટ્રીલીયન માઈલ). વૈજ્ઞાનીક વ્યાખ્યા મુજબ અવકાશમાં ગુરૂત્વાકર્ષણ કે કોઈ ચુંબકીય બળ ની અસર વગર ફોટોન કણ એક જુલીયન વર્ષ (દરરોજ ૮૬૪૦૦ સેકંડ વાળા ૩૬૫.૨ દિવસમાં) જેટલુ અંતર કાપી શકે તેને એક પ્રકાશવર્ષ કહેવાય છે. પ્રકાશની શૂન્યાવકાશમાં ઝડપ ૨૯૯,૭૯૨,૪૫૮ મીટર/સેકંડ હોવાથી એક પ્રકાશવર્ષ ૯,૪૬૦,૭૩૦,૪૭૨,૮૦૦ મીટર છે. બે તારા વચેનું અંતર સામન્ય રીતે પ્રકાશવર્ષ માં મપાય છે. શ્રેણી:વિજ્ઞાન

નક્ષત્ર

https://gu.wikipedia.org/wiki/નક્ષત્ર

thumb|300px|મૃગશીર્ષ નક્ષત્ર સૌથી પ્રખ્યાત નક્ષત્ર છે જે પૃથ્વી પર ના મોટાભાગના સ્થળોથી વર્ષના કોઇક ને કોઇક ગાળા દરમ્યાન જોઇ શકાય છે. નક્ષત્ર આકાશમાં તારાઓ નું કાલ્પનિક જુથ છે. ત્રણ પરીમાણમાં આવેલા આ તારાઓ વચ્ચે કોઇ સબંધ નથી પરંતુ, રાત્રીના અવકાશમાં તે એકમેક સાથે જુથમાં જોવા મળે છે. માનવી હંમેશા ઐતીહાસીક રીતે આવા કાલ્પનિક જુથની કલ્પનાઓ કરતો આવ્યો છે. આવા કાલ્પનિક જુથોને ખગોળ શાસ્ત્રીઓ (International Astronomical Union) માન્યતા આપતા નથી. ખગોળ શાસ્ત્રને આધારે નક્ષત્રોના તારાઓ વચ્ચે પરસ્પર કોઈ સંબંધ નથી કેમકે, આ તારાઓ એક બીજાથી લાખો પ્રકાશવર્ષ દૂર હોય છે. જુદીજુદી સંસ્કૃતિઓમાં નક્ષત્રોના નામ તથા આકારો અલગ-અલગ હોય છે પણ કેટલાંક પ્રખ્યાત નક્ષત્રો જેમકે મૃગશીર્ષ નક્ષત્ર તથા વૃશ્ચીક નક્ષત્ર મોટાભાગની સંસ્કૃતિઓમાં ઓળખાયેલ છે. International Astronomical Union (IAU) આકાશને ચોક્કસ સરહદથી નક્કી કરેલા ૮૮ ભાગોમાં વહેંચે છે. આમ આકાશનો કોઈપણ ભાગ એક જ નક્ષત્રમાં આવે છે. ઊત્તરના ભાગમાં આવેલા નક્ષત્રોના નામો પ્રાચીન સંસ્કૃતિઓ (જેમા ભારતના જ્યોતિષ શાસ્ત્રનો પણ સમાવેશ થાય છે) ના આધારે પડાયેલ છે. ગણતરી ભારતીય પંચાંગ મુજબ રાશિચક્રના વર્તુળનાં સત્તાવીસ ભાગ (૩૬૦º/૨૭) કરો એટલે દરેક નક્ષત્ર ૧૩º૨૦'નું થાય, દશાંશ મુજબ ૧૩.૩૩૩૩º નુ થાય. માટે જો રાશિચક્રમાં ચંદ્રનું સ્થાન અમુક સમયે ૨૬૨.૧૬૬૬º હોય તો ૨૬૨.૧૬૬૬º/૧૩.૩૩૩૩º=૧૯.૬૬૨૫º, એટલે કે તે સમયે ૧૯ નક્ષત્ર વીતી અને ૨૦મું નક્ષત્ર એટલે કે પૂર્વાષાઢા નક્ષત્ર ચાલે છે. નક્ષત્રોના નામ ક્રમ નક્ષત્રનું નામ રાશી વૃક્ષનું નામ દેવ વર્ણબીજ ૧ અશ્વિની નક્ષત્ર મેષ રાશી ઝેરકોચલું અશ્વિનીકુમાર અં આં ૨ ભરણી નક્ષત્ર મેષ રાશી આમળા યમ ઇં ઈં ૩ કૃતિકા નક્ષત્ર મેષ/વૃષભ ઉમરો અગ્નિ ઉં ૪ રોહિણી નક્ષત્ર વૃષભ રાશી જાંબુ પ્રજા‍પતિ બ્રહ્મા ઋં ૠં ૫ મૃગશીર્ષ નક્ષત્ર વૃષભ/મિથુન ખેર ચંદ્ર લં લૃં ૬ આર્દ્રા નક્ષત્ર મિથુન રાશી કૃષ્‍ણાર્જુન અગર વૃક્ષ રુદ્ર શિવ એં ઐં ૭ પુનર્વસુ નક્ષત્ર મિથુન/કર્ક વાંસ અદિતિ ઓં ઔં ૮ પુષ્‍ય નક્ષત્ર કર્ક રાશી પીપળો બૃહસ્પતિ અં અઃ ૯ આશ્લેષા નક્ષત્ર કર્ક રાશી નાગકેસર સર્પ કં ખં ૧૦ મઘા નક્ષત્ર સિંહ રાશી વડ પિતૃ દેવતા ગં ઘં ૧૧ પૂર્વા ફાલ્ગુની નક્ષત્ર સિંહ રાશી ખાખરો ભગ દેવતા ડં ૧૨ ઉત્તરા ફાલ્ગુની નક્ષત્ર સિંહ / કન્યા પાયર, પીપળી અર્યમ ચં છં ૧૩ હસ્ત નક્ષત્ર કન્યા રાશી જુઈ/પીળી જૂઈ (વેલ) સવિતા-સૂર્ય જં ઝં ૧૪ ચિત્રા નક્ષત્ર કન્યા / તુલા બીલી વિશ્વકર્મા ગં ૧૫ સ્વાતિ નક્ષત્ર તુલા રાશી અર્જુન સાદડ વાયુ દેવતા ટં ઠં ૧૬ વિશાખા નક્ષત્ર તુલા/વૃશ્ચિક નાગકેસર ઇન્દ્ર તથા અગ્નિ ડં ઢં ૧૭ અનુરાધા નક્ષત્ર વૃશ્ચિક રાશી નાગકેસર/બોરસલી મિત્ર દેવતા --- ૧૮ જ્યેષ્‍ઠા નક્ષત્ર વૃશ્ચિક રાશી શીમળો ઇન્દ્ર દં ધં ૧૯ મૂળ નક્ષત્ર ધનુ રાશી સાલ/ગરમાળો પિતૃદેવતા નં ૨૦ પૂર્વાઅષાઢા નક્ષત્ર ધનુ રાશી નેતર વરુણ પં ફં ૨૧ ઉત્તરઅષાઢા નક્ષત્ર ધનુ / મકર ફણસ વિશ્વ દેવતા -- ૨૨ શ્રવણ નક્ષત્ર મકર રાશી આકડો (સફેદ આકડો) વિષ્‍ણુ મં ૨૩ ઘનિષ્‍ઠા નક્ષત્ર મકર/કુંભ ખીજડો વસુ દેવતા યં રં ૨૪ શત તારકા નક્ષત્ર કુંભ રાશી કદંબ ઇન્દ્ર લં વં ૨૫ પૂર્વભાદ્રપદ નક્ષત્ર કુંભ/મીન આંબો અજૈકપાત શં ષં ૨૬ ઉત્તરભાદ્રપદ નક્ષત્ર મીન રાશી લીમડો અહિર્બુધ્ર સં ૨૭ રેવતી નક્ષત્ર મીન રાશી મહુડો પૂષાદેવતા હં આ પણ જુઓ અંગ્રેજી The Constellations નક્ષ્રત્રની તસ્વીરો નો એટલાસ Celestia ત્રણ પરિમાણીય અંતરીક્ષનુ ફ્રી પ્રદર્શન (OpenGL) Stellarium રીયલ-ટાઈમ આકાશના ભાગ દર્શાવતો પ્રોગ્રામ (OpenGL) નક્ષત્રની સરહદ દર્શાવતું ઓફીશીયલ ડૅટા સેન્ટર આકાશના ચાર્ટ http://www.astronomical.org/constellations/obs.html http://www.seds.org/Maps/Stars_en/Fig/const.html નક્ષત્રના નામ મુજબના ચિત્ર Images of constellations શ્રેણી:ખગોળશાસ્ત્ર શ્રેણી:જ્યોતિષ

વાઘ

https://gu.wikipedia.org/wiki/વાઘ

વાઘ (પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ ) ફેલિડે (બિલાડી, જંગલી બિલાડી વગેરે)ના પરિવારનો એક સભ્ય છે. જે પેન્થેરા ઉત્પત્તિમાં ચાર મોટી બિલાડીઓમાં સૌથી મોટામાં મોટો છે. પૂર્વ અને દક્ષિણ એશિયાના મોટા ભાગમાં પોતાનું મૂળ સ્થાન ધરાવતા આ વાધ અન્ય પ્રાણીઓનો શિકાર કરનાર અને પોતાને માંસ ખાવા માટે ફરજ પાડનાર હતો. મહત્તમ લંબાઇ ધરાવતા અને 300 કિલોગ્રામનું વજન (660 પાઉન્ડ) ધરાવતા વાધની પેટા જાતોના કદને સૌથી મોટા લુપ્ત થઇ ગયેલા ક્ષેત્રો સાથે સરખાવી શકાય છે. કેટ સ્પેશિયાલિસ્ટ ગ્રુપ .તેમની ભારે શક્તિ ઉપરાંત તેમને ઓળખી શકાય તેવું મહત્વનું લક્ષણ તેમના શરીર પરની ઘાટી કાળી ઊભી રેખાઓ છે, જેમાં સફેદથી લાલ રંગ-પીળા આછા રંગની ઉપર આવેલી છે. સૌથી મોટી વાઘની પેટા જાતસાઇબેરીયન વાઘ છે. કોઇ પણ પરિસ્થિતિમાં રહેવા ટેવાયેલા આ વાઘની શ્રેણી સાઇબેરીયન તાઇગા,ખુલ્લી ઘાસ આચ્છાદિત જમીન થી લઇને ઉષ્ણકટીબંધીય વૃક્ષ વિસ્તારમાં જળબંબાકારમાં પણ રહી શકે છે. તેઓ અમુક પ્રદેશમાં રહે છે અને સામાન્ય રીતે એકલું રહેનાર પ્રાણી છે, જેને ઘણી વાર પોતાની ભૂખ સંતોષવા માટે આસપાસ વસતી હોય તેવા વિસ્તારોની જરૂર પડે છે. આ વાઘ પૃથ્વી પર વધુ વસતી ધરાવતા પ્રદેશોમાં મળી આવતા હોવાથી માનવી સાથેના નોંધપાત્ર ઘર્ષણમાં પરિણમ્યા છે. આધુનિક વાઘની નવ પેટા જાતમાંથી, ત્રણ લુપ્ત થઇ ગઇ છે અને બાકીની છ જાતોને અત્યંત ભયંકર માનવામાં આવે છે.તેના સીધા મુખ્ય કારણોમાં વસતીને કારણે નાશઅનેવિભાજિત , અને {2શિકાર{/2}નો સમાવેશ થાય છે. તેમની ઐતિહાસિક શ્રેણી જે એક સમયે દક્ષિણ અને પૂર્વ એશિયામાં થઇને મેસોપોટેમીયા અને કૌકાસુસ સુધી પ્રસરેલી તેમાં ધરમૂળથી ઘટાડો થયો છે. હાલમાં અસ્તિત્વ ધરાવનારી તમામ જાતો ઔપચારીક રક્ષણ, વસતીને કારણે નાશ અને ઉત્ક્રાંતિ દબાણ જેવા સતત જોખમો સાથે જીવી રહી છે. તેમ છતા પણ, વાઘ ઓળખપ્રાપ્તિ અને લોકપ્રિય ચુંબકીય આકર્ષણ ધરાવતી પ્રાણી વસતીમાં સ્થાન ધરાવે છે. તેમનો પ્રાચીન માન્યતા અને પરંપરાગત વાર્તાઓમાં આગવી રીતે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે અને આધુનિક ફિલ્મો અને સાહિત્યમાં શબ્દો અને ચિત્રો દ્વારા પ્રગટ કરવામાં આવી રહ્યા છે. આ ઉપરાંત વિવિધ એશિયન રાષ્ટ્રોના રાષ્ટ્રીય પ્રાણી તરીકે ધ્વજ અને શસ્ત્રોની મૂઠ તેમજ રમત રમતી ટીમના નિશાન તરીકે મુખવટા તરીકે વાઘનો ઉપયોગ થાય છે. નામ અને વ્યુત્પત્તિ શાસ્ત્ર "વાઘ" શબ્દ ગ્રીક શબ્દ "ટાઇગ્રીસ "પરથી આવ્યો છે, જે કદાચ પર્શિયનસ્ત્રોત અર્થ "એરો"પરથી મેળવવામાં આવ્યો હશે,જે પ્રાણીની ગતિ અને નદી ટાઇગ્રીસના નામના મૂળ સંદર્ભ આપે છે. અમેરિકન ઇંગ્લીશ, "ટાઇગ્રેસ" શબ્દ સૌપ્રથમ વખત 1611માં સાંભળવામાં આવ્યો હતો. લિન્નાઅસ દ્વારા તેના 18મી સદીના કામ સિસ્ટેમા નેચર માં ફેલિસ ટાઇગ્રીસ તરીકે મૂળભૂત રીતે વર્ણવવામાં આવેલા અનેક જાતોમાંની તે જાત હતી. તેના વૈજ્ઞાનિક નામનું જિનેરિક કોમ્પોનન્ટ પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ ને ગ્રીક પાન (ઓલ) અને તે રીતે બિસ્ટમાંથી લેવામાં આવ્યું હશે તેવું માની લેવામાં આવે છે, પરંતુ આ પણ લોક સંસ્કૃત્તિ દ્વારા ઉપજાવવામાં આવેલું હોઇ શકે છે. જૂની ભાષાઓ દ્વારા તે ઇંગ્લીશમાં આવ્યું હોવા છતાં યે પેન્થેરા શક્યતઃ મૂળ પૂર્વ એશિયાના હોવા જોઇએ, જેનો અર્થ થાય છે "ધી યલોઇશ એનિમલ" અથવા "વ્હાઇટીશ યલ્લો". વાઘનું જૂથ[21] જવલ્લેજ છે (નીચે જુઓ), પરંતુ તેઓ જ્યારે સાથે દેખાય ત્યારે તેને સ્ટ્રીક અથવા એમ્બુશ કહેવાય છે. thumb|250px|પશ્ચિમી ભાગ 1900 અને 1990 સહિતના વાઘની શ્રેણી રેન્જ ભૂતકાળમાં, વાઘ એશિયામાં અનેક સ્થળે પથરાયેલા હતા, જેમાં કૌકાસસ અને કેસ્પિયન સમુદ્ર લઇને સાઇબીરીયા અને ઇન્ડોનેશિયા સુધીનો સમાવેશ થાય છે.19મી સદી દરમિયાન પટ્ટાવાળી બિલાડીઓ પશ્ચિમ એશિયામાંથી સંપૂર્ણપણે અદ્રશ્ય થઇ ગઇ હતી અને તેમના વિસ્તારના બાકીના ભાગમાં એકાંત સ્થળે જ મર્યાદિત બની હતી. આજે, આ વિભાજિત અવશેષનો વિસ્તાર પશ્ચિમમાં ભારતથી લઇને ચીન અને પૂર્વમાં દક્ષિણપૂર્વ એશિયા સુધીનો છે. ઉત્તરીય સીમા દક્ષિણ પૂર્વીય સાઇબીરીયામાં અમુર નદીની નજીક છે. વાઘની વસતીથી ભરચક સૌથી મોટો વસતીવાળો વિસ્તાર હોય તો તે છે સુમાત્રા. 20 મી સદી દરમિયાનમાં વાઘ જાવા અને બાલીમાંથી અદ્રશ્ય થઇ ગયા હતા અને બોર્નીયો તેના અવશેષો માટે જ પ્રખ્યાત છે. શારીરિક લાક્ષણિકતાઓ, વર્ગીકરણ અને વિકાસ સૌથી જૂની વાઘ જેવ બિલાડીઓનું અસ્તિત્વ છે, જે પેન્થેરા પેલાસિનેન્સિસ કહેવાય છે, જે ચીન અને જાવામાં મળી આવ્યા છે. આ જાત મ મિલીયન વર્ષો પહેલા પ્લેસ્ટોસેનના પ્રારંભમાં રહેતી હતી અને તે અત્યારના વાઘ કરતા નાની હતી. અગાઉના ખરેખર વાઘના અવશે,ો જાવા તરીકે ઓળખાય છે અને તે 1.6 અને 1.8 મિલીયન વર્ષો જીવન જૂના છે. અગાઉના અને મધ્ય પ્લેસ્ટોસીનનના સ્પષ્ટ અવશેષો ચીન અને સુમાત્રાના અનામતમાં શોધી કાઢવામાં આવ્યા હતા. ટ્રિનીલ વાઘ (પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ ટ્રિનીલેન્સીસ ) કહેવાતી પેટાજાતિઓ 1.2 મિલીયન વર્ષ પહેલા રહેતી હતી અને જાવામાં ટ્રિનીલ તરીકે મળી આવેલા અવશેષો તરીકે જાણીતા છે.વાન ડેન હોયેક ઓસ્ટેન. 1999)જવાન ટાઇગર - ક્રૂરતાપૂર્વક કરાયેલી હત્યા. 300 પર્લ્સ - કુદરતી વૈવિધ્યતાના મ્યુઝીયમ હાઇલાઇટ્સ . 11 ઓગસ્ટ, 2006ના રોજ ડાઉલોડ કરાયેલું. પ્લેસ્ટોસેનના અંતમાં સૌપ્રથમ વાઘ ભારત અને ઉત્તર એશિયામાં પહોચ્યા હતા, તેમજ પૂર્વીય બરિંગીયા (પરંતુ અમેરિકી ઉપખંડમાં નહી), જાપાન, અને સખાલીનમાં પણ પ્રવેશ્યા હતા. જાપાનમાં મળી આવેલા અવશેષો એ સુચવે છે કે સ્થાનિક વાઘ આયર્લેન્ડ પર જીવતા પેટાજાતિઓ જેવા હતા, જે મુખ્ય વાઘની તુલનામાં નાના હતા. આ કદાચ શરીરનું કદ કે જે પર્યાવરણ સ્થળને લાગે વળગે છે તેવી ઘટના (જુઓ ઇન્સ્યુલર દ્વારફિઝમ), અથવા શિકારની ઉપલબ્ધિના કારણે હોઇ શકે છે.નૂતનતન કાળ સુધી, વાઘ બોર્નિયોમાં , તેમજ ફિલિપિન્સમાં પાલાવાનના આયર્લેન્ડ પર રહેતા હતા.પાઇપર એટ અલ. ફિલિપિન્સના પાલાવન ખાતે વાઘ પેન્થેરા ટાઇગ્રીસની ભૂતકાળની હાજરી માટેના પ્રથમ પૂરાવા: આયર્લેન્ડની વસતીમાં લુપ્તતા. પ્રાચીન સમયનો અભ્યાસ, પ્રાચીન હવામાનનો અભ્યાસ, પ્રાચીન અર્થતંત્રનો અભ્યાસ 264 (2008) 123–127 શારીરિક લાક્ષણિકતાઓ thumb|સાઇબીરિયન વાઘ વાઘ કદાચ મહદદઅંશે ઓળખાતી બિલાડીઓની પ્રતિકૃતિ હોવાનું મનાય છે(સિંહના કેટલાક શકય અપવાદો સાથે). તેઓ ખાસ રીતે લાલ રંગથી લઇને બ્રાઉન કલરના પટ્ટા, વ્હાઇટ્ટીશ મેડિયલ અને વેન્ટ્રલ ધરાવે છે. સફેદ ફ્રિંજ તેના ચહેરાની આસપાસ છે અને પટ્ટાઓનો કલર બ્રાઉન અથવા ગ્રેથી લઇને કાળા કલરનો હોય છે. પટ્ટાઓનું સ્વરૃપ અને વિસ્તાર પેટાજાતિઓમાં અલગ અલગ પડે છે (તેમજ રુંવાટી પણ અલગ પડે છે; ઉદા. તરીકે સાઇબેરીયન વાઘ અન્ય વાઘની પેટા જાતિઓની તુલનામાં આછા સફેદજ રંગના હોય છે), પરંતુ મોટા ભાગના વાઘ પર 100થી વધુ પટ્ટાઓ હોય છે. પટ્ટાઓની રીત દરેક પ્રાણીઓમાં વિશિષ્ટ હોય છે અને તેથી તેને અલગ રીતે ઓળખી શકાય છે, જે રીતે વ્યક્તિઓને ઓળખી કાઢવા માટે ફિંગરપ્રિન્ટનો ઉપયોગ સૌથી વધ થાય છે. જોકે જંગલી વાઘના પટ્ટાની ગણતરીમાં મુશ્કેલી પડતી હોવાથી આ આળખની યોગ્ય રીત નથી.એવું લાગે છે વાઘ પરના પટ્ટાઓ તેમના માટેએક મુખવટાનું કામ કરે છે, જે તેમને કાળા અંધકારમાં અને ગાઢ જંગલમાં તેમના શિકારને શોધી શકે તે માટે તેમની જાતને છૂપાવી રાખવામાં સહાય કરે છે. પટ્ટાની રીત વાઘની ચામડી પર મળી આવી છે અને જો તે કાઢ નાખવામાં આવે તો તેની ભેદભાવયુક્ત આંતરિક પદ્ધતિને સાચવી રાખી શકાશે. અન્ય મોટી બિલાડીઓની જેમ જ વાઘને પણ તેમના દરેક કાનની પાછળ સફેદ ટપકું હોય છે. thumb|left|ખોપરી વાઘનો એક વધારાનો તફાવત એ છે કે એ જંગલી જાતની બિલાડીઓમાંના એક છે. [25] તે પણ શક્તિશાળી પગ અને ખભા ધરાવે છે, તેના પરિણામે તેઓ તેમના કરતા વજનમાં વધારે હોય તેવા શિકારને પણ નીચે પાડવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. જોકે, પેટાજાતિઓ કદમાં અલગ પડે છે, જે બર્ગમનના નિયમાનુસાર કરવામાં આવેલી આગાહી અનુસાર આબોહવા પ્રમાણે વધે છે. આમ મોટા પુરુષ સાઇબેરીયન વાઘ (પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ અલ્ટાઇકા )કુલ 3.5 મીટરની લંબાઇ (પેગની વચ્ચે 3.3. મીટર)અને 306 કિલોગ્રામ સુધી પહોંચી શકે છે. વ્રેટીસ્લેવ માઝકઃ ડેર વાઘ . નાચડ્રક ડેર 3. ઔફ્લાન્જ વોન 1983. વેસ્ટ્રેપ વિસેન્શાફન હોરેનવોર્સલેબેન, 2004 ISBN 3 894327596 જે આયર્લેન્ડમાં વસતા સુમાત્રન, કે જે ફક્ત 75-140 કિગ્રાનું વજન ધરાવતી સૌથી નાની પેટાજાતિ છે, તેના કરતા નોંધપાત્ર રીતે મોટા કદના હોય છે. નર અને માદા વાઘનું કદ મોટી પેટાજાતિઓમાં નિશ્ચિત હોવાથી દરેક જાતિમાં પુરુષ વાઘની તુલનામાં નાની હોય છે, જેમાં માદાની તુલનામાં નર વાઘનું વજન 1.7 ગણું વધુ હોય છે.મેથ્થીસેન, પીટર. 2000.ટાઇગર્સ ઇન ધ સ્નો, p. 47. ધી હાર્વિલ પ્રેસ, લંડન. વધારામાં, નર વાઘ માદાની તુલનામાં પહોળા પંજાઓ ધરાવે છે. વાઘની રીતભાત પર નિરીક્ષણ રાખતા તેમની જાતિ નક્કી કરતા બાયોલોજિસ્ટ ઘણી વાર આ તફાવતનો ઉપયોગ કરે છે. વાઘની ખોપરી સિંહ જેવી જ સમાન હોય છે, જોકે આગળનો ભાગ સામાન્ય રીતે દબાયેલો હોતો નથી, તેમજ પોસ્ટોર્બિટલ વિસ્તાર સહેજ લાંબો હોય છે. સિંહની ખોપરીમાં પહોળી અનુનાસિકા હોય છે. જોકે, બે જાતિઓમાં ખોપરીમાં અસંખ્ય ફેરફાર હોવાથી સામાન્ય રીતે નીચેના જડબાનો જાતિના વિશ્વસનીય સંકેત માટે ઉપયોગ થાય છે. પેટાજાતિઓ thumb|right|બેંગાલ વાઘ વાઘની તાજેતરની પેટાજાતિઓના આઠ પ્રકાર છે, જેમાંની બે લુપ્તથઇ ગઇ છે. તેમની ઐતિહાસિક શ્રેણી (જેમાં અત્યંત ઘટાડો થઇ રહ્યો છે)કેટલા ઇન્ડોનેશિયન આયર્લેન્ડ સહિત બાંગ્લાદેશ, સાઇબેરિયા, ઇરાન, અફઘાનિસ્તાન, ભારત, ચીન,અને દક્ષિણપૂર્વ એશિયામાંથી જતી રહી છે. ઉતરતા ક્રમમાં જંગલી વસતીમાં અસ્તિત્વ ધરાવતી પેટાજાતિઓ નીચે પ્રમાણે છે: બંગાળ વાઘ અથવા રોયલ બેંગાલ વાઘ (પેન્અથેરા ટાઇગ્રીસ ટાઇગ્રીસ ) ભારત, બાંગ્લાદેશ, નેપાળ, ભૂતાન, અનેબર્માના કેટલાક ભાગમાં મળી આવે છે. તે વિવિધ પ્રકારની વસતીમાં રહે છેઃ ઘાસવાળા વિસ્તાર, વાવાઝોડગ્રસ્ત વરસાદી વિસ્તાર, ઝાડી ઝાંખર વાળા વિસ્તાર, ભીના અને સૂકા dry જંગલો અને મેનગ્રુવ. જંગલી નર સામાન્ય રીતે 205થી 227 કિગ્રા (450-500 પાઉન્ડ)ના વજનવાળા હોય છે, જયારે માદાનું સરેરાશ વજન આશરે 141 કિગ્રા જેટલું હોય છે. સનક્વિસ્ટ, મેલ એન્ડ ફિયોના સનક્વિસ્ટ. 2002વિશ્વની જંગલી બિલાડીઓ યુનિવર્સિટી ઓફ શિકાગો પ્રેસ, શિકાગો જોકે, ઉત્તરીય ભારત અને નેપાલી બેંગાલ વાઘ ભારતીય ઉપખંડના દક્ષિણ ભાગમાંથી મળી આવતા વઘાની તુલનામાં કેટલીક હદે મહાકાય હોય છે, જેમાં મોટે ભાગે સરેરાશ નર હોય છે. . જ્યારે બચાવકારોન માનવા અનુસાર આ વસતી 2,000થી ઓછી હોવી જોઇએ તાજેતરના ભારત સરકારના નેશનલ ટાઇગર કન્ઝર્વેશન ઓથોરિટીના અંદાજ અંનુસાર જંગલી વાઘની સંખ્યા ફક્ત 1,411ની છે, (1165-1657 આંકડાકીય ભૂલનો સંકેત આપે છે) જે છેલ્લા એક દાયકામાં 6 0 ટકાનો ઘટાડો દર્શાવે છે. બેંગાલ વાઘને રક્ષણ પૂરુ પાડવા માટે 1972થી મોટા જંગલી જીવન બચાવવાનો પ્રોજેક્ટ ચાલી રહ્યો છે, જે પ્રોજેક્ટ ટાઇગરના નામે ઓળખાય છે. આ પ્રોજેક્ટની ગણના અનેક સફળ જંગલી સંર્ક્ષણ કાર્યક્રમોમાના એક કાર્યક્રમ તરીકે થાય છે, ,એક જ ટાઇગર રિઝર્વ (સરીસ્કા ટાઇગર રિઝર્વે)ચોરીથી કરવામા આવતા શિકારને કારણે વાઘની સમગ્ર વસતી ગુમાવી છે. (આર્કિવ). thumb|right|ઇન્ડોચાઇનીઝ વાઘ ઇન્ડોચાઇનીઝ વાઘ (પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ કોરબેટ્ટી ),કે જે કોરબેટ્ટ ના વાઘ તરીકે ઓળખાય છે, કંબોડીયા, ચીન, લાઓસ, બર્મા, થાઇલેન્ડ, અને વિયેતનામમાં મળી આવે છે. આ વાઘ બેંગાલ વાઘની તુલનામાં નાના અને ઘાટા રંગના હોય છે: નર વાઘનું વજન150–190 કિગ્રા (330–420 પાઉન્ડ) જ્યારે માદા 110–140 કિગ્રા (242–308 પાઉન્ડ)નાના હોય છે. તેમને રહેવાનું પસંદગીનું સ્થળ પર્વતીય પ્રદેશોમાં અથવા ટેકરી વાળા પ્રદેશોમાં રહેલા જંગલોમાં છે. ઇન્ડોચાઇનીઝ વાઘની વસતીન અંદાજ 1,200થી 1,800નો હોવાનો અંદાજ છે, જેમાં કેટલાક સોએક જેવા જંગલી વાઘનો સમાવેશ કરાયો નથી. પ્રવર્તમાન વસતી પર ચોરીથી શિકારનું ભારે જોખમ રહેલું છે, હરણ અને જંગલી ભૂંડ જેવી પ્રાથમિક શિકાર જાતિઓ વિભાજિત વસતી અને અપૂરતા શિકારની ચોરીથી શિકારના પરિણામે શિકારમાં ઘટાડો થયો છે.વિયેતનામમાં, મારી નાખવામાં આવેલા ત્રણ ત્રિમાસિક વાઘ સમૂહ ચાઇનીઝ ફાર્મસી માટે પુરવઠો પૂરો પાડે છે. thumb|left|મલયાન વાઘ મલયન ટાઇગર (પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ જેકસોની ), મલય પેનિનસુલાના દક્ષિણ ભાગમાં જ મળી આવે છે, જેનો 2004 સુધી તેના પોતાના અધિકારમાં પેટાજાતિ તરીકે ગણના થતી ન હતી. અમેરિકાની નેશનલ કેન્સર ઇન્સ્ટિટ્યુટના એક ભાગ એવા લેબોરેટરી ઓફ જેનોમિક ડાયવર્સિટી અભ્યાસના લુઓ એટ અલના અભ્યાસ બાદ નવા વર્ગીકરણો બહાર આવ્યા હતા. તાજેતરની ગણતરી દર્શાવે છે કે વિશ્વમાં 600-800 વાઘ, જે તેની ત્રીજી સૌથી મોટી વસતી બનાવે છે, તે બેંગાલ વાઘ અને ઇન્ડોચાઇનીઝ વાઘથી પાછળ છે. મલાયન વાધ મુખ્ય વાઘ જાતિમાં સૌથી નાના છે અને જીવતી પેટાજાતિઓમાં સૌથી નાના છે, જેમાં નરનું વજન સરેરાશ 120 કિગ્રા અને માદાનું વજન આશરે 100 કિગ્રા છે. મલાયન વાઘ મલેશિયાની રાષ્ટ્રીય ઓળખ છે, જે તેનાશસ્ત્રોની મૂઠ પર અને મેબેન્કજેવા મલેશિયન ઇન્સ્ટિટ્યુટના લોગોમાં દેખાય છે. thumb|સુમાત્રન વાઘ સુમાત્રન વાઘ (પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ સુમાત્રી )ફક્ત સુમાત્રાના ઇન્ડોનેશિયન આયર્લેન્ડમાં મળી આવે છે અને તે ભારે ભયંકરહોય છે. ડેટાબેઝની એન્ટ્રીમાં આ જાતિઓ શા માટે આટલી ભયંકર છે અને તેમાં કઇ શરતોનો ઉપયોગ કરાયો છે તેના સંક્ષિપ્તમાં ઉલ્લેખનો સમાવેશ કરાયો છે. તે જીવતી વાઘની પેટાજાતિઓમાં સૌથી નાના છે, જેમાં નર વાઘનું વજન 100-140 કિગ્રા(154-242 પાઉન્ડ)અને માદાનું વજન 75-110 કિગ્રા (154-242 પાઉન્ડ)નું હોય છે. * (1999) (1999)વોકર્સ મામલ્સ ઓફ ધ વર્લ્ડ. . જોહ્ન્સ હોપકિન્સ યુનિવર્સિટી પ્રેસ્. ISBN 0-8018-5789-9તેમનું નાનુ કદ જાડાઇ, સુમાત્રાના આયર્લેન્ડના ગાઢા જંગલો કે જેમાં તે રહે છે અને નાના કદના પ્રાણીઓના શિકાર કરવાને લીધે હોય છે.જગંલી વસતી 400-500ની વચ્ચે હોવાનું માનવામાં આવે છે, જે મોટે ભાગે આયર્લેન્ડના રાષ્ટ્રીય પાર્કમાં જોવામાં આવ્યા છે. તાજેતરના ઉત્પત્તિના પરીક્ષણ પરથી એવું ફલિત થાય છે કે યુનિક જિનેટિક માર્કરની હાજરી છે, જે કદાચ જો તે લુપ્ત થતા ન હોય તો અલગ જાતિમાં વિકાસ પામતા હોય ^ ક્રેક્રાફ્ટ જે., ફેઇનસ્ટેઇન જે., વૌઘન જે.., હેમ-બાયચોવસ્કી કે. (1998) 1998) વાઘને અલગ પાડે છે (પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ) મિટોકોન્ડ્રીયલ સિક્વન્સીસ ન્યુક્લિયર ઇન્સર્ટસ, પદ્ધતિસર અને સંરક્ષણ ઉત્પત્તિઓ. એનિમલ કંઝર્વેશન 1: 139–150. તેના લીધે એવા સુચનો આવ્યા છે કે સુમાત્રન વાઘને બચાવવાની પ્રવૃત્તિ અન્ય પેટાજાતિઓની તુલનામાં વધુ થવી જોઇએ. જ્યારે વસતી વિનાશ પ્રવર્તમાન વાઘની વસતી માટે મોટું જોખમ હોવાથી (રક્ષિત રાષ્ટ્રીય પાર્કમાં રક્ષણ હાથ ધરવાનું નામવામાં આવ્યું છે તેમાં વૃક્ષો સતત કપાતા રહે છે), 66 ઓછા વાઘ અથવા કુલ વસતીના આશરે 20 ટકા ગણતરીમાં આવ્યા હતા અને તેમને 1998 અને 2000ની વચ્ચે મારી નાખવામાં આવ્યા હતા. thumb|right|સાઇબેરીયન વાઘ સાઇબેરીયન વાઘ (પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ અલટાઇકા ), પણ અમુર , મન્ચ્યુરીયન , અલ્ટાઇક , કોરીયન અથવાઉત્તર ચીન વાધ તરીક ઓળખાય છે, અને તે અમુર-યુસુરીસુધી સીમીત છે, જે પૂર્વ સાઇબીરીયા માંપ્રિમોર્સ્કી ક્રાઇઅને ખબરોવ્સ્ક ક્રાઇપ્રદેશના છે, જ્યાં હાલમાં તે રક્ષિત છે. પેટાજાતિઓના સૌથી મોટા પ્રકાર તરીકે ગણાતા આ વાઘનું માથુ અને શરીરની લંબાઇ 190-230 સેમી (વાઘની પૂંછડીની લંબાઇ 60-110 સેમી લાંબી)અને નર વાઘનું સરેરાશ વજન આશરે ,અમુર વાઘ પણ તેના જાડા હાથ માટે જાણીતા છે, જે સોનેરી ડોક તથા થોડા પટ્ટાઓ વડે અલગ પડે છે. સૌથી ભારે જંગલી સાઇબેરીયન વાઘનું વજન 385 કિગ્રા છે, ગ્રેહામ બેટમેન: ડાઇ ટિયર વેલ રૌબિયર , ડ્યૂ ઔસગેબ, બર્ટેલ્સમેન વેરલેગ, 1986. પરંતુ માઝકના અનુસાર આ વિકરાળ વાઘની જાણકારી વિશ્વસનીય સ્ત્રોત પાસેથી પ્રાપ્ત થઇ થી. તેમ છતાં, છ મહિનાના સાઇબેરીયન વાઘ પણ સંપૂર્ણ ઉંમર ધરાવતાચિત્તાજેવા દેખાય છે.છેલ્લી બે વસત ગણતરી (1996 અને 2005)માં તેમની એકમાત્ર કે ઓછા કે વત્તા પ્રમાણમાં સતત રીતે 450-500 અમુર વાઘ જણાઇ આવ્યા હતા, જેનો સમાવેશ વિશ્વમાં સૌથી મોટા અવિભક્ત વાઘની વસતીમાં થતો હતો. 2009માં હાથ ધરવામાં આવેલા ઉત્પત્તિના સંશોધને એવું દર્શાવ્યું હતું કે સાઇબીરીયન વાઘ અને પશ્ચિમી "કેસ્પીયન વાઘ" (એક વખત એવું વિચારવામાં આવ્યું હતું કે પેટાજાતિઓનું અસ્તિત્વ હશે જે 1950ના અંત સુધીમાં જંગલી જાતિ લુપ્ત થઇ ગઇ હશે)જે માનવીઓની દરમિયાનગીરીને કારણે ભૂતકાળની સદીમાં અસ્તિત્વમાં આવેલી બે વસતીના અલગ પડવાથી સમાન પેટાજાતિઓ હતી.મિટોકોન્ડ્રીયન સાયલોજિયોગ્રાફી કેસ્પીયન વાઘની સુપ્તતાના મૂળ અને તેના અમુર વાઘ સાથેના સંબંધ વર્ણવે છે thumb|right|દક્ષિણ ચાઇના વાઘ દક્ષિણ ચાઇના વાઘ (પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ એમોયેન્સીસ ), તેમજ એમોય અથવા ક્ઝાઇમેન વાઘ તરીકે પણ જાણીતા, આ વાઘ અનેક ભયંકર વાઘોમાંની એક પેટાજાતિ છે અને વિશ્વમાં 10 અત્યંત ભયંકર જાતિઓમાં તેનો સમાવેશ થાય છે. ^ www.china.org.cn 6 ઓક્ટોબર 2007ના રોજ મેળવવામાં આવેલું અનેક નાની પેટાજાતિઓમાંની એક, દક્ષિણ ચાઇના વાઘની લંબાઇ નર અને માદા એમ બન્નેને લાગુ પડે છે. નરનું વજન 127 અને 177 કિગ્રા (280-390 પાઉન્ડ)ની વચ્ચે, જ્યારે માદાનું વજન 100 અને 118 કિગ્રા (220-260 પાઉન્ડ)વચ્ચે હોય છે. 1983થી 2007 સુધી દક્ષિણ ચાઇનાના વાઘ દેખાયા ન હતા. 0}[64] 2007માં એક ખેડૂતને વાઘ દેખાયો હતો અને તેની સાબિતી રૂપે સત્તાવાળાઓને તેનો ફોટો આપ્યો હતો. આ ફોટોગ્રાફ અંગે પ્રશ્ન ઉભો થયો હતો, જે બાદમાં બનાવટી તરીકે પૂરવાર થયો હતો, જેની ચાઇનીઝ કેલેન્ડર પરથી નકલ કરવામાં આવી હતી અને “સાઇટીંગ” એક મોટા કૌભાંડમાં રૂપાંતરીત થયું હતું. 1977માં, ચાઇનીઝ સરકારે જંગલી વાઘને મારી નાખવા બાબતે એક પ્રતિબંધિત કાયદો પસાર કર્યો હતો, પરંતુ તે કદાચ પેટાજાતિઓને બચાવવા માટે અત્યંત મોડું હતું, કેમ કે જંગલી જાતિનો મોટે ભાગે લુપ્ત થઇ ગયો હતો. હાલમાં આરે 59 જેટલા દક્ષિણ ચાઇના વાઘ સમગ્ર ચીનમાં હોવાનું મનાય છે, પરંતુ તેમાં ઘટાડો થઇને હવે છ રહ્યા હોવાનું જાણવા મળ્યું છે. આમ, ઉત્પત્તિ વૈવિધ્યતા કે જે પેટાજાતિઓને ટકાવી રાખવા માટે જરૂરી હતી, તે હાલમાં ઉપલબ્ધ નથી. હાલમાં, આ જંગલી વાઘને ફરીથી ટકાવી રાખવા હોય તો તેના માટે પોષણ માટે પ્રયત્નો હાથ ધરવામાં આવી રહ્યા છે. લુપ્ત થયેલી પેટાજાતિઓ બાલીનીઝ વાઘ (પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ બાલિકા ) બાલીઆયર્લેન્ડ સુધી સીમિત હતી. તે વાઘની પેટાજાતિઓમાં અત્યંત નાના છે, જેનું વજન નરમાં 90-100 કિગ્રા અને માદાનું 65-80 કિગ્રા છે. વસતી લુપ્ત થઇ જાય ત્યાં સુધી તેનો શિકાર કરવામાં આવ્યો હતો- છેલ્લો બાલીનીઝ વાઘ સુમ્બત કીમા, પશ્ચિમ બાલી ખાતે 27 સપ્ટેમ્બર 1937ના રોજ મારવામાં આવ્યો હતો; જે પુખ્ત વયની માદા હતી. કોઇ પણ બાલાનીઝ વાઘને જીવતો પકડવામાં આવ્યો ન હતો. બાલીનીઝ હિન્દુત્વમાં વાઘ હજુ પણ અગત્યની ભૂમિકા ભજવે છે. left|thumb|જવાન વાઘના ફોટોગ્રાફ જવાન વાઘ (પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ સોન્ડાઇકા )જાવાના આયર્લેન્ડમાં ઇન્ડોનેશિયન સુધી મર્યાદિત હતા. હવે એવું લાગી રહ્યું છે કે શિકાર અને વસતી વિનાશના પરિણામ સ્વરૂપે આ પેટાજાતિઓ 1980માં લુપ્ત થઇ ગઇ હતી, પરંતુ 1950 બાદ આ પેટાજાતિઓનું લુપ્ત થવું સંભવિત હતું (જ્યારે એવું પણ વિચારવામાં આવે છે કે 25 કરતા પણ ઓછા જંગલી વાઘ રહ્યા હતા). છેલ્લો ચોક્કસ નમૂનો 1979માં દેખાયો હતો, પરંતુ 1990 દમિયાન ઓછી દેખા દીધી હતી.નરના વજન 100-141 કિગ્રા અને માદા માટે 75-115 કિગ્રા સાથે જવાન વાઘ નાની પેટાજાતિઓમાંના એક હતા, જે સુમાત્રન વાઘ જેવું જ આશરે સમાન કદ હતું. હાયબ્રીડ વાઘ સહિત મોટી બિલાડીઓમાં હાયબ્રીડાઇઝેશન, પ્રથમ 19મી સદીમાં વિકસાવવામાં આવ્યું હતું, જ્યારે પ્રાણીસંગ્રહાલયો આર્થિક લાભ માટે કંઇક નવું દર્શાવવા માટે ઉત્સુક હતા. સિંહ વાઘ સાથે હાયબ્રીડના સર્જન માટે વંશ વધારવાતરીકે ઓળખાય છે (મોટે ભાગે અમુરઅને બેંગાલ પેટાજાતિઓ)જેને લિગરઅને ટિગોનકહેવાય છે. આ પ્રકારના હાયબ્રીડ એક સમયે પ્રાણીસંગ્રહાલયમાં સર્વસામાન્ય હતા, પરંતુ હવે જાતો અને પેટાજાતિઓને સાચવી રાખવા પર ભાર મૂકાતો હોવાથી હવે આ બાબતને ધ્યાન પર લેવામાં આવતી નથી. ચીનમાં ખાનગી મેનેજરીઝમાં અને ઝૂમાં હાઇબ્રીડ હજુ પણ દેખા દે છે. લિગર એ નર સિંહ અને વાઘણનું મિશ્રણ છે. કેમ કે વાઘ ઉત્પત્તિમાં વધારો કરવામાં માને છે, પરંતુ માદાવાધમાંથી વસતીનું સર્જન કરવામાં આવે છે તેનો અભાવ છે, લિગર અન્ય માબાપની તુલનામાં વધુ ઝડપથી વિકાસ પામે છે. તેઓ માબાપ જાતોની શારીરિક અને વર્તન ગુણવત્તા એમ બન્ને ધરાવે છે(રેતી જેવી ચામડી પર ટપકાઓ અને પટ્ટાઓ). નર લિગર્સ બિનફળદ્રુપ હોય છે, પરંતુ માદા લિગર્સ ઘણી વખત બચ્ચા પેદા કરી શકે છે. નરમાં કેશવાળી હોવાની 50 ટકા તક છે, પરંતુ તેમ છતાં, તેમની કેશવાળી સંપૂર્ણ વાઘની તુલનામાં ફક્ત અર્ધી જ હશે. લિગર્સ લંબાઇમાં 10થી 12 ફૂટના હોય છે અને તેમનું વજન 800 અને 1,000 પાઉન્ડ કે તેનાથી વધુ હોય છે. ઓછા સામાન્ય એવા ટિગોન એ સિંહણ અને નર વાઘ વચ્ચેનું મિશ્રણ છે. કલર વૈવિધ્યતા સફેદ વાઘ thumb|રાઇટ સિંગાપોર ઝૂ ખાતે સફેદ વાઘની જોડી એક એવી જાણીતી ઉત્પત્તિ છે જે સફેદ વાઘનું સર્જન કરે છે,જે ટેકનિકલી ચીનચીલ્લા અલ્બીનીસ્ટિક તરીકે જાણીતા છે, જે પ્રાણી જંગલી જાતિમાં જવલ્લે જ ઉપલબ્ધ છે, પરંતુ તેની લોકપ્રિયતાને કારણે બહોળા પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. સફેદ વાઘની ઉત્પત્તિ ઘણી વારબિનઉત્પત્તિતરફ દોરી જશે (અપ્રભાવી હોવાથી). આ મુદ્દાના ઉકેલ તરીકે સફેદ અને ઓરેન્જ વાઘના સમાગમ જેવા અસંખ્ય પ્રયત્નો હાથ ધરવામાં આવ્યા છે, ઘણી વખત આ પ્રક્રિયામાં પેટાજાતિઓનું મિશ્રમ કરવામાં આવે છે. આ પ્રકારની ઉત્પત્તિ સફેદ વાઘમાં પરિણમી છે, જેમાં મોટે ભાગે સમાનતા હોય છે, પરંતુ તે શારીરિક ખોડખાપણ સાથે જન્મે છે, જેમ કે પેલેટ્સમાં ફાટી ગઇ હોય અને સ્કોલોસિસ (વાંકીચૂંકી કરોડરજ્જૂ).] ^ આજે સફેદ વાઘ અન અસાધારણ સફેદ સિહ, http://www.lairweb.org.nz/tiger/white.html સફેદ વાઘ, http://www.bigcatrescue.org/cats/wild/white_tigers.htm વધુમાં, સફેદ વાઘને મિશ્ર કલરની આંખ હોય છે. (જે સ્થિતિ ત્રાંસી આંખ)તરીકે ઓળખાય છે.) એટલું જ નહી, દેખીતી રીતે જ તંદુરસ્ત સફેદ વાઘ સમાન્ય રીતે તેમના ઓરેન્જ વાઘ જેવું લાંબુ આયુષ્ય જીવતા નથી. 19મી સદીના પ્રારંભમાં સફેદ વાઘનું સૌપ્રથમ વખત રેકોર્ડીંગ કરવામાં આવ્યું હતું. જ્યારે સફેદ વાઘમાં બન્ને માબાપમાં જવલ્લેજ જેન મળી આવે ત્યારે જ તેની ઉત્પત્તિ થાય છે; આ જેન દર 10,000 ઉત્પત્તિએ એક જ વાર આ જેન મળી આવ્યા છે. સફેદ વાઘ અલગ પેટાજાતિ નથી, પરંતુ ફક્ત કલરની વૈવિધ્યતા છે; જંગલી જાતમાં મળી આવેલા સફેદ વાઘ બેંગાલ વાઘ હતાસફેદ વાધ, http://bigcathaven.org/cats/wild/white_tigers_genetics.htm (અને તમામ સફેદ વાઘ બેંગાલના અર્ધા ભાગમાં જેલમાં હતા), એવું સર્વસામાન્ય રીતે વિચારવામાં આવ્યું છે કે જવલ્લે જ ઉપલબ્ધ જેન કે જે સફેદ કલરમાં પરિણમે છે, તે બેંગાલ વાઘ દ્વારા જ ઉત્પત્તિ કરવામાં આવી હશે, તેમ છતા આ માટેના કારણો જાણીતા નથી. સ્નો વાઘ, http://www.bigcatrescue.org/cats/wild/snowtigers.htm તેમજ વાઘ કરતા સામાન્ય રીતે વધુ ભયંકર હોતા નથી, આ સામાન્ય ખોટો ખ્યાલ છે. અન્ય એક ખોટો ખ્યાલ એ છે કે સફેદ વાઘના પટ્ટાઓમાં રંગદ્રવ્ય પૂરાવો હોય છે તેવી હકીકત હોવા છતા, સફેદ વાઘ અલ્બીનોઝછે.તેમની સફેદ રંગછટાને કારણે જ ફક્ત ફરક છે તેવું નથી; તેઓ બ્લ્યુ આંખ અને ગુલાબી નાક ધરાવે છે. ગોલ્ડન ટેબ્બી વાઘ thumb|120px|જવલ્લેજ ઉપલબ્ધ ગોલ્ડન ટેબ્બી/બફેલો ઝૂ ખાતે સ્ટ્રોબેરી વાઘ વધુમાં, અન્ય જવલ્લેજ ઉપલબ્ધ ઉત્પત્તિ અત્યંત અસાધારણ "ગોલ્ડન ટેબ્બી" કલર વૈવિધ્યતા પેદા કરી શકે છે, જે ઘણી વાર "સ્ટ્રોબેરી"તરીકે ઓળખાય છે. ગોલ્ડન ટેબ્બી વાઘ આછા સોનેરી સુંવાળા વાળ પગ અને ઓરેન્જ કલરના પટ્ટાઓ ધરાવે છે. તેમની સુંવાળી ચામડી સાધારણ કરતા વધુ જાડી હોય છે. તમામમાંથી 30 જેટલા વધુમાં વધુ ગોલ્ડન ટેબ્બી ટાઇગર્સ પિંજરામાં છે. સફેદ વાઘની જેમ, સ્ટ્રોબેરી વાઘ ઓછામાં ઓછા બેંગાલના અર્ધા ભાગમાં જોવા મળે છે. કેટલાક ગોલ્ડન ટેબ્બી ટાઇગર્સ, હીટીરોઝીગોસ વાઘતરીકે ઓળખાય છે, જે સફેદ વાઘ ઉત્પત્તિ ધરાવે છે, અને જ્યારે એક કરતા વધુ વાઘ સમાગમ કરે છે ત્યારે, પટ્ટા વિનાના સફેદ ઓફસ્પ્રીંગ વાઘનું નિર્માણ કરે છે. સફેદ અને ગોલ્ડન ટેબ્બી વાઘ બન્ને સરેરાશ બેંગાલ વાઘની તુલનામાં મોટા હોય છે. અન્ય કલર વૈવિધ્યતા "બ્લ્યુ" અથવા સ્લેટ કલરવાળા વાઘ મલ્ટાસે વાઘ, અને મોટે ભાગે અથવા સંપર્ણ રીતે કાળા વાઘ,અંગે બિનસમર્થિત અહેવાલો છે અને આ વાઘને ભેદભાવયુક્ત જાતને બદલે છૂટાછવાયા વિચરતા હોવાનું માનવામાં આવે છે. બાયોલોજી અને વર્તણૂંક પ્રાદેશિક વર્તણૂંક વાઘ આવશ્યક રીતે એકલવાયા અને પ્રાદેશિક પ્રાણી છે. વાઘના રહેઠાણનું કદ મુખ્યત્વે શિકારની ઉપલબ્ધિ પર નિર્ભર કરે છે અને નર વાઘના કિસ્સામાં માદા વાઘણ પ્રવેશી શકે તેવી વ્યવસ્થા હોય છે. વાઘણનો વિસ્તાર 20 ચોરસ કિલોમીટરજ્યારે, નર વાઘનો વિસ્તાર ઘણો મોટો હોય છે, જે 60-100 કિમી આવરી લે છે2. નર વાઘની રેન્જ વિવિધ માદાના વિસ્તાર અને તેનાથી આગળ હોય છે. thumb|right|મોટા ભાગના સ્થળે વાઘ એકલું પ્રાણી હોય છે. વાઘ-વાઘ વચ્ચેનો સંબંધ ઘણો જટિલ હોય છે અને એવું જણાય છે કે વાઘને અનુસરવા પડે તેવા પ્રાદેશિક અધિકાર અને પ્રદેશથી બહાર જવાના નિયમનો ભંગ કરવા અંગેના કોઇ નિયમો સ્થપાયા નથી. ઉદા. તરીકે મોટે ભાગે વાઘ એક બીજાથી દૂર રહે છે, નર અને માદા બન્ને મારણને વહેંચી લે છે. ઉદા. તરીકે જ્યોર્જ શેલર એવું નોંધ્યું હતું કે નર વાઘ બે માદા અને ચાર બચ્ચાઓ હોય ત્યારે મારણને વહેંચે છે।માદા વાઘણો નર વાઘ તેમના બચ્ચાઓની પાસે રહે તે બાબતે અનિચ્છા દર્શાવતી હોય છે, પરંતુ શેલરે જોયું છે કે આ માદાઓ પોતાના બચ્ચાઓને રક્ષવા કે નર વાઘથી દૂર રાખવાના પ્રયત્નો કરતી નથી, જે એવું સુચવે છે તે નર કદાચ બચ્ચાઓનો પિતા હોઇ શકે છે. તેનાથી વિરુદ્ધમાં નર સિંહ, નર વાઘ મારણ પર સૌપ્રથમ માદા અને બચ્ચાઓને અધિકાર આપશે. વધુમાં, વાઘ મારણને વહેંચતી વખતે સંબંધિત રીતે મૈત્રીપૂર્ણ રીતે મારણને વહેંચે છે, જ્યારે સિંહ તકરાર અને લડાઇ કરે છે. બિનસંબંધિત વાઘ એકી સાથે શિકાર કરતી વખતે ખવડાવતા નજરે પડ્યા છે. નીચે જણાવેલા ટાંકણ સ્ટીફન મિલ્સના પુસ્તક ટાઇગર ,માં તેઓ વાલ્મિક થાપર અને ફત્તેહ સિંહ રાઠોડને રંથામભોરે અનુભવેલી ઘટના બાબતે વર્ણવે છે મિલ્સ સ્ટીફન. ૨૦૦૪).વાધ. પાન. 89. બીબીસી બુક્સ, લંડન અગ્રણી વાઘણ કે જેને તેઓ પદ્મિની તરીકે ઓળખે છે તેણે 250 કિગ્રા (150 પાઉન્ડ)ની નીલગાય, મહાકાય કાળિયારને મારી નાખી હતી. તેણે તેમને પરોઢ બાદ તેના 14 મહિનાના બચ્ચાઓ સાથ મારણની નજીક જોઇ હતી અને ત્યાર બાદના દસ કલાક સુધી તેમણે તેમને અંતરાય વિના જોયા હતા. આ ગાળા દરમિયાન આ પરિવાર સાથે બે પુખ્ત માદાઓ અને એક નર વાઘ જોડાયા હતા. તમામ બચ્ચાઓ પદ્મિનીએ આગળ બે બિનસંબંધિત વાઘ દ્વારા જણેલા બચ્ચાઓ હતા અને એક માદા અને અન્ય ઓળખાયા ન હતા. ત્રણ વાગ્યે મારણની આસપાસ નવ કરતા ઓછા વાઘ ન હતા. જ્યારે યુવાન માદાએ પ્રથમ પોતાનો પ્રદેશ નક્કી કર્યો હતો, તેઓ તેમની માતાના વિસ્તારની આસપાસ તેઓ તેવું કરે જ છે. માદા અને તેની માતાના પ્રદેશ સામ સામે અથડાય ત્યારે તેમાં સમયમાં વધારો થતાં ઘટાડો થાય છે. નર વાઘ, જોકે, તેની માદાની તુલનામાં વધુ ભટકે છે અને યુવાનીમાં જ ગુજરાન ચલાવવા માટે પોતાનો વિસ્તાર પ્રસ્થાપિત કરે છે. યુવાન નર વાઘ અન્ય નર વાઘે છોડી દીધેલા વિસ્તારને મેળવી લે છે અથવા જ્યાં સુધી પોતે વૃદ્ધ ન થાય અને ત્યાંના નિવાસી વાઘની સામે પડકાર જીલવા મજબૂત ન થાય ત્યાં સુધી અન્ય નર વાઘના વિસ્તારમાં પસાર થાય તેમ ત્યાં રહીને હસ્તગત કરે છે.પુખ્ત વયના વાઘમાં મૃત્યુદર (30-35 ટકા)સૌથી મોટો છે. જ્યારે જેઓ પોતાનો શિશુકાળ તાજેતરમાં જ છોડ્યો હોય તેવા નાના નર વાઘ પોતાના માટે પ્રદેશ હોવાની ખેવના કરે છે. મિલ્સ સ્ટીફન પાન. 86 માદા વાઘણ જે અન્ય માદાની હાજરી સહન કરે છે તેની તુલનામાં નર વાઘ સામાન્ય રીતે તેમના પ્રદેશમાં અન્ય નર વાઘની હાજરી સહન કરી શકતા નથી. મોટે ભાગે , પ્રાદેશિક વિવાદનો સામાન્ય રીતે સીધા આક્રમણને બદલે ધમકી દર્શાવવાથી અંત આવે છે. આ પ્રકારના વિવિધ બનાવો જોવામાં આવ્યા છે, જેમાં ઓછી શક્તિવાળા વાઘે પાછી પાની કરતા હાર માની હતી, જે ગર્ભની સ્થિતિને કારણે વશ થઇ જાય છે. થાપર, વાલ્મિક. 1989ટાઇગર પોટ્રેઇટ ઓફ પ્રિડેટર. 88. સ્મિથમાર્ક પબ, ન્યુયોર્ક એક વખત પ્રભુત્વ સ્થપાઇ ગયા બાદ નર વાઘ વાસ્તવિક રીતે પોતાના વિસ્તારમાં જ્યાં સુધી અત્યંત નજીક ન રહે ત્યાં સુધી પોતાનાથી ઉતરતી કક્ષાના વાઘની ઉપસ્થિતિ સહન કરે છે. બે નર વાઘ વચ્ચે અત્યંત હિંસક તકરાર એવા સમયે થાય છે જ્યારે,માદા પિરીયડમાં હોય અને તે તકરાર એક નર વાઘના મૃત્યુમાં પરિણમે છે, તેમ છતાં આવા કિસ્સાઓ ખરેખર જવલ્લે જ બનતા હોય છે. થાપર, વાલ્મિક પાન.88 પોતાનો પ્રદેશ ઓળખી કાઢવા માટે નર વાઘ વૃક્ષ પર પોતાનું મૂત્ર છાંટે છે અને પોતાની ગુદામાંથી રસ ઝારીને નિશાની કરે છે, તેમજ વેલા પર પોતાનામળથી નિશાની કરે છે. માદા વાઘના મૂત્રની નિશાનીઓને સુંઘીને તેની પુનઃપેદા કરવાની શક્તિને ઓળખી કાઢતી વખતે નર પોતાનું મો મચકોડે છે, જે ફ્લેહમેન પ્રતિભાવતરીકે ઓળખાય છે. વાઘ વિવિધ પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરીને જંગલીયતમાં અભ્યાસ કરે છે. ભૂતકાળમાં વાઘની વસતીનો અંદાજ તેમના પુગમાર્કના પ્લાસ્ટર કાસ્ટનો ઉપયોગ કરીને મેળવવામાં આવતો હતો. આ પદ્ધતિ ભૂલવાળી હોવાનું બહાર આવ્યું હતું કરન્થ, કે.યુ. નિકોલસ, જે.ડી.સેઇડેનસ્ટિકર, જે. ડાઇનરસ્ટેઇન, ઇ. સ્મિથ, જે.એલ.ડી. જોહ્નસિંઘ, એ.જે.ટી. ચૂડાવત, આર.એસ. (2003)સંરક્ષણ કવાયતમાં વૈજ્ઞાનિક ઉણપ: ભારતમાં વાઘની વસતી પર દેખરેખ. એનિમલ કંઝર્વેશન (61): 141-146 સંપૂર્ણ પાઠ્યઅને તેના બદલે કેમેરામાં કેદ કરી લેવાની પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો હતો. તેમના મળ આધારિત નવી પદ્ધતિ ડીએનએપણ વિકસાવવામાં આવી રહી છે. જંગલી પ્રાણીઓના અભ્યાસ કરવા તેમની પર નજર રાખવા માટે રેડીયો કોલરીંગ લોકપ્રિય માર્ગ બન્યો છે. શિકાર અને ખોરાક thumb|right|વાઘના દાંત મોટા શૂલ કે જેનો ઉપયોગ શિકારને ખાવા માટે થાય છે, પરંતુ તેઓ માંસને ચીરીને ખાતી વખતે તેના અણીયાણા દાંતનો ઉપયોગ કરે છે. જંગલી પ્રાણીઓમાં વાઘ મોટે ભાગે મોટા અને મધ્યમ કક્ષાના પ્રાણીઓપર પોતાના ખોરાકનો મદાર રાખે છે. સાંબર, ગૌર, ચિતલ, જંગલી ડુક્રર, નીલગાય અને જળભેંસ અને દેશી ભેંસ બન્ને ભારતમાં વાઘ માટે પ્રિય શિકાર છે. કેટલીકવાર, તેઓ ચિત્તો, પાયથોન્સ, ધીમા રીંછ અને મગરનો પણ શિકાર કરે છે. સાઇબેરીયામાં મુખ્ય શિકાર જાતિઓમાં મન્ચ્યુરીયન વાપિતી, જંગલી ડુક્કર સાઇકા હરણ, ઉંદરો, રો હરણ, અને મસ્ક હરણનો સમાવેશ થાય છે. સુમાત્રા સામંબરમાં મુંટજેક, જંગલી ડુક્કર, અને મલયન ટાપીર નો શિકાર કરવામાં આવે છે. અગાઉની કેસ્પીયન વાઘની રેન્જમાં, તેમના શિકારમાં સાઇગા કાળિયાર, ઊંટ, કૌકેસિયન વિસેન્ટ, યાક,અને જંગલી ઘોડાઓનો સમાવેશ થાય છે. અન્ય શિકાર કરનારા પ્રાણીઓની જેમ તેઓ તકવાદી હોય છે અને નાનો શિકાર ખાશે, જેમ કે વાંદરા, તેતરs, સસલા, અનેમાછલી. પુખ્ત હાથીને સામાન્ય શિકારમાં ગણવા ઘણા મોટા છે, પરંતુ વાઘ અને હાથીઓ વચ્ચે કેટલીકવાર સંઘર્ષ થતો જોવા મળે છે. જ્યારે વાઘ પુખ્ત વયના ભારતીય ગેંડાને મારી નાખવાના કિસ્સા નોંધવામાં આવ્યા છે. ઇકોલોજી માહિતી નાના હાથી અને ગેંડા વિયાવાના પ્રસંગો કેટલીકવાર બને છે. વાઘ કેટલીકવાર સ્થાનિક પ્રાણીઓ જેમ કે કૂતરાઓ, ગાય, ઘોડાઓ અને ગધેડાનો શિકાર કરે છે. આ પ્રકારના વ્યક્તિગત વાઘને ખાસ પ્રકારના ગેઇમ કીલરથી વિરુદ્ધ ધણને ઉપાડનાર અથવા ધણને મારનાર તરીકે વર્ણવવામાં આવે છે. thumb|left|સેવ ચાનાઝ ટાઇગર પ્રોજેક્ટના તેના બ્લેસબક મારણ સાથેના દક્ષિણ ચીનના વાઘ. વૃદ્ધ વાઘ, અથવા ઘવાયેલા અને પોતાના કુદરતી રીતેજ ઉપલબ્ધ થતા શિકારને મેળવવામાં સક્ષમ ન હોય તેઓ માનવભક્ષીમાં રૂપાંતરીત થાય છે; આ પદ્ધતિ ભારતભરમાં વારંવાર બનતી જોવા મળે છે. સુંદરવનનો એક અપવાદરૂપ કિસ્સો છે, જ્યાં તંદુરસ્ત વાઘ જંગલની ઉત્પત્તિની શોધમાં માછીમારો અને ગામવાસીઓ પર તરાપ મારે છે, તેથી માનવીઓ વાઘના ખોરાકના એક નાના ભાગ તરીકે ઉપસી આવે છે. વાઘ પ્રસંગોપાત સ્લો મેચ વૃક્ષના ફળ એવા ડાયેટરી ફાયબર જેવા શાકાહારી ખોરાકની તરફેણ કરે છે. thumb|upright|વાઘના અત્યંત મજબૂત પંજાઓ અને તીવ્ર દાંત તેમને શ્રેષ્ઠ આક્રમણખોર બનાવે છે. વાઘ સામાન્ય રીતે રાત્રે શિકાર કરે છે. એડીડબ્લ્યુ:પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ: માહિતી , http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Panthera_tigris.html તેઓ સામાન્ય રીતે એકલા શિકાર કરે છે અને જેમ અન્ય બિલાડીઓ કરે છે તેમ ગુપ્ત જગ્યાએ પોતાની શિકારની પ્રતીક્ષા કરે છે, અને મોટો શિકાર તેનું સંતુલન ગુમાવીને પડીય જાય તે માટે પોતાના શરીરના કદ અને શક્તિ વડે કોઇ પણ ખૂણેથી શિકાર પર ત્રાટકે છે. શિકાર ટોળામાં હોવા છતાં વાઘ આશરે 49-65 કલાકદીઠ કિલોમીટરની ઝડપે ત્યાં પહોંચી શકે છે (35-40 કલાકદીઠ માઇલ્સ), તે આવું અત્યંત ટૂંકા ગાળમાં કરી શકતા હોવા છતાં તેમની ક્ષમતા ઓછી હોવાના કારણે; પરિણામે શિકાર ભાગી જાય તે પહેલા સંબધિત રીતે જ શિકારની નજીક હોવા જોઇએ. વાઘમાં કૂદવાની ભયંકર ક્ષમતા હોય છે; વાઘ 10 મીટર સુધીનો પહોળો કૂદકો લગાવી શકે છે તેવું નોંધવામાં આવ્યું છે, જોકે તેનાથી અર્ધો પણ કૂદકો લગાવી શકે તો તે પણ તેના માટે સારું ગણાય છે. જોકે, 20 પ્રાણીઓનો શિકાર કરવામાં આવે તો તેવા કિસ્સામાં સફળ શિકાર તો એક જ થાય છે. મોટા પ્રાણીનો શિકાર કરતા, વાઘ સૌપ્રથમ ગળાને ખાવાનું પસંદ કરે છે અને પ્રાણીને ઝકડી રાખવા માટે અને શિકારને જમીન પર પછાડવા માટે પોતાના આખા શરીરનો ઉપયોગ કરે છે. જ્યાં સુધી શિકાર કરવામાં આવેલું પ્રાણી ગળુ દબાવવાથી મરી ન જાય ત્યાં સુધી વાઘ તેના ગળા સાથે વળગીને રહે છે.શેલર. જી Tધ ડીયર એન્ડ ધ ટાઇગર. ભારતમાં જંગલીજીવનનો અભ્યાસ 1984, યુનિવર્સિટી ઓફ શિકાગો પ્રેસ આ પદ્ધતિ દ્વારા એક ટનથી પણ વધુ વજન ધરાવતી ગૌર અને જળ ભેંસ પર છગણું વજન નાખીને મારી નાખવામાં આવી છે. નાના શિકારના કિસ્સામાં વાઘ ગરદનકરડી ખાય છે, તેમજ ઘણી વાર તેની કરોડ રજ્જુમરડી નાખે છે, વિન્ડપાઇપમાં, અથવા મુખ્ય નસ અથવા કંઠરોહીણીમાં કાણું પાડે છે. જોકે એવપું જવલ્લેજ નોંધવામાં આવ્યું છે કે કેટલાક વાઘ તેમના પંજા વીંઝીને પ્રાણીનો શિકાર કરે છે, જે સ્થાનિક પશુની ખોપરી તોડી નાખવા માટે પૂરતા શકિતશાળી હોય છે અને and રીંછની પીછનો ભાગ તોડી નાખે છે. 1980 દરમિયાન રંથાભોર નેશનલ પાર્કમાં જેનઘીસ નામના વાઘ તળાવના ઊંડા પાણીમાં પોતાના શિકારને સતત મારતા હોવાનું જોવામાં આવ્યું હતું,થાપર, વાલ્મિક. 1992ધી ટાઇગર્સ ડેસ્ટીનીક્યાલ કેથી લિમીટેડ: પ્રકાશક, લંડન જે અગાઉના 200 વર્ષના નિરીક્ષણમાં કદીયે જોવામાં ન આવી હતી તેવી પદ્ધતિ હતી. વધુમાં,આવા શિકાર વાઘ માટે અસમાન્ય સફળ સાબિત થયા હતા, જેમાંના 20% જ અંતિમ મારણ તરીકે પ્રસ્થાપિત થયા હતા. પુનઃપેદાશ thumb|બફેલો ઝૂ ખાતે બચ્ચા સાથે સાઇબેરીયન વાઘણ. સમાગમ આખા વર્ષ દરમિયાન થતો રહે છે, પરંતુ તે વધુ માત્રામાં નવેમ્બરથી એપ્રિલના ગાળામાં થાય છે.નોવાર્ક, રોનાલ્ડ એમ. (1999)વોકર્સ મામલ્સ ઓફ ધ વર્લ્ડબાલ્ટીમોરઃ જોહ્નસ હોપકિન્સ યુનિવર્સિટી પ્રેસ.ISBN 0-8018-5789-9 માદા આ સમયે જ થોડા દિવસો માટે સમાગમની તરફેણ કરે છે અને સમાગમઆ ગાળા દરમિયાન સતત થતો હોય છે. આ જોડી સતત મૈથુન કરશે અને અન્ય બિલાડીઓની જેમ જ ભારે અવાજ પણ કરશે. પ્રસુતિનો ગાળો 16 સપ્તાહનો હોય છે. વિયાવાની અવસ્થમાં સાધારણ રીતે દરેકને આશરે 3-4 બચ્ચાઓ આવે છે, જે અંધ અને નિસહાય જન્મે છે. માદા તેમની પાસ ેએકલી હોય છે, જે તેમને તિરાડવાળી ઝાડીઓ અને ટેકરીઓ સામે રક્ષણ પૂરું પાડે છે. બચ્ચાઓના પિતા સામાન્ય રીતે તેમના ઉછેરમાં કોઇ ભાગ લેતા નથી. બિનસંબંધિત રખડતા નર વાઘ માદા સમાગમની તરફેણ કરે તે માટે બચ્ચાઓને મારી નાખે છે, તેથી માદા જો અગાઉ વિયાયી ન હોય તો ત્યાર બાદમાં પાંચ મહિનામાં ફરી વિયાવાની થાય છે. વાઘના બચ્ચાઓનો મૃત્યુદર ઘણો ઊંચો છે-આરે અર્ધા બચ્ચાઓ બે વર્ષથી વધ જીવતા નથી. મોટા ભાગના બચ્ચાઓમાં એક બચ્ચુ આગવું હોય છે, જે મોટે ભાગે મર હોવાની શક્યતા છે, પરંતુ તે કદાચ માદા પણ હોઇ શકે છે. આ બચ્ચુ તેના અન્ય ભાઈ બહેન સાથે રમે છે અને તેની માતાને અગાઉની જેમ જ એકલી છોડી દે છે.આઠ સપ્તાહની ઉંમરે વાઘના બચ્ચાઓ ગુફાની બહાર તેમની માતાન અનુસરવા તૈયાર થઇ જાય છે, જો કે વાઘણ પોતાના પ્રદેશમાં ફરતી હોવાથી જ્યાં સુધી મોટા ન થઇ જાય ત્યાં સુધી તેની સાથે મુસાફરી કરી શકતા નથી. જ્યારે તેઓ 18 મહિનાની ઉંમરના થાય છે ત્યારે તેઓ સ્વતંત્ર થઇ જાય છે, પરંતુ જ્યાં સુધી તેઓ આશરે 2–2½ વર્ષના ન થઇ જાય ત્યા સુધી તેમની માતાનો સાથ છોડતા નથી. માદા 3-4 વર્ષે સેક્સ્યુઅલ પરિપક્વતા મેળવે છે, જ્યારે નર 4-5 વર્ષે સેક્સ્યુઅલ પરિપક્વતા હાંસલ કરે છે. વાઘણના આયુષ્ય ગાળામાં માદા વાઘ આશરે સમાન સંખ્યામાં નર અને માદાને જન્મ આપે છે. વાઘ પીંજરામાં સારી રીતે વંશ વધારી શકે છે અને અમેરિકામાં કેપ્ટીવ વસતી વિશ્વની હરીફ અને જંગલી વસતીના પ્રમાણમાં છે. ઇન્ટરસ્પેશિફિક પ્રિડેટરી સંબંધ thumb|જેમ સેમ્યુઅલ હોવેટ્ટ એન્ડ એડવર્ડ ઓર્મે, હેન્ડ કલર્ડ, એક્વેઇન્ટ એન્ગ્રાવિન્ગસ, પ્રકાશિક લંડન 1807માં વર્ણવવામાં આવ્યું છે તેમ જંગલી કૂતરાઓ દ્વારા શિકાર કરાયેલ વાઘ. વાઘ પ્રસંગોપાત અત્યંત ભયાનક લૂંટારુ પ્રાણીઓ જેમ કે ચિત્તો, પાયથોન્સ અને મગરને મારી શકે છેસનક્વિસ્ટ, ફિયોના એન્ડ મેલ સનક્વિસ્ટ1988. ટાઇગર મૂનઃ ધ યુનવર્સિટી ઓફ શિકાગો પ્રેસ, શિકાગો. જોકે લુંટારું પ્રાણીઓ સામાન્ય રીતે એકબીજાથી દૂર રહેતા હોય છે. જ્યારે વાઘ મગરના શિકંજામાં સપડાઇ જાય ત્યારે તે પેટે ઘસાઇને ચાલતા પ્રાણીની આંખમાં પોતાના પંજા વડે પ્રહાર કરે છે. ચિત્તાઓ દિવસમાં અલગ અલગ પ્રાણીઓના શિકારમાં વાઘ સાથે સ્પર્ધા કરે છે. ગુપ્ત જગ્યાએ સંતાઇને શિકાર કરતા વાઘ અને ચિત્તાઓ સ્પર્ધા સિવાય પણ એક સાથે સફળતાપૂર્વક જોવા મળ્યા છે અથવા સતત ઘાસવાળી જગ્યામાં આંતરજાતિઓ વચ્ચે આ પ્રકારની આગવી પ્રતિભા જોવા મળે છે. જ્યાં બે જાતિઓની હાજરી હોય તે સ્થળે વરૂની વસતી ઘટાડવા માટે વાઘ જાણીતા છે. જંગલી કૂતરાઓના ઝૂંડને હૂમલો કરતા અને ખાદ્યાન્ન માટે વાઘની હત્યા કરતા પણ જોવાયા છે, જો કે સામાન્ય રીતે મોટું નુકસાન જોવાયું નથી. સાઇબેરીયન વાઘ અને ભૂખરા રીંછસ્પર્ધકો હોઇ શકે છે અને સામસામે આવવાનું ટાળે છે; જોકે, વાઘ રીંછના બચ્ચાઓને મારી નાખશે અને કેટલાક પ્રસંગોએ મોટા રીંછને પણ મારી નાખે છે. રીંછ (એસિયાટિક કાળા રીંછઅને ભૂખરા રીંછ) રશિયાના દૂર પૂર્વમાં વાઘના ખોરાક સામે 5-8 ટકામાં ચલાવી લે છે. ભૂખરા રીંછોએ ક્યાં તો સ્વબચાવમાં અથવા મારણ બાબતેના ઝઘડામાં વાઘને મારી નાખ્યાનો પણ ઇતિહાસ છે. કેટલાક રીંછ કે જેઓ નિષ્ક્રિયતામાં ઉઠે છે તેઓ વાઘ તેના મારણનો પ્રતિકાર કરે તો પણ તેના મારણને ચોરવાનો પ્રયાસ કરે છે. ધીમી ચાલવાળા રીંછ ભારે આક્રમક હોય છે અને કેટલીકવાર નાના વાઘને તેમના મારણથી દૂર કાઢી મૂકે છે, જોકે મોટા ભાગના કિસ્સાઓમાં વાઘ આ રીંછનો શિકાર કરે છે. વ્રેટીસ્લેવ માઝકઃ ડેર ટાઇગરઃ . નાચડ્રક ડેર 3ઔફ્લેજ વોન 1983વેસ્ટ્રેપ વિસેન્સશેફન હોહેનવરસ્લેબેન, 2004 ISBN 3 894327596 thumb|100px|upright|ન્યુજર્સી દેશમં જેકસન ટાઉનશીપમાં સિક્સ ફ્લેગ્સ ગ્રેટ એડવેન્ચરમાં તરી રહેલો વાઘ. વસવાટ ખાસ પ્રકારના વાઘ દેશ ત્રણ મુખ્ય લક્ષણો ધરાવે છે: તે હંમેશા સારુંઆવરણધરાવે છે, તે હંમેશા પાણી અને પુષ્કળ શિકારઉપલબ્ધ તેની નજીક હશે.બેંગાલ વાઘ દરેક પ્રકારના જંગલોમાં રહે છે, જેમાં ભીના, હરિયાળા, આસામનાઓછા હરિયાળા અને પૂર્વ બેંગાલ; ગેંજીસડેલ્ટાના મેન્ગ્રુવ જંગલ; નેપાળનાપાનખર જંગલઅને પશ્ચિમી ઘાટના કાંટાવાળા જંગલોનો સમાવેશ થાય છે. સિંહની તુલનામાં વાઘ વધુ પડતા શાકાહારી હોય છે, જેના માટે છદ્મવેશી દેખાવ યોગ્ય રીતે ઉત્તમ છે અને જ્યાં એક પણ લુંટારું પ્રાણી નથી તે તેના અભિમાનને ઠેસ પહોંચાડે છે. મોટી બિલાડીઓમં ફક્ત વાઘ જ અને ચિત્તા જેવા પ્રાણી શક્તિશાળી તરવૈયાછે; વાઘ મટે ભાગે સરોવર, તળાવ, અને નદીમાં સ્નાન કરતા જોવા મળ્યા છે. અન્ય બિલાડીઓ કે જે પાણીથી દૂર રહેવા ટેવાયેલી હોય છે, ત્યારે વાઘને તે અત્યંત ગમે છે. દિવસની ભારે ગરમીમાં તેઓ કેટલીકવાર પૂલમાં ઠંડક લેતા જોવા મળ્યા છે. વાઘ સુંદર તરવૈયા છે અને 4 માઇલ સુધી તરી શકે છે. વાઘ ઘણી વાર પોતાના શિકારને તળાવની પેલે પાર લઇ જતા જોવાયા છે. સંરક્ષણ પ્રયત્નો thumb|250px|1990માં વાઘની સંખ્યા વાઘની ચામડી માટે ચોરીથી શિકાર અને વસતી વિનાશ ને કારણે જંગલી પશુઓમાં વાઘની સંખ્યામાં ભારે ઘટાડો થયો છે. 20મી સદીના પ્રારંભમાં, એવું મનાય છે કે વિશ્વમાં 100,000થી વધુ વાઘ હતા, પરંતુ તે સંખ્યા ઘટીને આશરે 2,000 વાઘની થઇ ગઇ છે. કેટલાંક અંદાજો સુચવે છે કે વસતી હજુ પણ ઓછી છે, 2,500 કરતા પણ ઓછા વંશવૃદ્ધિ આગળ ધપાવતા પરિપક્વ વાઘ સાથે 250 કરતા વધુ વંશવૃદ્ધિ આગળ ધપાવતા પરિપક્વ વાઘનો સમાવેશ પેટાજાતિઓમાં થતો નથી. આ જાતિઓ આટલી ભયંકર શા માટે છે તેવા ઉલ્લેખનો પણ ડેટાબેઝમાં સમાવેશ કરાયો છે.હાલમાં પીંજરામાં રહેલા આશરે 20,000 જેટલા વાઘ સાથે લુપ્તતાનું જોખમ રહ્યું નથી, જોકે પીંજરાની વસતીના ભાગ જેમ કે ચીનના કોમર્શિયલ ટાઇગર ફાર્મમાં 4-500 પ્રાણીઓ ઓછી ઉત્પત્તિ શકિત ધરાવનારા છે. ભારત વિશ્વમાં ભારત સૌથી વધુ માનવ વસતી સાથે સૌથી વધુ જંગલી વાઘની વસતી ધરાવે છે. સૌથી મોટો સંરક્ષણ પ્રોજેક્ટ કે જે પ્રોજેક્ટ ટાઇગર 1973થી અમલમાં છે, જેને ઇન્દીરા ગાંધીદ્વારા શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો. જ્યાં માનવ વસતીનો સ્પષ્ટ અભાવ છે તેવી ખેતીલાયક જમીન પર 25 જેટલા સુંદર દેખરેખ વાળા ટાઇગલ રિઝર્વની સ્થાપનાનું મૂળ કાર્ય પૂર્ણ કરવામાં આવ્યું છે. બેંગાલ વાઘની સંખ્યા જે 1973માં 1,200ની હતી તે વદીને 1990માં 3,500ની થઇ છે, આમ સખ્યામાં ત્રણ ગણા વધારાનો યશ આ કાર્યક્રમને જાય છે, જોકે ભારત સરકારના કેટલાક અહેવાલો અમુક સમયે શંકા જગાવનારા હોય છે. આદિજાતિ વસતીને માન્ય વાઘ વનની અંદર રહેવાની મંજૂરી આપતા તાજેતરમાં જ પસાર કરવામાં આવેલા ટ્રાઇબલ ખરડાની કાર્યક્રમની સતત સફળતા પર અસર પડશે તેવું માનવામાં આવે છે. 2007માં હાથ ધરવામાં આવેલી વાઘ વસતી ગણતરી, તેમજ જેના અહેવાલ 12 ફેબ્રુઆરી, 2008ના રોજ પ્રસિદ્ધ થયા હતા તેમાં દર્શાવ્યું હતું કે ભારતમાં જંગલી વાઘની વસતી ઘટીને આશરે 1,411ની થઇ ગઇ છે. અહેવાલમાં એવું નોંધવામાં આવ્યું હતું કે વાઘની વસતીમાં થયેલા ઘટાડા પાછળનો સીધો યશ ચોરીથી થતા શિકારને આપી શકાય. http://www.hindu.com/2008/02/13/stories/2008021357240100.htm . રશીયા સાઇબીરીયન વાઘની વસતી 1940માં આશરે 40ની હતી ત્યારે મનાતું તેનું નામોનિશાન લુપ્ત થવામાં છે. સોવિયેત યુનિયન હેઠળ, ચોરીથી શિકાર પરનું નિયંત્રણ કડક હતું અને રક્ષિત વિસ્તાર(ઝેપોવેન્ડનિક)ના રક્ષણનો પ્રારંભ કરવામાં આવ્યો હતો, જે વધુ સોએક વાઘની વસતી વધારામાં પરિણમ્યો હતો. ચોરીથી શિકાર પ્રવૃત્તિ 1990માં ફરી એક વાર સમસ્યા બની ગઇ હતી, જ્યારે રશીયન અર્થતંત્રપડી ભાંગ્યું હતું, અને સ્થાનિક શિકારીઓ અગાઉના લોભામળા ચાઇનીઝ બજારમાં પ્રવેશી ચૂક્યા હતા અને તે પ્રદેશમાં તેમની સંખ્યામાં વધારો થયો હતો. સ્થાનિક અર્થતંત્રમાં થયેલો સુધારો સંરક્ષણ પ્રયત્નોમાં રોકાણ કરવામાં આવનારા મોટા સ્ત્રોતોના વધારામાં પરિણમ્યો હતો, આર્થિક પ્રવૃત્તિમાં થયેલો વધારો વિકાસ અને બિનજંગલીકરણના દરના વધારામાં પરિણમ્યો હતો. જાતિઓને સાચવી રાખવામાં મોટો અંતરાય અસંખ્ય પ્રદેશોમાં વ્યક્તિગત વાઘ જરૂરી છે(450 કીમી2નું અંતર એક માત્ર માદાને જોઇએ છે).પ્રવર્તમાન સંરક્ષણ પ્રયત્નો સ્થાનિક સરકાર અને એનજીઓદ્વારા આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓન સૌજન્યથી હાથ ધરવામાં આવ્યા છે, જેમ કે વર્લ્ડ વાઇડ ફંડ અને વાઇલ્ડલાઇફ કંઝર્વેશન સોસાયટી.વાઘ દ્વારા રીંછની સંખ્યામં કરવામાં આવેલો સ્પર્ધાત્મક ઘટાડો રશિયાના સંરક્ષણવાદીઓ દ્વારા દૂર પૂર્વના શિકારીઓને મોટી બિલાડીઓથી સહન કરવા માટે કરવામાં આવ્યો હતો, કેમ કે તેઓ વરૂની તુલનામાં સસ્તન પ્રાણીઓની સંખ્યા મર્યાદિત રાખતા હતા અને તેઓ વધતી વસતીને નિયંત્રણાં લેવા માટે અસરકારક છે. વાઇલ્ફલાઇફ સાયંસ: લિંકીગ ઇકોલોજીકલ થિયરી એન્ડ મેનેજમેન્ટ એપ્લીકેશન્સ , ટીમોથી ઇ, ફુલબ્રાઇટ, ડેવીડ જી, હેવિટ્ટ, દ્વારા, ફાળો આપનાર ટિમોથી ઇ, ફુલબ્રાઇટ, ડેવીડ જી, હેવીટ્ટ, સીઆરસી પ્રેસ દ્વારા પ્રકાશિત, 2007, ISBN 0-8493-7487-1 હાલમાં, જંગલી પશુઓમાં 400-550 પ્રાણીઓ છે. તિબેટ તિબેટમાં, વાઘ અને ચિત્તાની ચામડીઓનો પરંપરાગત રીતે વિવિધ વિધી અને કોસ્ચ્યુમ તરીકે ઉપયોગ થતો આવ્યો છે. જાન્યુઆરી 2006માં દલાઇ લામા જંગલી પ્રાણીઓની પેદાશો અને પેટાપેદાશોના ઉપયોગ, વેચાણ અથવા ખરીદવાની મંજૂરી આપતા કાયદાનો વિરોધ કર્યો હતો.હજુ પણ એ જોવું રહ્યું કે આ બાબત ચોરીથી શિકાર કરેલા વાઘ અને ચિત્તાની ચામડીની લાંબા ગાળાની માગમાં કોઇ ઘટાડામાં પરિણમે છે કે નહી. રિવાઇલ્ડીંગ (પુનઃજંગલીકરણ) રિવાઇલ્ડીંગપ્રત્યેનો પ્રથમ પ્રયત્ન ભારતીય સંરક્ષણવાદી બીલ્લી અર્જન સિંઘદ્વારા કરવામાં આવ્યો હતો, જેમણે ઝૂમાં જન્મેલી તારા નામની વાઘણનો ઉછેર કર્યો હતો અને તેને દીધવા નેશનલ પાર્કના જંગલમાં 1978 છૂટી મૂકી હતી. આ વાઘણે જે લોકોને કરડી ખાધા હતા તેમના દ્વારા આ પ્રક્રિયા ટૂંક સમાયં શરૂ કરવામાં આવી હતી, જેને પાછળથી ગોળી મારીને મારી નાખવામાં આવી હતી. સરકારી અધિકારીઓના દાવા પ્રમાણે આ વાઘણ તારા હતી, જોકે આ નિવેદનનો સિંઘ અને સંરક્ષણવાદીઓ દ્વારા સખત રીતે વિરોધ કરવામાં આવ્યો હતો. બાદમાં રિવાઇલ્ડીંગ પ્રથાને લાંછન લાગ્યું હતું, કેમ કે સ્થાનિક ઉત્પત્તિ તારણપર તારાની ઓળખ બાદ શંકા વ્યક્ત કરવામાં આવી હતી કેમ કે તે થોડી સાઇબીરીયન વાઘ હતી, આ હકીકત દેખીતી રીતે તેને છૂટી મૂકાઇ તે સ્થળવાયક્રોસ ઝૂખાતેના નબળા રેકોર્ડ કીપીંગને કારણે જાણમાં ન હતી. સેવ ચાઇનાઝ ટાઇગર્સ સેવ ચાઇનાઝ ટાઇગર્સ સંસ્થા, સ્ટેટ ફોરેસ્ટ્રી એડમિનીસ્ટ્રેશન ઓફ ચાઇનાના વાઇલ્ડલાઇફ રિસર્ચ સેન્ટર અને ચાઇનીઝ ટાઇગર્સ સાઉથ આફ્રિકા ટ્રસ્ટ સાથે કામ કરે છે, જેણે જંગલમાં ચાઇનીઝ વાઘને પુનઃ મૂકવા બાબતે કરાર કર્યા હતા. 26 નવેમ્બર 2002ના રોજ બેઇજીંગમાં હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા હતા તેવો આ કરાર ચીનમાં પાયલોટ રિઝર્વ દ્વારા કે જ્યાં દક્ષિણના વાઘને પમ ફરીથી મૂકવામાં આવનાર છે અને સ્થાનિક જગલી જીવન છે તેના મારફતે ચાઇનીઝ ટાઇગર કંઝર્વેશન મોડેલની સ્થાપનાનું કહે છે. સેવ ચાઇનાઝ ટાઇગર્સ અત્યંત ભયંકર એવા દક્ષિણ ચાઇના ટાઇગરને નવા કેપ્ટીવ વંશ વાળા વાઘને તેમની શિકારી પ્રવૃત્તિ પુનઃ લાવીને તેમને પુનઃવસવાટની તાલીમ માટે દક્ષિણ આફ્રિકા લાવીને રિવાઇલ્ડ કરવાનો ઉદ્દેશ ધરાવે છે. તેની સાથે જ, ચીનમાં પાયલોટ રિઝર્વ સ્થાપવામાં આવી રહી છે અને વાઘને પુનઃસ્થાપિત કરવામાં આવશે અને જ્યારે ચીનમાં રિઝર્વ તૈયાર થઇ જાય ત્યારે તેમાં છૂટા મૂકી દેવામાં આવશે. તાલીમ પામેલા વાઘના બચ્ચાઓને ચીનના પાયલોટ રિઝર્વમાં છૂટા મૂકવામાં આવશે, જ્યારે મૂળ પ્રાણીઓ દક્ષિણ આફ્રિકામાં રહીને પોતાનો વંશવેલો આગળ ધપાવશે. દક્ષિણ આફ્રિકા પસંદ કરવાનું કારણ એ છે કે તે કુશળતા અને સ્ત્રોતો, જમીન અને દક્ષિણ આફ્રિકાના વાઘ માટે રમત પૂરી પાડી શકે તેમ છે. પ્રોજેક્ટના દક્ષિણ ચાઇના વાઘને સફળતાપૂર્વક રિવાઇલ્ડ કરવામાં આવ્યા છે અને તેઓ સ્પૂર્ણ રીતે શિકાર કરવામાં અને પોતાની જાતે જીવન જીવવા માટે સક્ષમ છે. આ પ્રોજેક્ટ આ રિવાઇલ્ડેડ દક્ષિણ ચાઇના વાઘના વંશ માટે સફળ છે અને આ પ્રોજેક્ટમાં 5 જેટલા બચ્ચા પેદા થયા છે અને આ બચ્ચાઓની બીજી પેઢી તેમની સફળ રિવાઇલ્ડેડ માતા પાસેથી અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવાની કુશળતા શીખવા સક્ષમ બનશે. ધી બેબ ટાઇગર ધેટ્સ બીટીંગ એક્સટિંક્શન | યૂટ્યૂબ ચેનલ-સ્કાયન્યૂઝ માનવીઓ સાથે સંબંધ વાઘ એક શિકાર તરીકે thumb|right|હાથીના પાછળના ભાગનો શિકાર કરતો વાઘ, ભારત 19મી સદીના પ્રારંભમાં. વાઘ એ એશિયામાં અનેક મોટા પાંચમાંનું ગેઇમ પ્રાણી છે.ઓગણીસમી અને વસમી સદના પ્રારંભમાં વાઘના શિકારની પ્રવૃત્તિએ મોટા પ્રમાણમાં સ્થાન લીધુ હતું, કેમ કે તે જમાનામાં કર્નનીયલ ભારતમાં બ્રિટીશ તેમજ તેમજ મહારાજાઓ અને ભારતની સ્વતંત્રતા પહેલા તત્કાલિન પ્રિન્સલે સ્ટેટસના ઉચ્ચ વર્ગ દ્વારા આ રમતને ઓળખ અને ખ્યાતિ પ્રાપ્ત થઇ હતી. વાઘનો શિકાર પગપાળા ચાલતા કેટલાક શિકારીઓ દ્વારા કરવામાં આવતો હતો; જ્યારે અન્ય માંચડા પર બકરી અથવા ભેંસને મારણ તરીકે બાંધીને બેસતા હતા; જ્યારે કેટલાક લોકો હાથીની પીઠ પર બેસતા હતા. <ref name="Tiger-hunting">માનપૂરા ટાઇગરમાં વાઇડ રોયલ ટાઇગર (નોમ-ડે-પ્લુમ) –રાજપૂતો માં વાઘના શિકાર અંગે. (1836) બેંગાલ સ્પોર્ટીંગ મેગેઝીન, વોલ IV. ધી ટ્રેઝર્સ ઓફ ઇન્ડિયન વાઇલ્ડલાઇફમાં પુનઃ ઉત્પાદિત '' </ref> કેટલાક કિસ્સાઓમાં પ્રાણીઓને મારણ સ્થળે ધકેલવા માટે ગામવાળાઓને ઢોલ વગાડવા માટે કહેવામાં આવતું હતું. વાઘની ચામડી માટે વિગતવાર સુચનાઓ ઉપલબ્ધ હતી અને વાઘની ચામડી બનાવનારા પ્રાણીમર્મ વિહ લોકો પણ ઉપલબ્ધ હતા. માનવ ભક્ષી વાઘ thumb|300px|કલક્તા ઝૂમાં રાખવામાં આવેલા માનવભક્ષી વાઘના સ્ટિરીયોગ્રાફિક ફોટોગ્રાફ (1903), આ વાઘે 200 જેટલા માનવીઓને મારી નાખ્યા હોવાનો દાવો છે. માનવીઓ વાઘ માટે નિયમિત શિકાર નહી હોવા છતાંયે તેમણે અન્ય પ્રાણીની તુલનામાં વધુ માણસોને મારી નાખ્યા છે, આવા સ્થલોમાં ખાસ કરીને જ્યાં વસતી વધુ હોય, ઉભરાતી હોય અને ખેતીને કારણે વાઘના વસવાટ પર દબાણ આવ્યું હોય તેનો સમાવેશ થાય છે. મોટા ભાગના માનવ ભક્ષી વાઘ વૃદ્ધ હોય છે અને તેમને નખ હોતા નથી, તેમનો માનીતો શિકાર કરવાની તેમની ક્ષમતા નહી હોવાથી જ તેઓ માનવીઓનો શિકાર કરે છે. મોટા ભાગના વાઘ કે જેમને માનવભક્ષી વાઘ તરીકે ઓળખી કાઢવામાં આવ્યા હોય છે તેમને ઝડપથી ઝડપી લઇને મારી નાખવામાં આવે છે અથવા પીંજરામાં પૂરી દેવામાં આવે છે. માનવભક્ષી ચિત્તા સિવાય પણ સ્થાપિત માનવભક્ષી વાઘ ભાગ્યે જ માનવ વસતીમાં પ્રવેશે છે, જે ગામડાની બહારના ભાગમાં આવેલા હોય છે. તેમ છતા પણ, વસતી ધરાવતા ગામડાઓમાં પણ હૂમલાઓ થતા હોય છે. માનવભક્ષકો ભારતમાં અને બાંગ્લાદેશમાં એક ખાસ સમસ્યા છે, ખાસ કરીને કુમાઓન, ગઢવાલઅને સુંદરવન બેંગાલના મેનગ્રુવમાં, કેટલાક વાઘ માનવીઓને શિકાર બનાવવા માટે જાણીતા છે. હવામાનમાં ફેરફારને કારણે વસતીમાં ઝડપથી ઘટાડો થઇ રહ્યો હોવાથી વાઘના હૂમલાઓ સુંદરવનમાં વધી ગયા છે. પરંપરાગત એશિયન ઔષધ(દવા) thumb|વાઘની ચામડી અંગેની સુચનાઓ ચીનમાં મોટા ભાગના લોકોમાં એવી માન્યતા છે કે વાઘના વિવિઘ અંગમાં ઔષધીય મહત્તા સમાયેલી છે, જેમાં પેઇન કિલર્સ અને એફોર્ડીસિયેક નો સમાવેશ થાય છે.આ માન્યતાને ટેકો આપતા કોઇ વૈજ્ઞાનિક પૂરાવા નથી. ચીનમાં વાઘના અંગનો ફાર્માસ્યુટિકલ દવામાં ઉપયોગ પર ક્યારનોયે પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો છે અને સરકારે ચોરીથી વાઘનો શિકાર કરનારાઓ પર મૃત્યુદંડ આપવા સુધીની જોગવાઇ કરી છે. વધુમાં, વાઘના અંગના તમામ વેપાર કોન્વેન્શન ઓન ઇન્ટરનેશનલ ટ્રેડ ઇન એન્ડેન્જર્ડ સ્પેસીસ ઓફ વાઇલ્ડ ફૌના એન્ડ ફ્લોરાહેઠળ ગેરકાયદે માનવામાં આવ્યા છે અને સ્થાનિક વેપાર ચીનમાં 1993થી જ પ્રતિબંધ લાદવામાં આવ્યો છે. તેમ છતા નફા માટે વંશ આગળ ધપાવવામાં કૌશલ્ય ધરાવા દેશમાં અસંખ્યટાઇગર ફાર્મની હયાતી છે. એવું મનાય છે કે આજે પણ આ ફાર્મમાં 4,000થી 5,000 વચ્ચે કેપ્ટીવ-વંશ, નાના પ્રાણીઓ જીવંત છે. પાલતુ તરીકે એસોયિસેશન ઓફલ ઝૂ એન્ડ એક્વેરીયમ્સના અંદાજ અનુસાર આશરે 12,000 જેટવા વાઘને અમેરિકામાં પાલતુ તરીકે રાખવામાં આવ્યા છે, જે વિશ્વની સમગ્ર જંગલી જાતની તુલનામાં વધુ છે. લોયડ, જે અને મિચીસન, જે: "Tધી બુક ઓફ ધ જનરલ ઇગ્નોરન્સ ". ફાબેર એન્ડ ફાબેર, 2006 4,000 જેટલા વાઘ ફક્તટેક્સાસમાં જ પાળવામાં આવ્યા હોવાનું મનાય છે. અમેરિકામાં વાઘની ભારે વસતી પાછળનું એક કારણ ત્યાંના કાયદા છે. ફક્ત ઓગણીસ રાજ્યોમાં વાઘની માલિકી ધરાવવા સામે પ્રતિબંધ છે, પંદરમાં ફક્ત પરવાનો લેવાનું જરૂરી છે અે 16 રાજ્યોમાં કોઇ કાયદા નથી. અમેરિકન ઝૂ અને સર્કસમાં વંશવેલાના કાર્યક્રમની સફળતા 1980 અને 1990માં ભારે દબાણમાં પરિણમ્યો હતો, જેના લીધે પ્રાણીઓના ભાવમાં ઘટાડો થયો હતો. એસપીસીએના અંદાજ અનુસાર હવે 500 જેટલા સિંહ, વાઘ અને અન્ય મોટી બિલાડીઓ ફક્ત હ્યુસ્ટોન વિસ્તારમાં જ ખાનગી માલિકીપણા હેઠળ છે. 1983ની ફિલ્મ સ્કેરફેસમાં, the આગેવાન, ટોની મોહટાના, અમેરિકન ડ્રીમમાં હાથી ઘોડાના શણગારની મનોકામના સેવતો હતો, જે અંતર્ગત પાત્રના મંતવ્યમાં તેની સંપત્તિમાં એક પાલતુ વાઘની માલિક ધરાવવાનો સમાવેશ થતો હતો. સાંસ્કૃત્તિક પાત્રતા thumb|right|upright|કુનીયોશી ઉટાગાવા દ્વારા 19મી સદીનું વાઘનું ચિત્ર પૂર્વ એશિયાની સંસ્કૃતિમાં ચોપગા પ્રાણીઓના રાજા તરીકે સિંહને સ્થાને વાઘ હતા,[223] જે શ્રીમંતાઇ, અભયતા અને ક્રોધ પ્રદર્શિત કરે છે.[225] તેના કપાળ એવા ચિહ્નો કરવામાં આવ્યા હતા જે ચાઇનીઝ પાત્ર સાથે મળતા આવે છે, જેનો અર્થ "રાજા"જેવો થાય છે; પરિણામે, ચીન અને કોરીયામાં વાઘને પ્રદર્શિત કરતા અસંખ્ય કાર્ટુનોને તેમના કપાળ પર ચિત્ર દોરવામાં આવ્યું હતું. [226] ચાઇનીઝ માન્યતા અને સંસ્કતિની મહત્તાના ભાગરૂપે વાઘ પ્રાણીઓની 12 ચાઇનીઝ રાશિમાંનું એક હતા. તેમજ વિવિધ ચાઇનીઝ કલા અને માર્શલ આર્ટમાં, વાઘને પૃથ્વીના એક સંકેત તરીકે અને ચાઇનીઝ ડ્રેગનના સમાન હરીફ તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યા છે- બન્ને સંકેતો અનુક્રમે સાર અને આત્મા દર્શાવે છે. હકીકતમાં, દક્ષિણી માર્શલ આર્ટ હંગ ગાવાઘ અને ક્રેનની હલચલ પર આધારિત છે. ચીન સામ્રાજ્યમાં, વાઘ યુદ્ધનું એક પ્રતિક હતો અને ઘણી વાર તેને સૌથી ઊંચા લશ્કરી જનરલતરીકે માનવામાં આવતા હતા (અથવા વર્તમાન સમયના સંરક્ષણ સચિવ),જ્યારે સમ્રાટ અને સામ્રાજ્ઞીને અનુક્રમે ડ્રેગનઅને ફોનીક્સ,દ્વારા દર્શાવવામાં આવતા હતા. સફેદ વાઘ ()ચાઇનીઝ નક્ષત્રના ચાર પ્રતિકોમાંના એક હતા. તેને ઘણી વાર પશ્ચિમના સફેદ વાઘ કહેવામાં આવતા હતા અને (西方白虎), અને તે પશ્ચિમઅને પાનખર ઋતુને રજૂ કરે છે. બુદ્ધ ધર્મમાં, તે ત્રણ અબુદ્ધ સર્જનોમાંના એક છે, જે ક્રોધનો સંકેત આપે છે, જ્યારે વાંદરો અને લોભી અને હરણ પ્રેમાંધનો સંકેત આપે છે. thumb|upright|left|સાલા ફાઇટીંગ ધ ટાઇગર, ભારતના કર્ણાટકના બેલુર ખાતેના હોયસાલા એમ્પાયરનું નિશાન. ટુંગુસિક પ્રજાએ સાઇબીરીયન વાઘને ખોરાકની નજીકના તરીકે ગણના કરી હતી અને ઘણી વખત તેનો as "ગ્રાન્ડફાધર" અથવા "ઓલ્ડ મેન" તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો હતો. ઉડેગેઅને નાનાઇ "અંબા" કહેતા હતા. મંચુસાઇબીરીયન વાઘને હુ લિન, રાજા તરીકે ગણતા હતા. જેની મોટા પાયે પૂજા થાય છે તેવા હિન્દુ માતાજી દુર્ગા,દેવી-પાર્વતીનુ્ં એક સ્વરૂપ છે, જે દસ હાથવાળી યોદ્ધા છે, જે યુદ્ધમાં જતી વખતે વાઘણ (કે સિંહણ) પર સવારી કરે છે દત્રિણ ભારતમાં પ્રભુ ઐયપ્પા પણ વાઘ સાથે સંકળાયેલા હતા. એશિયામાં શેપશિફ્ટીંગ સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમમાં વેરવુલ્ફના સ્થાને વેરટાઇગર હતા. ભારતમાં તેઓ જાદુટોણા કરનાર ભૂવા હતા, જ્યારે ઇન્ડોનેશિયા અને મલેશિયામાં હિતકારક હતા. વાઘ જંગલ બુક અને વિલીયમ બ્લેક એમ બન્નેમાં અનુભવ ગીત તરીકે રુદયાર્ડ કિપ્લીંગમાં એક વિષય તરીકે સતત રહ્યા છે, જેમાં વાઘને જોખમી અને ડરામણા પ્રાણી તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યા છે.ધી જંગલ બુક માં, વાઘ, શેરખાન,તેના આગેવાન મૌવગ્લીઆગેવાનના દુષ્ટ જીવલેણ દુશ્મન છે. જોકે, અન્ય પાત્રતા વધુ કૃપાળુ છે: એ.એ. મિલનેના વિન્ની દ પૂહ વાર્તાઓના વાઘ, બાથ ભરી શકાય અને ગમે તેવા છે. મેન બુકર પ્રાઇઝ કે જે નવલકથા "લાઇફ ઓફ પીઆઇ,"માં આગેવાન, પીઆઇ પટેલ, પેસિફિક સમુદ્રમાં પડી ભાંગેલા વહાણમાં તેઓ એક માત્ર જીવતા રહ્યા હતાઃ જ્યારે બીફ્રેન્ડઝ પણ જીવતા રહ્યા હતાઃ મોટો બેંગાલ વાઘ.પ્રખ્યાત રમૂજી વાર્તા કેલ્વિન એન્ડ હોબ્બીઝ માં કેલ્વિન અને અને તેના સ્ટફ્ડ વાઘ હોબીઝ અભિનય કરે છે. આ ઉપરાંત વાઘને લોકપ્રિય સેરેલ ફ્રોસ્ટેડ ફ્લેક્સના આવરણ પર પણ મૂકવામાં આવ્યા છે. (જેનું "ફ્રોસ્ટીસ"તરીકે પણ માર્કેટિંગ કરવામાં આવ્યું હતું) જેમાં તેનું નામ "ટોની ધ ટાઇગર"હતું. ભારતની આદીવાસી પ્રજાઓ તેને વાઘદેવ તરીકે પુજે છે. વાઘ એ બાંગ્લાદેશ, નેપાળ, ભારતનેશનલ એનિમલ પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ ,ભારત સરકારની ભારત વેબસાઇટમાં વાઘ રાષ્ટ્રીય પ્રાણી છે.નું રાષ્ટ્રીય પ્રાણી છે (બેગાલ ટાઇગર) મલેશિયા (મલાયન ટાઇગર), ઉત્તર કોરયાઅને દક્ષિણ કોરીયા (સાઇબીરીયન ટાઇગર)નું રાષ્ટ્રીય પ્રાણી છે. વિશ્વના લોકપ્રિય પ્રાણી એનિમલ પ્લાનેટદ્વારા હાથ ધરાયેલા એક સર્વેક્ષણમાં વાઘને વિશ્વના લોકપ્રિય પ્રાણી તરીકે મત આપવામાં આવ્યો હતો, જે કૂતરાથી સહેજ આગળ હતા. 73થી વધુ દેશોના 50,000 કરતા વધુ સમીક્ષકોએ તે સર્વેક્ષણમાં મત આપ્યો હતો. તે સર્વેક્ષણમાં વાઘને 21 ટકા મત, કૂતરાને 20 ટકા, ડોલ્ફીનને 13 ટકા, ઘોડાને 10 ટકા, સિંહને 9 ટકા, સાપને 8 ટકા, તેમજ ત્યાર બાદ હાથી, ચિંપાઝી, ઓરંગુટમ અને વ્હેલને પણ મત આપવામાં આવ્યા હતા. એનિમલ પ્લાનેટ સાથે કામ કરનાર પ્રાણીની વર્તણૂંક સમજનાર કેન્ડી ડીસાએ જણાવ્યું હતું કે: "આપણે વાઘ સાથે સંબંધ રાખી શકીએ છીએ કેમ કે તે હિંસક અને બહારની બાજુએ પ્રભુત્વ ધરાવનાર છે, પરંતુ સાથે સાથે અંદરખાનેથી ઉમદા અને સમજદાર પ્રાણી છે. વર્લ્ડ વાઇલ્ડલાઇફ કંઝર્વેશન ચેરિટી ખાતેના ઇન્ટરનેશનલ સ્પેસીઝ ઓફિસર કેલ્લુમ રેન્કેઇને જણાવ્યું હતું કે પરિણામે તેમને આશા આપી હતી. "જો લોકો વાઘને પોતાના પ્રાણી તરીકે મત આપતા હોય તો, તેને અર્થ એ કે તેઓ તેની અગત્યતા સમજે છે અને કદાચ તેમના અસ્તિત્વની જરૂરિયાત પણ જાણે છે" એમ જણાવ્યું હતું. ગેલેરી વધુ જૂઓ 21મી સદીના વાધ, વાઘ અને સંરક્ષણ પ્રોજેક્ટ અંગેની માહિતી સેઇગફ્રાઇડ એન્ડ રોય, બે વિખ્યાત વાઘ તાલીમકારો ટાઇગર ટેમ્પલ, થાઇલેન્ડમાં આવેલું વિખ્યત બુદ્ધિષ્ટ મંદિર જે વાઘને તાલીમ માટે જાણીતું છે. દર્શાવેલા સંદર્ભો સંદર્ભો (1993). બીગ કેટ્સ કિંગ્ડમ ઓફ માઇટ, વોયેજર પ્રેસ . (2001) એનિમલ હેબીટેટ્સ P. 172 ISBN 0-8160-4594-1 & (eds). 2005.ધી ટ્રેઝર્સ ઓફ ધ ઇન્ડિયન વાઇલ્ડલાઇફ . બોમ્બે નેચરલ હિસ્ટ્રી સોસાયટી એન્ડ ઓક્સફોર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, મુંબઇ. (1981). પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ. (PDF). મમ્માલિયન સ્પેસીઝ, 152: 1-8. અમેરિકન સોસાયટી ઓફ મમ્માલોજીસ્ટસ (1999) વોકર્સ મમ્મલ્સ ઓફ ધ વર્લ્ડ . જોહ્ન્સ હોપકિન્સ યુનિવર્સિટી પ્રેસ.ISBN 0-8018-5789-9 રિટર્ન ઓફ ધ ટાઇગર નું જર્મન સંક્ષિપ્ત ભાષાંતર, લસ્ટર પ્રેસ, 1993. . (1999) રાઇડીંગ ધ ટાઇગર. માનવ પ્રભુત્વવાળી લેન્ડસ્કેપ્સમાં વાઘ સંરક્ષણ કેન્બ્રિજ યુનિવર્સિટી પ્રેસ.ISBN 0-521-64835-1 બાહ્ય કડીઓ 21 મી સદીના વાઘ : વાઘ અને સંરક્ષણ પ્રોજેક્ટ અંગેની માહિતી પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ'' માચેની બાયોડાવર્સિટી હેરિટેજ ગ્રંથસૂચિ સેવ ધ ટાઇગર ફંડ : રાષ્ટ્રીય મત્સ્ય અને જંગલીજીવન ફાઉન્ડેશન માટેનો કાર્યક્રમ ટાઇગર કેન્યોન્સ હોમપેજ: વાઘ અને ક્રોસબ્રીડ ટાઇગર રિવાલ્ડીંગ પ્રોજેક્ટ અંગેની માહિતી ટાઇગર્સ ઇન ક્રાઇસીસ: પૃથ્વીના અત્યંત ભયંકર વાઘની માહિતી ડબ્લ્યુડબ્લ્યુએફ - વાઘ ટાઇગર સ્ટેમ્પ્સ : વિવિધ દેશોમાં ટપાલ ટિકીટો પર વાઘની છાપ. સેવ ચાઇનાઝ ટાઇગર્સ : વાઘ અને આફ્રિકામાં દક્ષિણ ચીનના ટાઇગર રિવાઇલ્ડીંગ પ્રોજેક્ટની માહિતી સુંદરવન્સ ટાઇગર પ્રોજેક્ટ: વિશ્વમાં સૌથી મોટા બાકી રહેલા મેનગ્રુવ જંગલમાં સંશોધન અને વાઘનું સંરક્ષણ એક્સપ્લોર ટી.આઇ.જી.ઇ.આર.એસ.: ધી ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ ગ્રેટલી એનડેન્જર્ડ એન્ડ રેર સ્પેસીઝ શ્રેણી:વાઘ શ્રેણી:1758માં વર્ણવવામાં આવેલા પ્રાણીઓ શ્રેણી:સંરક્ષણ આધારિત જાતિઓ શ્રેણી:EDGE જાતો શ્રેણી:એશિયાના સસ્તન પ્રાણીઓ શ્રેણી:ઇન્ડોનેશિયાના સસ્તન પ્રાણીઓ શ્રેણી:રશિયાના સસ્તન પ્રાણીઓ શ્રેણી:ભારતના રાષ્ટ્રીય ચિહ્નો શ્રેણી:મલેશિયાના રાષ્ટ્રીય ચિહ્નો શ્રેણી:સિંગાપોરના રાષ્ટ્રીય ચિહ્નો

સૂર્ય

https://gu.wikipedia.org/wiki/સૂર્ય

++ સૂર્ય 24px|☉ center|frameless|સૂર્ય દાર્શનિક તથ્યો પૃથ્વી થી સરેરાશ અંતર 149.6×106 km(92.95×106 mi) magnitude (V) −26.8m Absolute magnitude 4.8m Orbital લાક્ષણિકતા આકાશગંગાના કેન્દ્રથી સરેરાશ અંતર 2.5×1017 km (26,000 પ્રકાશવર્ષ) Galactic period 2.26×108 a વેગ 217 km/s ભૌતિક ગુણધર્મો વ્યાસ 1.392×106 km(109 Earths) Oblateness 9×10-6 સપાટીનું ક્ષેત્રફળ 6.09 × 1012 km²(11,900 Earths) ઘનફળ 1.41 × 1018 km³(1,300,000 Earths) દળ 1.9891 × 1030 kg (332,950 Earths) ઘનતા 1.408 g/cm³ સપાટી પરનુ ગુરૂત્વાકર્ષણ 273.95 m s-2 (27.9 g) સપાટી પરથી Escape velocity 617.54 km/s સપાટી પરનું તાપમાન 5780 K કોરોનાનુ તાપમાન 5 MK કેન્દ્રનું તાપમાન ~13.6 MK તેજસ્વીતા (L☉) 3.827×1026 W Mean Intensity (I☉) 2.009×107 W m-2 sr-1 ચાકગતિના ગુણધર્મો Obliquity 7.25? (to the ecliptic) 67.23? (to the galactic plane) Right ascensionof North pole 1 286.13? (19 h 4 min 31.2 s) Declinationof North pole 63.87? વિષુવવૃત્ત પર ભ્રમણકાળ 25.3800 દિવસ(25 d 9 h 7 min 12?8 s) 1 વિષુવવૃત્ત પર કોણીય વેગ 7174 km/h Photosphere ના ઘટકો હાઈડ્રોજન 73.46 % હીલિયમ 24.85 % ઑક્સીજન 0.77 % કાર્બન 0.29 % લોહ 0.16 % નિયોન 0.12 % નાઇટ્રોજન 0.09 % સિલિકોન 0.07 % મેગ્નેશિયમ 0.05 % સલ્ફર 0.04 % સૂર્ય (ખગોળશાસ્ત્રીય પ્રતીક: 16px|☉) આપણા સૂર્યમંડળના મધ્યમાં આવેલો એક તારો છે. પૃથ્વી તથા અન્ય ગ્રહો, લઘુગ્રહો અને ધૂમકેતુઓ સૂર્યની આસપાસ પરિભ્રમણ કરે છે. પ્રાથમિક તારો જેની આસપાસ પદાર્થો ભ્રમણ કરે છે તેને પણ તે સૂર્યમંડળનો સૂર્ય કહેવાય છે. ક્યારેક બહુ તારા મંડળ જેમાં બે કે વધુ તારાઓ હોય તેમાં આવા તારાઓને સૂર્યો પણ કહેવાય છે. સામાન્ય માહિતી સૂર્ય આપણી આકાશગંગાનો (સામાન્ય કક્ષાનો) (main sequence) તારો છે. તેનો સ્પેક્ટરલ વર્ગ G2 છે- એટલે કે - સૂર્ય સરેરાશ તારાથી ભારે તથા ગરમ પણ બ્લુ જાયન્ટથી નાનો છે. સૂર્યની સપાટી નુ તાપમાન ૬૦૦૦ K છે. સામાન્ય કક્ષાના G2 તારાઓનો સરેરાશ જીવનકાળ આશરે ૧૦ અબજ વર્ષ (૧૦ Ga) હોય છે. સૂર્ય ન્યુક્લિઓ-કોસ્મો-ક્રોનોલોજી પ્રમાણે લગભગ ૫ અબજ વર્ષ પહેલા રચાયો હોવાનુ મનાય છે. સૂર્ય આપણી આકાશગંગાના કેન્દ્રથી ૨૫,૦૦૦-૨૮,૦૦૦ પ્રકાશવર્ષના અંતરે આવેલ છે. કેન્દ્રની આસપાસ પરીક્રમણ કરતા સૂર્યને ૨૨૬ મીલીયન ૨૨૬ Ma વર્ષ લાગે છે. સૂર્યની કક્ષામાં ભ્રમણ ગતિ ૨૧૭ કી.મી/સેકન્ડ છે (એટલે કે, ૧૪૦૦ વર્ષમાં ૧ પ્રકાશવર્ષ, અને ૮ દિવસમાં ૧ એયુ). ખગોળશાસ્ત્રમાં સૂર્યને દર્શાવવા (☉) સંકેત વપરાય છે. સૂર્યની સામે જોવાથી આંખના રેટીનાને નુકશાન પામે છે તથા અંધત્વ આવવાનો ભય પણ છે. વધુ વિગત માટે નીચે જુઓ. સૂર્યનું બંધારણ સૂર્ય ગરમ પ્લાઝ્માનો બનેલો એક લગભગ ક્ષતિરિક્ત(ચોક્કસ) ગોળાકાર તારો છે. તેનો ઉપવલયતા-ગુણોત્તર (oblateness) 9 છે. આમ તેનો તેના ધ્રુવ પાસેનો વ્યાસ તેના વિષુવવૃત્તીય વ્યાસથી ૧૦ કી.મી. નાનો છે. આનું કારણ તેનું ખૂબ મંદ કેન્દ્રત્યાગી ભ્રમણ છે. સૂર્યનું ભ્રમણ તેની સપાટીના ગુરૂત્વાકર્ષણથી ૧.૮ કરોડ ગણું ઓછું છે. ગ્રહોના સમુદ્રી મોજાની ભરતી-ઓટ સૂર્યના કદને અસર પાડતી નથી. પરંતુ સૂર્ય સૂર્યમંડળના કેન્દ્રથી છેટે barycenterની (ગુરુત્વ-મધ્યબિંદુ) આસપાસ ફરે છે જેનુ કારણ ગુરૂ ગ્રહ છે. સુર્યના કિરણોને પૃથ્‍વી પર પહોચતાં ૮.૨૫ મિનિટ લાગે છે અન્ય ગ્રહોની જેમ સૂર્યને ચોક્કસ બાહ્ય સપાટી નથી, પરંતુ સૂર્યમાં રહેલા વાયુઓની ઘનતા સૂર્યના કેન્દ્રથી તેમના અંતરના ઘાતાંકીય વિતરણ । ઘાતાંકીય સંબંધ મુજબ ઓછી થતી જાય છે. એમ હોવા છતાં, સૂર્યનું સારી રીતે વ્યાખ્યાયિત આંતરિક માળખું છે, જે નીચે મુજબ છે. સૂર્યની ત્રિજ્યા કેન્દ્રથી ફોટોસ્ફીયરની સપાટી સુધી લેવામાં આવે છે. સૂર્યનો આંતરિક ભાગ સીધો જ સુલભ નથી હોતો અને સૂર્ય પોતે પણ વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણોથી અપારદર્શક હોય છે. આપણું સૂર્યના આંતરિક ભાગનું જ્ઞાન તારાઓના કૉમ્પ્યુટર વડે બનેલા નમૂનાઓ અને હેલીઓ-સિઝમોલોજી(helioseismology), સૂર્યની અંદરથી આવતા ધ્વનિતરંગોના અભ્યાસ દ્વારા પ્રાપ્ત થયું છે. કેન્દ્ર (કોર) સૂર્યના કેન્દ્રમાં, જ્યાં તેની ઘનતા ૧૫૦ ગ્રામ/સેમી૩ (એટલે કે પૃથ્વી પર પાણી કરતા 150 ગણી), થર્મોન્યુક્લીયર પ્રક્રિયા (ન્યુક્લીયર સંલયન) દ્વારા હાઇડ્રોજનનું હીલીયમમાં રૂપાંતર થવાથી પ્રઞટ થતી ગરમી વડે સમગ્ર તારો ધગધગે છે. દર સેકન્ડે આશરે ૮.૯×૧૦૩૭ પ્રોટોન હાઇડ્રોજન ન્યુક્લીયસનું હીલીયમ ન્યુક્લીયસમા રૂપાંતર થાય છે. જેનાથી ૪.૨૬ મિલિયન (૪૨.૬ લાખ) ટન/સેકન્ડ અથવા ૩૮૩ yottawatts (૯.૧૫5×૧૦૧૬ ટન ટી.એન.ટી / સેકન્ડ) પદાર્થ-ઊર્જા જેટલી પરાવર્તીત ઊર્જા ચૂંબકીય-મોજાં, રૂપે સૂર્યના અન્ય સ્તરો વટાવી બાહ્ય અવકાશમાં વછુટે છે, સૂર્યપ્રકાશ અને ન્યુટ્રીનો (અને થોડા પ્રમાણમાં ગતિ અને સૂર્ય પવનોના પ્લાઝ્માની ઉષ્માઊર્જા અને સૂર્યના ચૂંબકીય ક્ષેત્રની ઊર્જા રૂપે). સંલયન રીએક્ટર આવી જ પ્રક્રિયા વડે પરમાણુ ઉર્જા ઉત્પન્ન કરી શકે, જે કેટલાક ભૌતિકશાસ્ત્રીઓ માને છે કે ભવિષ્યમાં એક દિવસ માનવ ઉપયોગ માટે ઉર્જા પૂરી પાડી શકશે. ફક્ત સૂર્યનું કેન્દ્રના કેન્દ્રમાં ન્યુક્લિયર સંલયનની ક્રિયાથી મોટા ભાગની ઉષ્માઉર્જા ઉત્પન્ન થાય છે: સૂર્યનો બાકીનો કેન્દ્ર સિવાયનો ભાગ કેન્દ્રમાંથી બહાર આવતી ઉષ્મા ઉર્જાથી ગરમ થાય છે. આંતરિક સંલયનની બધી ઊર્જાને બ્રહ્માંડમાં મુક્ત થતા પહેલા સૂર્યના ફોટોસ્ફીયરના બધા સ્તરોમાંથી પસાર થવું પડે છે. સૂર્યનું કોર કેન્દ્રથી લગભગ 0.2 સૌર ત્રિજ્યા તરીકે ગણવામાં આવે છે. ઉષ્માવિકિરણ (રેડિયેટિવ) ક્ષેત્ર આશરે 0.2થી લગભગ 0.7 સૌર ત્રિજ્યા સુધી આ ક્ષેત્ર હોય છે, જ્યાં દ્રવ્ય ગરમ અને ઘટ્ટ છે, જે થર્મલ કિરણોત્સર્ગ કોરની બહારની તીવ્ર ગરમીને સ્થાનાંતરિત કરવા માટે પૂરતી છે. આ ઝોનમાં, કોઈ થર્મલ સંવેદના નથી: જ્યારે દ્રવ્ય ઊંચાઈ સાથે ઠંડુ થાય છે, ત્યારે તાપમાનમાં આ ઢાળ સંવેદનાને ચલાવવા માટે પૂરતી મજબૂત નથી. હાઇડ્રોજન અને હિલીયમ આયન દ્વારા ફોટોન ઉત્સર્જન કરવામાં આવે છે, જે ટૂંકા અંતરે મુસાફરી કરીને તુરંત અન્ય આયનો દ્વારા ફરીથી શોષી લેવામાં આવે છે. ઉષ્માનયન (ક્ન્વેક્ટિવ) ક્ષેત્ર આશરે 0.7 સૌર ત્રિજ્યાથી સપાટીની નજીક સુધી આ ક્ષેત્ર હોય છે, જેમાં સૂર્યનું પ્લાઝ્મા ન તો ઘટ્ટ હોય છે અને કે ન તો આંતરિક ગરમીને બહાર વિકિરણ વડે સ્થાનાંતરિત કરવા માટે પૂરતું ગરમ હોય છે. તેના બદલે, થર્મલ સંયોજનો ગરમીને સપાટી પર લઈ જાય છે કારણ કે થર્મલ કોલમ સૂર્યની સપાટી (ફોટોસ્ફીયર) પર ગરમ સામગ્રી ધરાવે છે. એકવાર સામગ્રી સપાટી પર ઠંડુ થઈ જાય, તે ઉષ્માવિકિરણ ક્ષેત્રની ટોચ પરથી વધુ ગરમી મેળવવા માટે, ઉષ્માનયન ક્ષેત્રના તળિયે નીચે તરફ જાય છે. ઉષ્માવિકિરણ ક્ષેત્રની ટોચની સ્તરોમાં કંટાળાજનક ડાઉનફ્લોને લઈને, ઉષ્માનયન ક્ષેત્રના આધાર પર થોડું સંવેદનાત્મક ઓવરહૂટ છે. ઉષ્માનયન ક્ષેત્રમાં થર્મલ કોલમ સૂર્યની સપાટી પર સૂર્ય દાણાદાર (ગ્રાન્યુલેશન) અને સુપરગ્રેન્યુલેશનના રૂપમાં છાપ બનાવે છે. સૌર અંતર્વર્તી પ્રદેશના આ બાહ્ય ભાગના અસ્પષ્ટ (ટર્બ્યુલન્ટ) ઉષ્માનયનથી 'નાના પાયે' ડાયનેમોમાં વધારો થાય છે, જે સૂર્યની સપાટી પર ચુંબકીય ઉત્તર અને દક્ષિણ ધ્રુવો બનાવે છે. ફોટોસ્ફિયર સૂર્યની દૃશ્યમાન સપાટી, ફોટોસ્ફિયર, એવું સ્તર છે જેની નીચે સૂર્ય દૃશ્ય-પ્રકાશ માટે અપારદર્શક બને છે. ફોટોસ્ફિયર ઉપર, સૂર્યપ્રકાશ અવકાશમાં ફેલાવા માટે મુક્ત છે અને તેની ઊર્જા સંપૂર્ણરીતે સૂર્યથી બચી જાય છે. સૂર્યપ્રકાશના વર્ણપટમાં આશરે 5,777 કેલ્વિન તાપમાન વાળા સંપૂર્ણ કાળા પદાર્થ (બ્લેક-બોડી)ના વર્ણપટની લાક્ષણિકતા છે, જે ફોટોસ્ફિયર ઉપરના નીચલા સ્તરોથી પરમાણુ શોષક રેખાઓ સાથે જોડાયેલી છે. ફોટોસ્ફિયરમાં કણોની ઘનતા લગભગ 1023 પ્રતિ ઘનમીટર છે (જે પૃથ્વીના સમુદ્રસ્તર પરના વાતાવરણના કણોની ઘનતાના લગભગ 0.37% છે). ફોટોસ્ફિયરની ઉપરના સૂર્યના ભાગોને સામૂહિક રીતે સૌર વાતાવરણ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તેઓ રેડિયોમાંથી દૃશ્યપ્રકાશથી ગામા કિરણો દ્વારા ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેટિક સ્પેક્ટ્રમ તરફ કાર્યરત ટેલીસ્કોપ સાથે જોઈ શકાય છે. તાપમાન લઘુત્તમ સૂર્યનું સૌથી ઠંડું સ્તર એ ન્યૂનતમ તાપમાનનું એક એવું ક્ષેત્ર છે, જે ફોટોસ્ફિયરથી 500 કિ.મી. ઉપર સુધી છે. તે આશરે 4,100 કેલ્વિન તાપમાન ધરાવે છે. સૂર્યનો આ એકમાત્ર એવો ભાગ છે જે કાર્બન મોનોક્સાઇડ અને પાણી જેવા સાદા અણુઓને અસ્તિત્વ ટકાવવા માટે પૂરતો ઠંડો છે. સૂર્યના બીજા બધા ભાગ રાસાયણિક બંધને તોડવા માટે પૂરતા ગરમ છે. ક્રોમાસ્ફિયર સૂર્યની દૃશ્યમાન સપાટી ઉપરનું આ પાતળું સ્તર લગભગ 2,000 કિ.મી. જાડું છે, જેનું ઉત્સર્જન અને શોષક રેખાઓના સ્પેક્ટ્રમ દ્વારા પ્રભુત્વ છે. તેને ગ્રીક રુટ રંગસૂત્રોમાંથી રંગસૂત્ર કહેવામાં આવે છે, જે રંગનો અર્થ છે, કારણ કે રંગસૂત્ર સનની કુલ ગ્રહણની શરૂઆત અને અંતમાં રંગીન ફ્લેશ તરીકે દેખાય છે કોરોના કોરોના એ સૂર્યનો વિસ્તૃત બાહ્ય વાતાવરણ છે, જે સૂર્ય કરતાં ઘણો મોટો છે. કોરોન સૌર પવન સાથે સરળતાથી જોડાય છે જે સૂર્યમંડળ અને હેલિયોસ્ફિયર ભરે છે. સૂર્યની સપાટીની નજીકના નીચા કોરોનામાં 1011 / એમ 3 નું કણોનું ઘનત્વ છે. સૌર ન્યુટ્રિનો સમસ્યા કેટલાક સમય માટે એવું માનવામાં આવતું હતું કે સૂર્યની પરમાણુ પ્રતિક્રિયાઓ દ્વારા ઉત્પાદિત ન્યુટ્રિનોની સંખ્યા થિયરી દ્વારા આગાહી કરાયેલ સંખ્યામાં માત્ર એક તૃતીયાંશ હતી, પરિણામે તેને સૌર ન્યુટ્રિનો સમસ્યા કહેવામાં આવી હતી. સૂર્ય દ્વારા આપવામાં આવેલા ન્યુટ્રિનોની સંખ્યાને અજમાવવા અને માપવા માટે સડબરી ન્યુટ્રિનો વેધશાળા સહિત કેટલાક ન્યુટ્રીનો નિરીક્ષણો બનાવવામાં આવ્યા હતા. આ નિરીક્ષણો અને પ્રયોગોમાંથી તાજેતરમાં જ એવું જાણવા મળ્યું હતું કે ન્યુટ્રિનોએ સામૂહિક આરામ કર્યો હતો, અને તેથી સૂર્યથી પૃથ્વી તરફ માર્ગમાં ન્યૂટ્રિનોની કઠણ-થી-શોધની જાતોમાં પરિણમી શકે છે; આ રીતે માપન અને સિદ્ધાંતને સમાધાન કરવામાં આવ્યું. ચુંબકીય ક્ષેત્ર ઉચ્ચ અક્ષાંશ (તેના ધ્રુવોની નજીક 28 દિવસ) કરતા સૂર્ય તેના વિષુવવૃત્ત (લગભગ 25 દિવસ) પર ઝડપથી ફેરવવાનું શક્ય બનાવે છે. સૂર્યના અક્ષાંશોના વિભેદક પરિભ્રમણથી તેની ચુંબકીય ક્ષેત્રની લીટીઓ સમય સાથે મળીને ટ્વિસ્ટ થઈ જાય છે, જેના પરિણામે ચુંબકીય ક્ષેત્ર સૂર્યની સપાટીથી ઉભરાઇ જાય છે અને સૂર્યના નાટકીય સૂર્યપ્રકાશ અને સૌર પ્રભુત્વની રચનાને ગતિ આપે છે. (ચુંબકીય પુન: જોડાણ જુઓ) સૌર પ્રવૃત્તિ ચક્રમાં જૂના ચુંબકીય ક્ષેત્રો એક ધ્રુવથી શરૂ થતા સૂર્યની સપાટીને બંધ કરીને બીજા ભાગમાં સમાપ્ત થાય છે. સૂર્યનો ચુંબકીય ક્ષેત્ર દર 11-વર્ષ સનસ્પોટ ચક્ર માટે એક વખત ઉલટાવે છે. સૂર્યની સ્થિતિની ગણતરી સમગ્ર વર્ષ દરમિયાન આકાશમાં સૂર્યનો માર્ગ બદલાય છે, એક સંપૂર્ણ સ્વચાલિત હેલિઓસ્ટેટ અથવા સૂર્ય ટ્રેકર, સતત ગણતરીઓ દ્વારા માર્ગદર્શન આપવું જોઈએ. નેશનલ રીન્યુએબલ એનર્જી લેબોરેટરીએ સંપૂર્ણ દસ્તાવેજો સાથે તેની સોલર પોઝિશન એલ્ગોરિધમ (એસપીએ) રજૂ કરી છે. અન્ય સ્રોત એ libnova સેલેસ્ટિયલ મિકેનિક્સ અને એસ્ટ્રોનોમિકલ કેલ્ક્યુલેશન લાઇબ્રેરી છે, જે ખગોળશાસ્ત્રીય પદાર્થોના અન્ય ઘણા લોકોમાં દેખીતી સ્થિતી અને ઉદભવ, સેટ અને ટ્રાંઝિટ વખત જેવા ચલોની પણ ગણતરી કરે છે. સૌર અવકાશ મિશન સૂર્યની નિષ્ક્રિય અવલોકન મેળવવા માટે, યુરોપીયન સ્પેસ એજન્સી અને નાસાએ 2 ડિસેમ્બર, 1995 ના રોજ સહકારી અને સોરો અને હેલીઓસ્ફેરિક ઓબ્ઝર્વેટરી (SOHO) શરૂ કરી. ફોટોસ્ફિઅરમાં આનુવંશિક વિપુલતા સ્પેક્ટ્રોસ્કોપિક અભ્યાસોથી જાણીતી છે, પરંતુ સૂર્યના આંતરિક ભાગની રચના ઓછી જાણીતી છે. સૌર પવનનો નમૂનો વળતર મિશન, જિનેસિસ, ખગોળશાસ્ત્રીઓને સૌર સામગ્રીની રચનાને સીધી રીતે માપવા માટે પરવાનગી આપવા માટે રચાયેલ છે. તે 2004 માં પૃથ્વી પર પાછો ફર્યો અને વિશ્લેષણમાંથી પસાર થઈ રહ્યો છે, પરંતુ તે ક્રેશ-લેન્ડિંગ દ્વારા નુકસાન પહોંચ્યું હતું જ્યારે તેનું પેરાશ્યુટ પૃથ્વીના વાતાવરણમાં ફરીથી પ્રવેશ કરવા માટે નિષ્ફળ રહ્યું હતું. સૂર્યનો ઇતિહાસ અને ભવિષ્ય સૂર્ય બીજા પેઢીનો તારો માનવામાં આવે છે, જે કદાચ અગાઉના સુપરનોવાના કેટલાક અવશેષોમાંથી બનેલો છે. પુરાવા એ મુખ્યત્વે ભારે તત્વો જેવા કે આયર્ન, ગોલ્ડ અને સૂર્યમંડળમાં યુરેનિયમ જેવા મોટા તત્વો છે: આ તત્વોને ઉત્પન્ન કરી શકાય તેવો સૌથી અનુકૂળ માર્ગો એ મોટા, ગરમ તારોની અંદર ન્યુક્લોસિન્થેસિસ દ્વારા છે. સુપરનોવા તરીકે વિસ્ફોટ કરવા માટે આપણા સૂર્યમાં પૂરતો જથ્થો નથી. તેના બદલે, 4-5 અબજ વર્ષમાં તે તેના લાલ કદના તબક્કામાં પ્રવેશ કરશે, કોરમાં હાઇડ્રોજન બળતણનો ઉપયોગ થાય છે. પછી તે હિલીયમને ફ્યૂઝ કરશે અને કોર તાપમાન 3×108 કે વધશે. જ્યારે સંભવિત છે કે સૂર્યની બાહ્ય સ્તરોનો વિસ્તરણ પૃથ્વીની ભ્રમણકક્ષાની વર્તમાન સ્થિતિ સુધી પહોંચશે, તો તાજેતરના સંશોધનો સૂચવે છે કે માલ સૂર્ય અગાઉ તેના લાલ કદના તબક્કામાં પૃથ્વીની ભ્રમણકક્ષાને આગળ વધવા માટે, તેને ગળી જવાથી રોકે છે. લાલ કદના તબક્કા પછી, વિશાળ થર્મલ પલ્સેશન્સથી સૂર્ય તેના ગ્રહની નળીની રચના કરતી બાહ્ય સ્તરો ફેંકી દેશે. સૂર્ય પછી એક સફેદ વામન બનશે, ધીમે ધીમે ગાદી પર ઠંડક કરશે. આ દૃશ્ય નાના તારાઓની લાક્ષણિકતા છે: આપણું સૂર્ય એકદમ રન-ઓફ-ધ-મીલ સ્ટાર હોવાનું જણાય છે. સૂર્યની માનવીય સમજણ ઘણી પ્રાગૈતિહાસિક અને પ્રાચીન સંસ્કૃતિઓમાં, સૂર્યને દેવતા અથવા અન્ય અલૌકિક ઘટના માનવામાં આવતી હતી. પશ્ચિમી દુનિયાના સૌપ્રથમ લોકોમાં સૂર્ય માટે વૈજ્ઞાનિક સમજણ આપવાનું એક ગ્રીક ફિલસૂફ ઍનાક્સગોરસ હતું, જેમણે દલીલ કરી હતી કે તે પથ્થર અથવા ધાતુનો વિશાળ સળગતો ગોળો છે, અને અપોલોનો રથ નથી. આ વિધર્મ શીખવવા માટે તે સત્તાધિશો દ્વારા કેદ અને મૃત્યુદંડ કરવામાં આવ્યો હતો. સૂર્ય અને આંખનું નુકસાન સૂર્યના તેજને કારણે સૂર્ય તરફ નરી આંખે જોવું આંખો માટે પીડાદાયક છે. જ્યારે તે આકાશમાં ઊંચે હોય, ત્યારે સીધા સૂર્ય તરફ જોવું એ રેટિનામાં પ્રકાશશીલ રંગદ્રવ્યોના અસ્થાયી ધોવાણનું કારણ બને છે, જે ફોસ્ફિને દ્રશ્યમાન કલાકૃતિઓ અને અસ્થાયી આંશિક અંધાધૂંધી બનાવે છે. નરી આંખે સૂર્યને જોવાથી લગભગ 4 મિલીવોટ સૂર્યપ્રકાશ રેટિના પર પડે છે, જે તેને ગરમ કરે છે અને સંભવિત રૂપે (સામાન્ય રીતે નહીં) તેને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે. નરી આંખે સૂર્યનું સંક્ષિપ્ત અવલોકન પીડાદાયક છે, પરંતુ સામાન્ય રીતે સલામત છે. સૂર્યપ્રકાશને સીધી દિશામાં લાવવા માટે આંખોનો લાંબા ગાળાનો સંપર્ક દાયકાઓના સમયગાળા દરમિયાન લેન્સ અને કોર્નિયાના સામાન્ય યુવી-પ્રેરિત પીળાઓમાં યોગદાન આપે છે, અને મોતિયાની રચનામાં ભાગ ભજવી શકે છે. સૂર્યપ્રકાશને ઘટાડવા માટે વાયુયુક્ત ધ્યાન આપતા ફિલ્ટરો વગર દૂરબીન-પ્રકાશક પ્રકાશકો જેવા કે દૂરબીન પ્રકાશ દ્વારા સનને જોવું જોખમી છે. યોગ્ય ફિલ્ટર્સ વેલ્ડીંગ સપ્લાય દુકાનો અને કેમેરા સ્ટોર્સ પર ઉપલબ્ધ છે. અનફિલ્ટ 7x50mm દૂરબીન દ્વારા સૂર્યને જોતા, દરેક આંખમાં 2.5 વોટ સૂર્યપ્રકાશ જેટલું વિતરિત કરી શકે છે, નગ્ન આંખ જોવા કરતાં 300 ગણી વધારે પાવર આપી શકે છે. સૂર્યને દૂરબીન દ્વારા પણ ટૂંકા ગાળા માટે જોવું કાયમી અંધત્વનું કારણ બની શકે છે. સૂર્યના આંશિક ગ્રહણ દરમિયાન, આંખ તેજસ્વી પ્રકાશને જે રીતે પ્રત્યુત્તર આપે છે તેના કારણે બીજી જોખમી સ્થિતિ અસ્તિત્વમાં છે. આ ક્ષેત્રને તેજસ્વી પદાર્થ દ્વારા નહીં, દૃશ્ય ક્ષેત્રમાં પ્રકાશની કુલ માત્રા દ્વારા નિયંત્રિત કરવામાં આવે છે. આંશિક ગ્રહણ દરમિયાન, ચંદ્ર દ્વારા મોટાભાગના સૂર્યપ્રકાશને સીધા સૂર્યની સામે પસાર થતા અવરોધિત કરવામાં આવે છે, પરંતુ ફોટોસ્ફિયરના ખુલ્લા ભાગો સમાન સપાટીની તેજ સપાટી સમાન હોય છે. ધૂંધળા સમગ્ર પ્રકાશમાં, વિદ્યાર્થી ~ 2mm થી 6mm વ્યાસ સુધી ફેલાવે છે, આંખના સંગ્રહિત ક્ષેત્રને લગભગ 10 જેટલા પરિબળથી વધારી દે છે. પ્રત્યેક રેટિનાલ સેલ જે અંશતઃ ગ્રહણ કરેલા સૌર છબીથી ખુલ્લી હોય છે તેને આ રીતે લગભગ દસ ગણી મળે છે ખૂબ પ્રકાશ, કારણ કે તે સામાન્ય, ગ્રહણ કરેલા સન તરફ જોશે. આનાથી રેટિનાને સ્થાયી સ્થાનીય નુકસાન થઈ શકે છે, જેના પરિણામે દર્શક માટે નાના, કાયમી બ્લાઇંડ સ્પોટ થાય છે. બિનઅનુભવી નિરીક્ષકો અને બાળકો માટે આ એક ખાસ કરીને કપટી જોખમ છે, કારણ કે ત્યાં પીડા વિશે કોઈ તાત્કાલિક માન્યતા નથી અને તે ગ્રહણ કરતી સૂર્યના ચમકતા દેખાવને જોવાની લાલચ આપે છે. બાહ્ય કડીઓ Current SOHO snapshots Far-Side Helioseismic Holography from Stanford NASA Eclipse homepage Nasa SOHO (Solar & Heliospheric Observatory) satelliteFAQ Solar Sounds from Stanford Spaceweather.com Eric Weisstein's World of Astronomy - Sun The Position of the Sun A collection of solar movies The Institute for Solar Physics- Movies of Sunspots and spicules NASA/Marshall Solar Physics website શ્રેણી:વિજ્ઞાન શ્રેણી:સૌરમંડળ

બુધ (ગ્રહ)

https://gu.wikipedia.org/wiki/બુધ_(ગ્રહ)

thumb|નાસાના મરીનર યાન દ્વારા લેવાયેલ બુધ ની તસ્વીર બુધ સૂર્યમંડળ ના આઠ ગ્રહો માં સૂર્યની સૌથી નજીકનો અને સૌથી નાનો ગ્રહ છે. તેનો આવર્તકાળ ૮૮ દિવસ(પૃથ્વી ના) જેટલો છે એટલે કે તે સૂર્ય ની ફરતે ૮૮ દિવસ માં એક પરિભ્રમણ પૂર્ણ કરે છે. પૃથ્વી પરથી જોતા, પોતાની કક્ષા ની આસપાસ લગભગ ૧૧૬ દિવસ જેટલો સમય લાગે છે,જે બીજા કોઈ પણ ગ્રહ કરતા ઘણો વધારે ઝડપી છે. આ અતિ ઝડપી ગતિ ના લીધે, ખુબ ઝડપ થી ઉડતા દેવતાઓ ના સંદેશવાહક રોમન દેવતા બુધ ના નામ પરથી આ ગ્રહ નું નામ બુધ રાખવામાં આવ્યું. ગરમી પ્રતીધારિત(જાળવી) રાખવા માટે બુધ ગ્રહ પર વાતાવરણ ન હોવાથી, બુધ ગ્રહ ની સપાટી તાપમાન નો ખુબ જ મોટો ફેરફાર અનુભવે છે. વિષુવવૃત્તીય પ્રદેશોમાં રાત્રે તાપમાન ૧୦୦ કેલ્વીન (-૧૭૩° સેલ્સિયસ । -૨૮୦° ફેરનહીટ) થી લઈને દિવસે ૭୦୦ કેલ્વીન ( ૪૨૭° સેલ્સિયસ । ૮୦୦° ફેરનહીટ) સુધી હોય છે. ધ્રુવો નું તાપમાન સતત ૧૮୦ કેલ્વીન ( -૯૩° સેલ્સિયસ । -૧૩૬° ફેરનહીટ) કરતા નીચું હોય છે. બુધ ની અક્ષો નો ઝુકાવ માત્ર એક અંશ ના ૩୦ માં ભાગ જેટલો(૧/૩୦ અંશ) છે જે સૂર્ય મંડળ ના કોઈ પણ ગ્રહ કરતા સૌથી નાનો ઝુકાવ છે, પણ તેની ભ્રમણ કક્ષા ની ઉત્કેન્દ્રતા સૌથી મોટી છે. પોતાની કક્ષા ના ઉચ્ચબિંદુ ( કક્ષા માં સૂર્ય થી સૌથી દુરનું અંતર) પાસે તે કક્ષા માં સૂર્ય પાસેના ન્યુનતમ અંતર કરતા ૧.૫ ઘણો વધારે દુર હોય છે.બુધ ની સપાટી ખુબ જ ખાડાઓ વાળી છે અને દેખાવે ચંદ્ર ને મળતી આવે છે, જે સૂચવે છે કે તે ભૌગોલિક રીતે અબજો વર્ષો થી નિષ્ક્રિય છે. ભારતીય પુરાણોમાં બુધ બુધ અથવા સોમ તરીકે ઓળખાતો બુધગ્રહ વેપારવાણીજ્યનો સ્વામી અને તેનો રક્ષક ગણવામાં આવે છે. પુરાણોના મતે બુધ ચંદ્ર અને બૃહસ્પતિની પત્ની તારાનો પુત્ર છે. બુધની પત્નીનું નામ ઇલા છે. બુધના પુત્રનું નામ પુરૂરવા છે. બુધનો દેખાવ કોમળ, છટાદાર અને થોડો લીલાશ પડતો છે. તામિલનાડુ ખાતેનાં શ્વેતારણ્યેશ્વર મંદિરમાં આવેલી બુધની પ્રતિમાના હાથમાં તલવાર, ગદા અને ઢાલ છે, તથા તેઓ પાંખોવાળાઅ સિંહ પર સવારી કરતા દર્શાવામાં આવ્યાં છે. અન્ય આકૃતિઓમાં તેઓ રાજદંડ અને કમળ પકડેલાં અને જાજમ પર બેઠેલા અથવા ગરૂડ અથવા સિંહોથી ખેંચાતા રથ પર સવારી કરતાં દર્શાવામાં આવ્યાં છે. બુધને બુધવારના સ્વામી પણ ગણવામાં આવે છે. બુધનો જન્મ બુધનો જન્મ તારાના કુખે થાય છે. ચંદ્રદેવે બુધના પિતા હોવાનો દાવો કર્યો હતો, પણ તારાએ મૌન જાળવ્યું. આ વિષય પર બુધ પોતે અત્યંત ગુસ્સે થયા અને તારાને સત્ય કેહેવા જણાવ્યું. ત્યારે તારા કહે છે કે, ચંદ્રના પિતા બુધ છે. સંદર્ભો શ્રેણી:સૌરમંડળ શ્રેણી:કુદરતી ગ્રહો

શુક્ર (ગ્રહ)

https://gu.wikipedia.org/wiki/શુક્ર_(ગ્રહ)

શુક્ર સૂર્યમંડળ નો દ્વીતીય ગ્રહ છે. સામાન્ય રીતે રાત્રીના આકાશનો આ સૌથી તેજસ્વી ગ્રહ છે. શુક્ર પૃથ્વીનો ભગીની ગ્રહ ગણાય છે.તેનું બાહ્ય વાતાવરણ કાર્બન ડાયૉકસાઇડ ના સફેદ વાદળો નુ બનેલું છે. તેની કક્ષા ગૉળાકાર છે.તેને કૉઇ ચંદ્ર નથી. શોધખોળ પ્રારંભિક પ્રયાસ શુક્ર, તેમજ અન્ય કોઇ પણ ગ્રહ માટે, પ્રથમ રોબોટિક અવકાશયાન મિશન, 12 ફેબ્રુઆરી 1961 માં વિનેરા 1 યાન ના પ્રક્ષેપણ સાથે શરૂ થયો. તે સોવિયેત વિનેરા કાર્યક્રમ હેઠળ પ્રથમ વાહન હતું. વિનેરા 1 મિશને સાતમે દિવસે સંપર્ક ગુમાવી દિધો, ત્યારે તે પૃથ્વી થી 20 કરોડ કિમી ની દૂરી ઉપર હતો. શુક્ર્ માટે સંયુક્ત રાજ્ય અમેરિકા નો શોધખોડ પણ પ્રક્ષેપણ સ્થળ પર મેરિનર 1 અવકાશયાન ને ગુમાવવા સાથે ખરાબ પરિસ્થિતિ માં શરૂ થયો. 14 ડિસેમ્બર 1962 ના તેમના 109-દિવસીય કક્ષીય સ્થળાંતર સાથે જ તે શુક્ર ની ધરતી થી 34,883 કિમી ઉપર થી પસાર થવા વારો દુનિયા નો પ્રથમ સફળ આંતરગ્રહીય મિશન બની ગયો. આ ના માઈક્રોવેવ અને ઇન્ફ્રારેડ રેડિયોમીટર થી ખબર પડી કે શુક્ર ના સૌથી ઉપરી વાદળ શાંત હતા જ્યારે પૂર્વ ના પૃથ્વી-આધારિત માપનો એ શુક્ર ની સપાટી ના તાપમાન ને ખૂબ ગરમ (425० સેંટીગ્રેડ) હોવાની પુષ્ટિ કરી છે, અને આના સાથે આ આશા પણ સમાપ્ત થઇ ગઇ કે આ ગ્રહ ભૂમિ-આધારિત જીવન નુ ઠેકાણું હોઇ શકે છે. મેરિનર 2 એ શુક્ર ના દડ અને ખગોળીય અંતર ને વધુ સારી રીતે મેળવ્યો, પર તે ચુંબકીય ક્ષેત્ર અથવા કિરણોત્સર્ગ પટ્ટો શોધવા માટે અસમર્થ હતું. વાતાવરણીય પ્રવેશ thumb|right| પાયનિયર વીનસ મલ્ટીપ્રોબ સોવિયત વિનેરા 3 યાન, 1 માર્ચ 1966 માં શુક્ર ઉપર ઉતરતા વખતે દુર્ઘટનાગ્રસ્ત થઇ ગયો. વાયુમંડળ મા પ્રવેશ કરનાર અને કોઇ પણ બીજા ગ્રહ ની સપાટી થી ટકરાવવા વારી આ પ્રથમ માનવ-નિર્મિત વસ્તુ હતી. ભલે આની સંચાર પદ્ધતિ નિષ્ફળ થઇ ગઇ પણ એના પહેલા તે તમામ પ્રકાર ની ગ્રહીય માહિતી વહન કરવા માટે સક્ષમ હતું. સંદર્ભો શ્રેણી:સૌરમંડળ શ્રેણી:કુદરતી ગ્રહો

પૃથ્વી

https://gu.wikipedia.org/wiki/પૃથ્વી

frameless|right|upright=1.5 પૃથ્વી એ સૂર્ય (Sun)થી ત્રીજો ગ્રહ (planet) (ઘોષિત કરવામાં આવ્યો) છે. ઘનતા (density), દળ (mass) અને વ્યાસ (diameter)માં, પૃથ્વી એ સૌરમંડળ (Solar System)માંનો જમીન ધરાવતો સૌથી મોટો ગ્રહ (terrestrial planet) છે. તેને વિશ્વ (World) અને ટેરા નામે પણ ઓળખવામાં આવે છે. <ref group="note">આંતરરાષ્ટ્રીય ખગોળશાસ્ત્રીય યુનિયન (International Astronomical Union)ના સંમેલન દ્વારા પૃથ્વી સિવાય સૂર્યની આસપાસ ફરતા વિસ્તૃત જમીન પદાર્થો માટે "ટેરા" શબ્દ વાપરવાનું ઠેરવવામાં આવ્યું છે, જેની નોંધ લેવી. સીએફ. </ref> લાખો-કરોડો જાતિઓ (species) અને મનુષ્ય (human)નું રહેઠાણ એવી પૃથ્વી, આખા બ્રહ્માંડ (universe)નો એક માત્ર એવો ગ્રહ છે જ્યાં જીવન (life) હોવાનું જાણવા મળ્યું છે. 4.54 અબજ વર્ષો (4.54 billion years) પહેલાં પૃથ્વીની રચના થઈ હતી અને આશરે એક અબજ વર્ષ પછી તેની સપાટી પર જીવન પાંગર્યું હતું. ત્યારથી, પૃથ્વીના જીવમંડળ (biosphere)ના કારણે તેના વાયુમંડળ (the atmosphere)માં અને અન્ય અજૈવિક (abiotic) પરિસ્થિતિઓમાં નોંધપાત્ર ફેરફાર આવ્યો છે; હવામાંના જીવતંત્રો (aerobic organisms)નો વિપુલ પ્રમાણમાં વિકાસ તેમ જ ઓઝોન સ્તર (ozone layer)ની રચનાથી તથા તેની સાથે પૃથ્વીના ચુંબકીય ક્ષેત્ર (Earth's magnetic field)ની અસર સૂર્યના હાનિકારક કિરણોને પૃથ્વીની સપાટી પર પહોંચતા અટકાવે છે, જેના પરિણામે પૃથ્વી પર જીવન સંભવી શક્યું છે. આ સમયગાળામાં, પૃથ્વીના ભૌતિક ગુણધર્મો તેમ જ તેના ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય ઇતિહાસ અને તેની ભ્રમણકક્ષાના કારણે જીવન ટકી શકયું. કહેવાય છે કે પૃથ્વી પર હજી 1.5 અબજ વર્ષો સુધી જીવન ટકી શકશે, એ પછી સૂર્યની વધતી જતી તેજસ્વિતા, પૃથ્વીના જીવમંડળને બરબાદ કરી નાખશે. પૃથ્વીનું ઉપલી સપાટી (outer surface) વિવિધ કઠોર ભાગોમાં અથવા તો ટેકટોનિક પ્લેટો (tectonic plate)માં વહેંચાયેલી છે. આ ટેકટોનિક પ્લેટો લાખો-કરોડો વર્ષો (many millions of years)થી સપાટી પર આમથી તેમ ધીમે ધીમે ગતિ કરી રહી છે. પૃથ્વીની સપાટીનો 71% ભાગ ખારા પાણી (salt-water)ના સમુદ્ર (ocean)થી રોકાયેલો છે, બાકીનો ભાગ ખંડો (continent), દ્વિપો (island) અને જે અન્ય કોઈ ગ્રહની સપાટી પર જોવા મળ્યું નથી એવા જીવન માટે આવશ્યક એવા પ્રવાહી જળ (water)થી રોકાયેલો છે.<ref group=note>સૌરમંડળના બીજા ગ્રહો, કાં તો ખૂબ ગરમ અને કાં તો ખૂબ ઠંડા હોવાથી તેમના પર પ્રવાહી જળ ટકી શકતું નથી. જો કે, મંગળની સપાટી પર ભૂતકાળમાં પાણી અસ્તિત્વ ધરાવતું હોવાના પુરાવા મળ્યા છે, અને કદાચ આજે પણ ત્યાં કોઈ સ્થળે પાણીનું અસ્તિત્વ હોઈ શકે છે. જુઓઃ </cite><cite></ref>2007ની માહિતી મુજબ, સૌરમંડળ સિવાયના એક માત્ર ગ્રહના વાતાવરણમાં પાણીની વરાળ મળી આવી હતી, તે વાયુનો ગોળો હતો. જુઓઃ પ્રમાણમાં ઘન કહેવાય તેવા લાવારસના આવરણ (mantle)થી બનેલું પૃથ્વીનું અંતરાળ સક્રિય હોય છે, પ્રવાહી બાહ્ય ગર્ભ (outer core) લોહચુંબકીય ક્ષેત્ર ઊભું કરે છે અને અંતઃ ગર્ભ (inner core) ઘન લોહ ધાતુઓનું બનેલું હોય છે. પૃથ્વી બાહ્ય અવકાશ (outer space)માંના સૂર્ય, ચંદ્ર (Moon) તેમ જ અન્ય ગ્રહો સાથે ક્રિયા-પ્રતિક્રિયાઓ કરે છે. અત્યારે, પૃથ્વી પોતાની ધરી પર એક ભ્રમણ પૂરું કરે તેને આપણે એક દિવસ કહીએ છીએ અને ૩૬૫.૨૬ દિવસમાં પૃથ્વી સૂર્યની આસપાસ એક પરિભ્રમણ પૂરું કરે છે. આટલા સમયગાળાને તારક વર્ષ (sidereal year) કહેવામાં આવે છે, જે ૩૬૫.૨૬ સૌર દિવસો (solar day) સમાન છે. તારા દિવસો (sidereal day)ની સંખ્યા કરતાં સૌર દિવસોની સંખ્યા એક ઓછી હોય છે, કારણ કે સૂર્યની આસપાસ પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા એક વધુ પરિભ્રમણને જન્મ આપે છે- પૃથ્વીનું તેની પોતાની ધરી પર પરિભ્રમણ. પૃથ્વીની ધરી, 23.4ના ખૂણે તેની ભ્રમણકક્ષા (orbital plane)ને કાટખૂણે (perpendicular) સહેજ નમેલી (tilted) છે, યોડર, ચાર્લ્સ એફ. ( 1995:8). જેના કારણે પૃથ્વીની સપાટી પર એક ઉષ્ણકટિબંધીય વર્ષ (tropical year) (૩૬૫.૨૪ સૌર દિવસો) દરમ્યાન જુદી જુદી ૠતુઓ પેદા થાય છે. ચંદ્ર પૃથ્વીનો એક માત્ર જાણીતો કુદરતી ઉપગ્રહ (natural satellite) છે. આશરે 4.53 અબજ વર્ષો પહેલાં ચંદ્રે પૃથ્વીની ફરતે પરિભ્રમણ કરવાનું શરૂ કયુર્ં. તેના આ પરિભ્રમણથી સમુદ્રમાં ભરતી-ઓટ (tide) પેદા થાય છે, પૃથ્વીની ધરીનો ખૂણો સ્થિર બની રહે છે તથા પૃથ્વીનું તેની ધરી પરનું પરિભ્રમણ ધીરે ધીરે ધીમું પડતું જાય છે.આશરે ૪.૧ અને ૩.૮ અબજ વર્ષો અગાઉ થયેલ ભારે તોપમારા જેવા વરસાદ (Late Heavy Bombardment)થી ઊભી થયેલી મધ્યગ્રહો (asteroid)ની અસરોથી પૃથ્વીની સપાટી પરના વાતાવરણમાં નોંધપાત્ર ફેરફાર થયો હતો. પૃથ્વીના પેટાળમાંના ખનિજ સ્રોતો તેમ જ જીવમંડળની પેદાશો વિશ્વની માનવ વસતિને ટકવા માટે જરૂરી સ્રોતો પૂરાં પાડે છે. પૃથ્વી પર વસતા મનુષ્ય સમુદાયો આશરે 200 સાર્વભૌમી રાષ્ટ્રોમાં વહેંચાયેલા છે, જે એકબીજા સાથે વેપાર, પ્રવાસ, રાજકીય મુત્સુદ્દીપણા અને લશ્કરી ગતિવિધિઓથી સંપર્કમાં રહે છે. પૃથ્વી બાબતે માનવ સંસ્કૃતિએ અનેક વિભાવનાઓ ઊભી કરી હતી- જેમાં પૃથ્વીને દૈવી માનવાની બાબત, સપાટ પૃથ્વી (flat Earth)ની વિભાવના અને પૃથ્વીને જાળવણી માંગતી એક સંકલિત વાતાવરણ વ્યવસ્થા તરીકે જોતા આધુનિક દષ્ટિકોણનો પણ સમાવેશ થાય છે. ૧૯૬૧ જયારે યુરી ગાગરિન (Yuri Gagarin) બાહ્ય અવકાશમાં પહોંચ્યો ત્યારે પહેલીવાર કોઈ માનવીએ પૃથ્વીની સપાટીથી બહાર પગ મૂકયો હતો. ઘટનાક્રમ / સાલવારી પૃથ્વીના ભૂતકાળ અંગે વિજ્ઞાનીઓ વિગતવાર માહિતીની પુનઃરચના કરી શકયા છે. સૌથી નજીકના સમયના સૌરમંડળના અંશ નીચેની તારીખ/સમયગાળાના છે- 4.5672 ± 0.0006 અબજ વર્ષો અગાઉ, અને 4.54 અબજ વર્ષો અગાઉ (1% અચોક્કસતા હોઈ શકે) સૂર્યની નિહારિકા (solar nebula)માંથી- સૂર્યમાંથી ફેંકાયેલા કચરા-ધૂળ અને ગેસમિશ્રિત, ગોળ ચપટી તકતી જેવા આકારના ટુકડાઓમાંથી પૃથ્વી અને સૌર માળાના અન્ય ગ્રહોની રચના થઈ છે. આવાં ઉમેરાયેલાં દ્રવ્યો વડે પૃથ્વીનું બંધારણ મોટા ભાગે 100–200–લાખ–વર્ષોમાં પૂરું થયું હતું. શરૂઆતમાં જયારે પૃથ્વીનું બહારનું પીગળેલું (molten) આવરણ ઠંડું પડીને એક ઘન સ્તરમાં ફેરવાયું ત્યારે વાતાવરણમાં પાણી એકઠું થવું શરૂ થયું. એના પછી થોડા જ સમયમાં ચંદ્રનું નિર્માણ થયું. એવું કહેવાય છે કે પૃથ્વીના 10% જેટલો દ્રવ્ય-જથ્થો ધરાવતો મંગળના કદનો ટુકડો (કયારેક તેને થેઈયા (Theia) કહેવામાં આવે છે), પૃથ્વી સાથે ઝડપભેર અથડાતાં તેના આઘાતથી ચંદ્રનું સર્જન થયું હતું. આ ટુકડામાંથી કેટલોક દ્રવ્ય-જથ્થો પૃથ્વીમાં ભળી ગયો અને કેટલોક અવકાશમાં ફેંકાયો, જે ભ્રમણકક્ષા પર ચંદ્રનું સર્જન કરવા માટે પૂરતો હતો. ગેસ વિસર્જન અને ભભૂકતા જવાળામુખી (volcanic)ઓના પરિણામે આદિકાળનું વાયુમંડળ પેદા થયું. પાણીની વરાળ (water vapor)ના સંકોચનથી, મધ્યગ્રહો, વિશાળ પ્રોટો-ગ્રહો, ધૂમકેતુઓ અને ટ્રાન્સ-નેપ્ચ્યુનિયન પદાર્થો દ્વારા પહોંચતો બરફ અને પ્રવાહી પાણીથી મહાસાગરોનું નિર્માણ થયું (produced the oceans). ખંડીય વિકાસ માપવા માટે બે મુખ્ય મૉડલ સૂચવાયાં છેઃ આજના દિવસનો સ્થિર વિકાસ અને પૃથ્વીના ઇતિહાસમાં શરૂઆતમાં થયેલો ઝડપી વિકાસ. ખંડીય પોપડાઓ શરૂઆતમાં ઝડપથી વિકાસ પામ્યા હોય અને પછી લાંબા સમય સુધી સ્થિર ખંડીય વિસ્તાર તરીકે વિકસ્યા હોય તેવો બીજા વિકલ્પ, હાલના સંશોધન પ્રમાણે વધુ સંભવિત લાગે છે. સેંકડો કરોડો વર્ષોના સમયગાળા (time scales) સુધી, ખંડો બનવા અને તૂટતાં રહેવાની પ્રક્રિયાને પરિણામે પૃથ્વીની સપાટી સતત વિકસતી, આકાર બદલતી રહી છે. આ ખંડો પૃથ્વીની સપાટી પર આમથી તેમ ગતિ પણ કરતા અને કયારેક એકબીજા સાથે જોડાઈને મહાખંડ (supercontinent) બનાવતા. સૌથી શરૂઆતના જાણીતા મહાખંડોમાંથી એક, રોડિનીઆ (Rodinia) નામનો મહાખંડ આશરે 7500 લાખ વર્ષો અગાઉ (મ્યા (mya)) તૂટવો શરૂ થયો હતો. 600–540 લાખ વર્ષો અગાઉ એ ખંડોએ પાછળથી ફરીથી જોડાઈને પેન્નોટિયા (Pannotia) ખંડ બનાવ્યો, અને પછી છેવટે પાંગઈઆ (Pangaea) ખંડ બનાવ્યો, જે 180 mya લાખ વર્ષો અગાઉ તૂટીને છૂટો પડ્યો. જીવનની ઉત્ક્રાંતિ અત્યારે જીવનની ઉત્ક્રાંતિ (evolution)ને ટકાવી શકે, પોષી શકે તેવું એકમાત્ર ઉદાહરણરૂપ વાતાવરણ માત્ર પૃથ્વી પર જ ઉપલબ્ધ છે. 4 અબજ વર્ષો અગાઉ, અતિશય ઊર્જાવાન રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓથી પોતાની જાતનું અનુસર્જન/સ્વ-પ્રતિકૃતિ રચતો અણુ પેદા થયો હશે અને તેના અડધા બિલિયન વર્ષો પછી તમામ જીવોનો સૌથી છેલ્લો વિશ્વવ્યાપક સામાન્ય પૂર્વજ (last common ancestor of all life) અસ્તિત્વ ધરાવતો હશે તેવું માનવામાં આવે છે. પ્રકાશસંશ્વ્લેષણ (photosynthesis)ની પ્રક્રિયાના વિકાસથી સૂર્યની ઊર્જા સીધી જૈવ રૂપમાં સંગ્રહિત થઈ શકી; તેના પરિણામે વાયુમંડળમાં ઑકિસજન એકઠો થવો શરૂ થયો અને ઉપરના વાયુમંડળમાં ઓઝોન (ozone)(ઑકિસજનના અણુ (molecular oxygen)નું એક રૂપ [O3] )નું સ્તર બનવા માંડ્યું.નાના કોષોની મોટા કોષોમાં સમાઈ જવાની પ્રક્રિય, યુકાર્યોટેસ (eukaryotes) નામના જટીલ કોષોનો વિકાસ (development of complex cells)માં પરિણમી. વસાહતો (colonies)માંના કોષો વધુમાં વધુ વિશિષ્ટ કામગીરી કરતાં બનવા લાગ્યા એટલે તેમના જોડાવાથી સાચા બહુકોશી સજીવો પેદા થયા. સૂર્યમાંથી આવતા હાનિકારક નીલાતીત કિરણોત્સર્ગ (ultraviolet radiation), ઓઝોન સ્તર (ozone layer)માં શોષાઈ જતા હોવાથી પૃથ્વીની સપાટી પર જીવન વસાહતોમાં વિકસવા માંડયું. ઓગણીસો સાઈઠના દસકાથી એવું ધારવામાં આવે છે કે જીવનારંભિક (Neoproterozoic) યુગ દરમ્યાન, એટલે કે 7500 અને 5800  લાખ વર્ષો અગાઉના સમયગાળા દરમ્યાન હિમનદી (glacial)ઓની તીવ્ર ગતિવિધિઓના કારણે આખી પૃથ્વી હિમ-આવરણથી ઢંકાઈ ગઈ હતી. આ પૂર્વધારણા માટે "હિમદડા સમી પૃથ્વી (Snowball Earth)" શબ્દપ્રયોગ વાપરવામાં આવે છે. જયારે બહુકોશી જીવો વિપુલ પ્રમાણમાં વિકસવા માંડયા તે પુરાજીવ સ્ફોટ (Cambrian explosion)ને આ પૂર્વધારણા વહેલો ઘટતો દર્શાવતી હોવાથી વિશેષ ધ્યાનપાત્ર બને છે. પુરાજીવ સ્ફોટ પછી લગભગ 5350 લાખ વર્ષો અગાઉની આસપાસ પાંચ મોટા લોપ (mass extinctions) થયા. છેલ્લી જીવ લોપની ઘટના (last extinction event) 650 લાખ વર્ષો અગાઉ બની. એ સમયે ઊડી ન શકે તેવાં દિનોસૌર (dinosaur) અને અન્ય વિશાળ સરીસૃપ પ્રાણીઓનો કદાચ બાહ્યાવકાશમાંથી ઉલ્કા પડવાથી અથવા તો તેની અથડામણને કારણે લોપ થયો; જો કે છંછુદરને મળતાં આવતાં કેટલાંક નાનાં સસ્તન પ્રાણી (mammal)ઓ એ વિનાશમાંથી બચી ગયાં. છેલ્લાં 650 લાખ વર્ષોમાં વિવિધ પ્રકારનાં સસ્તન પ્રાણીઓનો વિકાસ થયો અને અમુક લાખ વર્ષોથી તો આફ્રિકાના વાંદરા-જેવા દેખાતા પ્રાણીઓએ ટટ્ટાર ચાલવાની ક્ષમતા પણ કેળવી લીધી છે. આ સક્ષમ સાધને વિશાળ મગજના વિકાસ માટે જરૂરી પોષણ અને ઉદ્દીપન પૂરાં પાડતાં પ્રત્યાયનનો ઉપયોગ કર્યો અને પ્રોત્સાહન આપ્યું. ખેતીનો વિકાસ અને ત્યારબાદ સભ્યતાનો વિકાસ થવાથી આજ પહેલાં આટલા ટૂંકા ગાળામાં પૃથ્વીને- તેના પરની કુદરત અને અન્ય જીવસૃષ્ટિના જથ્થાને આટલી જબરજસ્ત રીતે પ્રભાવિત કરનાર એક માત્ર મનુષ્ય છે, એ સિવાયનો અન્ય કોઈ જીવ આમ કરી શકયો નથી. અત્યારની હિમયુગ (ice age)ની ભાત છેલ્લાં 400 લાખ વર્ષો અગાઉ જ શરૂ થઈ છે અને પછી લગભગ 30 લાખ વર્ષો અગાઉના નૂતનતમ કાળ (Pleistocene)માં તે વધુ તીવ્ર બની છે. ત્યારથી ધ્રુવ પ્રદેશો પર બરફ જામવા અને પીગળવાની પ્રક્રિયા સતત ચાલતી રહી છે, જે દર 40–100,000 વર્ષોએ પુનરાવર્તિત થાય છે.છેલ્લો હિમયુગ 10,000 વર્ષો પહેલાં પૂરો થયો હતો. ભવિષ્ય upright=2|center|સૂર્યનું જીવનચક્ર પૃથ્વીનું ભવિષ્ય, સૂર્યના ભવિષ્ય સાથે કસકસાવીને બાંધેલું છે. સૂર્યના કેન્દ્રમાં એકધારી હીલિયમની રાખ એકઠી થતી જતી હોવાથી તારાની સંપૂર્ણ તેજસ્વીતા (star's total luminosity) ધીમે ધીમે વધશે. આવતા 1.1; ગિગાવર્ષ (Gyr)(1.1; અબજ વર્ષો)-માં સૂર્યની તેજસ્વીતા 10 ટકા વધશે અને આવતા 3.5 ગિગાવર્ષમાં ૪૦% જેટલી વધશે. પૃથ્વી પર પહોંચતા સૂર્યના કિરણો જેમ જેમ વધતા જશે તેમ તેમ તેનાં ભયંકર પરિણામોનો સામનો કરવાનો આવશે એવું હવામાન અંગેના મૉડલો સૂચવી રહ્યા છે, તેના કારણે પૃથ્વીના મહાસાગરોનો લોપ થાય તેવી શકયતા પણ છે. આવતાં 9000 લાખ વર્ષોમાં પૃથ્વીની સપાટી પરનું તાપમાન વધવાથી નિર્જીવ (inorganic) કાર્બન ડાયોકસાઈડનું CO2ચક્ર (CO2 cycle) વધુ ગતિમાન બનશે, જેમાં તેનું પ્રમાણ વનસ્પતિઓ માટે જીવલેણ કહી શકાય એટલી હદે ઘટશે (C4 પ્રકાશસંશ્વ્લેષણ (C4 photosynthesis) માટે 10 પીપીએમ (ppm)). વનસ્પતિ/ઝાડ-પાનના અભાવના કારણે વાયુમંડળમાં ઑકિસજનનું પ્રમાણ પણ ઘટશે. પરિણામે આવતા અમુક લાખ વર્ષોમાં પ્રાણીજીવન પણ લુપ્ત બનશે. વાર્ડ અને બ્રાઉનલી (2002) અને જો કદાચ સૂર્ય એવો જ શાશ્વ્વત અને સ્થિર રહે તો પણ સતત અંદરથી ઠરતી જતી પૃથ્વી, ઠરતા જતા જવાળામુખી (volcanism)ઓને કારણે પોતાનું મોટા ભાગનું વાયુમંડળ અને મહાસાગરો ગુમાવી બેસશે. <></ref> બીજાં બિલિયન વર્ષોમાં પૃથ્વીની સપાટી પરથી તમામ પાણી અદશ્ય બની જશે અને વિશ્વનું તાપમાન 70 ડિગ્રી સેલ્સિયસ પર પહોંચશે. એક ધારણા પ્રમાણે પૃથ્વી પર બીજાં 5000 લાખ વર્ષો સુધી જીવન અસરકારક રીતે ટકી શકશે. લગભગ 5 ગિગાવર્ષમાં, સૂર્ય પોતાની ઉત્ક્રાંતિ (evolution)ના ભાગ રૂપે, લાલ ગોળા (red giant)માં પલટાઈ જશે. કેટલાક મૉડલ પ્રમાણે એવું પણ અનુમાન કરવામાં આવ્યું છે કે સૂર્ય પોતાના કદ કરતાં લગભગ 250 ગણો વધુ વિસ્તરશે. આ પણ જોશો પૃથ્વીનું ભવિષ્ય ધૂંધળું છે. સૂર્ય લાલ ગોળામાં પરિણમશે એનાથી તેનો લગભગ 30% દ્રવ્ય-જથ્થો છૂટો પડશે અને તેની અસરથી જયારે સૂર્ય તેની મહત્તમ ત્રિજયાએ પહોંચશે ત્યારે પૃથ્વી પણ તેની સૂર્ય-ભ્રમણકક્ષાથી દૂર જશે. આમ, પૃથ્વી સૂર્યના બાહ્ય વાયુમંડળના ફેંકાતા અંશોથી બચી જશે પણ ત્યાં સુધીમાં તેના પરની તમામ નહીં તો મોટા ભાગની જીવસૃષ્ટિ સૂર્યની તેજસ્વીતાને કારણે નાશ પામી હશે. જો કે, તાજેતરમાં થયેલા એક વધુ અનુમાન મુજબ, ભરતીઓટની અસરો અને તેની ધીમી થતી જતી ગતિના કારણે પૃથ્વીની ભ્રમણકક્ષા ક્ષીણ થતી જશે અને પરિણામે એ લાલ ગોળો બનેલા સૂર્યના વાતાવરણમાં ખેંચાઈને વિનાશ પામશે. બંધારણ અને માળખું પૃથ્વી એક જમીન ધરાવતો ગ્રહ છે, એટલે કે તે ગુરુ (Jupiter) જેવો વાયુગોળો (gas giant) નથી પરંતુ ખડકાળ ભૂસ્તર ધરાવે છે. જમીન ધરાવતા ચાર ગ્રહોમાંથી પૃથ્વી કદ અને દળમાં સૌથી મોટો ગ્રહ છે. આ ચાર ગ્રહોમાં, પૃથ્વી સૌથી ઊંચી ઘનતા, સૌથી વધુ સપાટી પરનું ગુરુત્વાકર્ષણ (surface gravity), સૌથી શકિતશાળી લોહચુંબકીય ક્ષેત્ર અને સૌથી ઝડપી ભ્રમણ કરતો ગ્રહ છે. આ ઉપરાંત પૃથ્વી જયાં પ્લેટ ટેકટોનિકસ (plate tectonics) સક્રિય હોય તેવો જમીન ધરાવતો એક માત્ર ગ્રહ છે. આકાર thumbnail|right|upright=1.5|અંદરના ગ્રહોના કદની સરખામણી (ડાબેથી જમણે) : બુધ (Mercury), શુક્ર (Venus), પૃથ્વી અને મંગળ (Mars) પૃથ્વીનો આકાર ચપટો ગોળા (oblate spheroid) જેવો છે, બંને ધુ્રવો વચ્ચે પૃથ્વીનો ગોળો એ રીતે ગોઠવાયેલો છે જેનાથી વિષુવવૃત્ત (equator)ની ફરતે ઉપસેલો ભાગ (bulge) બને છે. વિષુવવૃત્તની આસપાસનો આ ઉપસેલો ભાગ પૃથ્વીના પરિભ્રમણ (rotation)ને આભારી છે. તેના કારણે ધ્રુવ (pole)થી ધ્રુવ સુધીના વ્યાસ કરતાં વિષુવવૃત્ત વ્યાસ 43 કિ.મી. મોટો બને છે. ગોળા જેવા આકારની પૃથ્વીનો એકંદર વ્યાસ આશરે 12,742 કિ.મી. છે. પૅરિસ (Paris), ફ્રાન્સે ઠેરવ્યા મુજબ વિષુવવૃત્તથી ઉત્તર ધ્રુવ (North Pole) સુધીના અંતરના 1/10,000,000 ભાગને મૂળભૂત રીતે મીટર (meter) તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવ્યો હતો, તે મુજબ આ વ્યાસ લગભગ 40,000 કિ.મી./ટીટી (π) છે. આ આદર્શ ગોળા જેવા આકારથી સ્થાનિક ભૂગોળ (topography) સહેજ જુદી પડે છે, પણ વૈશ્વિક પટલ પર આ ફેરફારો ખૂબ નાના હોય છેઃ જેમ કે આશરે ૫૮૪ ભાગમાંથી એક ભાગ જેટલી અથવા તો સંદર્ભિત ગોળા કરતાં 0.17% જેટલી પૃથ્વીની સહનશકિત (tolerance) છે, જે બિલિયર્ડ બોલો (billiard ball)માં સ્વીકૃત 0.22% કરતાં પણ ઓછી છે. પૃથ્વીની ખડકાળ સપાટી પરના સૌથી મોટા સ્થાનિક ફેરફારો માઉન્ટ એવરેસ્ટ (Mount Everest) (સ્થાનિક દરિયાની સપાટીથી 8,848 મી. ઊંચાઈ) અને મરિઆના ખાઈ (Mariana Trench) (સ્થાનિક દરિયાની સપાટીથી 10,911 મી. ઊંડાઈ) પર જોવા મળે છે. વિષુવવૃત્તીય ઉપસેલા ભાગને કારણે, પૃથ્વીના કેન્દ્રથી સૌથી દૂર આવેલ પર્વતમાળા ખરેખર ઍકવાડોર (Ecuador)માં આવેલ ચિમ્બોરાઝો પર્વત (Mount Chimborazo) છે. +એફ. ડબલ્યુ. કલાર્કનું પોપડાના ઑકસાઈડોનું ટેબલ સંયોજન સૂત્ર રચના સિલિકા (રેતી જેવું દ્રવ્ય) (silica)SiO259.71%ઍલ્યુમિન (alumina)Al2O315.41%ચૂનો (lime) CaO4.90%મેગ્નેસીઆ (Magnesia) MgO4.36%સોડિઅમ ઑકસાઈડ (sodium oxide) Na2O3.55%આયર્ન(II) ઑકસાઈડ (iron(II) oxide)FeO3.52%પોટેશિયમ ઑકસાઈડ (potassium oxide)K2O2.80%આયર્ન(III) ઑકસાઈડ (iron(III) oxide)Fe2O32.63%પાણી (water)H2O1.52%ટાઈટેનિયમ ડાયોકસાઈડ (titanium dioxide)TiO20.60%ફોસ્ફરસ પેન્ટોકસાઈડ (phosphorus pentoxide)P2O50.22%કુલ 99.22% રાસાયણિક બંધારણ પૃથ્વીનું દળ આશરે 5.98 કિ.ગ્રા. છે. તેનો મોટો ભાગ લોખંડ (iron) (32.1%), ઑકિસજન (30.1%), સિલિકોન (silicon) (15.1%), મેગ્નેશિયમ (magnesium) (13.9%), ગંધક (sulfur) (2.9%), નીકલ (nickel) (1.8%), કેલ્શિયમ (calcium) (1.5%), અને એલ્યુમિનિયમ (aluminium) (1.4%)-થી બનેલો છે અને બાકીનો 1.2% ભાગ અન્ય ઘટકોના અલ્પાંશથી બનેલો છે. દળના વિભાગીકરણ (mass segregation)ને કારણે પૃથ્વીના ગોળાનો કેન્દ્ર વિસ્તાર મુખ્યત્વે લોહ (88.8%)થી અને બહુ થોડા પ્રમાણમાં નીકલ (5.8%) અને ગંધક (4.5%)થી, અને 1% કરતાં પણ ઓછા અન્ય ઘટકોના અલ્પાંશથી બનેલો હોવાનું માનવામાં આવે છે. ભૂરસાયણશાસ્ત્રી એફ. ડબલ્યુ. કલાર્ક (F. W. Clarke)ની ગણતરી મુજબ, પૃથ્વીના ભૂકવચનો 47%થી થોડોક વધુ ભાગ ઑકિસજન ધરાવે છે. પૃથ્વીનું ભૂકવચ જેનાથી બન્યું છે તે તમામ ખડકો લગભગ ઑકસાઈડ છે; માત્ર કલોરિન, સલ્ફર અને ફલુઓરિન જ તેમાં અપવાદ છે; જો કે કોઈ પણ ખડકમાં તેમનું પ્રમાણ 1% કરતાં પણ ઘણું ઓછું હોય છે.મુખ્ય ઑકસાઈડોમાં સિલિકા, ઍલ્યુમિના, આયર્ન ઑકસાઈડ, ચૂનો, મૅગનેસીઆ, પોટાશ અને સોડાનો સમાવેશ થાય છે. સિલિકા પ્રાથમિક રૂપે ઍસિડ તરીકે કામ આપીને સિલિકેટ્સની રચના કરે છે. અગ્નિકૃત ખડકોમાં મળી આવતા તમામ સામાન્ય ખનિજો આ પ્રકારના હોય છે. તમામ પ્રકારના 1,672 ખડકોનું કમ્પ્યૂટર પર આંકડા આધારિત પૃથક્કરણ કર્યા બાદ, કલાર્કે તેમાંથી 99.22% ખડકો 11 ઑકસાઈડના બનેલા હોવાનું તારવ્યું (જમણી તરફ આપવામાં આવેલું ટેબલ જોશો). બાકીના અન્ય ઘટકો ખૂબ ઓછી માત્રામાં હોય છે. આંતરિક માળખું અન્ય જમીન ધરાવતા ગ્રહોની જેમ, પૃથ્વીનું પેટાળ રાસાયણિક (chemical) અથવા ભૌતિક (રિઓલોજીકલ (rheological)) ગુણધર્મો અનુસાર જુદા જુદા સ્તરોમાં વહેંચાયેલું છે.પૃથ્વીનું બહારનું સ્તર રાસાયણિક રીતે તદ્દન અલગ પડી આવતું સિલિકેટ (silicate)નું ઘન સ્તર (crust) છે, જેની નીચે ખૂબ ઘટ્ટ, ચીકણો એવો ઘન લાવારસ છે.મોહોરોવિવિક વિક્ષેપ (Mohorovičić discontinuity)થી આ સ્તર તેની નીચેના લાવારસથી જુદું પડે છે. આ સ્તરની જાડાઈ બદલાતી રહે છે- જે મહાસાગરોની અંદર એકંદરે 6 કિ.મી. અને ખંડોમાં 30થી 50 કિ.મી.ની હોય છે.આ સ્તર તથા લાવારસનું ઉપલું ઠરી ગયેલું, કઠણ આવરણ (upper mantle)ને સંયુકત રીતે શિલાવરણ (lithosphere) કહેવામાં આવે છે. ટૅકટોનિક પ્લેટો (tectonic plate) આ શિલાવરણથી જ બનેલી હોય છે.શિલાવરણની નીચે પ્રમાણમાં ઓછું ઘટ્ટ એવું એસ્થેનોસ્ફિઅર (asthenosphere) આવેલું છે, જેની પર શિલાવરણ તરે છે. સપાટીથી 410 અને 660 કિ.મી. નીચે લાવારસના સ્ફટિક બંધારણમાં મહત્ત્વના ફેરફારો આકાર લે છે, જયાં રૂપાંતરણ/સંક્રમણ વિસ્તાર (transition zone) છે, જે લાવારસના ઉપલા અને નીચલા આવરણને અલગ કરે છે. લાવારસની નીચે અત્યંત ઓછું ચીકણું પ્રવાહીનો બનેલો બહારનો ગર્ભ (outer core) હોય છે અને તેની નીચે સખત, ઘન એવો આંતરિક ગર્ભ (inner core) હોય છે. પૃથ્વીનો અંત: ગર્ભ, બાકીની પૃથ્વી કરતાં સહેજ વધુ એવા કોણીય વેગ (angular velocity)થી ફરે છે, જે દર વર્ષે 0.1–0.5° જેટલો વધે છે. +પૃથ્વીના ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય સ્તરો 250px|centerપૃથ્વીનો પેટાળથી બાહ્ય વાતાવરણ સુધીનો આડો છેદ.પરિમાણ મુજબ નથી.ઊંડાઈ કિ.મી.ઘટક સ્તર ઘનતાગ્રા/સે.મી.30;60શિલાવરણ સ્થાનિક ધોરણે 5 અને 200 કિ.મી. વચ્ચે બદલાતી રહે છે. —0–35...ભૂકવચ / પોપડો સ્થાનિક ધોરણે ૫થી 70 કિ.મી. વચ્ચે બદલાય છે. 2.2–2.935–60...ઉપલું લાવારસ આવરણ3.4–4.435–2890લાવારસ આવરણ3.4–5.6100–700...ઍસ્થેનોસ્ફિઅર —2890–5100બાહ્ય ગર્ભ 9.9–12.25100–6378અંતઃ ગર્ભ 12.8–13.1 ગરમી પૃથ્વીની બાહ્ય વૃદ્ધિથી પેદા થયેલી ગરમીના અવશેષ (residual heat from planetary accretion)થી (20%) અને કિરણોત્સર્ગી પદાર્થોના વિસર્જનથી પેદા થયેલી ગરમી (80%)ના સંયોજનથી પૃથ્વીમાં આંતરિક ગરમી (internal heat) પેદા થાય છે.પોટેશિયમ-40 (potassium-40), યુરેનિયમ-238 (uranium-238), યુરેનિયમ-235 અને થોરિયમ-232 (thorium-232) પૃથ્વીના સૌથી વધુ ગરમી પેદા કરતાં રાસાયણિક મૂળતત્ત્વો છે.પૃથ્વીના કેન્દ્રમાં 7,000 કે સુધીનું ઉષ્ણતામાન અને 360 જીપીએ (GPa) જેટલું દબાણ હોવાનું ધારવામાં આવે છે. મોટા ભાગની ગરમી કિરણોત્સર્ગી પદાર્થોના વિસર્જનથી પેદા થતી હોવાથી વિજ્ઞાનીઓનું એવું માનવું છે કે પૃથ્વીના ઇતિહાસની શરૂઆતમાં, જયારે રાસાયણિક મૂળતત્ત્વો ટૂંકા દ્વિ-જીવીમાં અવક્ષય થયો ત્યારે પૃથ્વી ઘણી વધુ ગરમી પેદા કરતી હશે. ગરમીના આ વધારાના જથ્થાથી, જે આજ કરતાં લગભગ બમણો હતો, એટલે કે આશરે 3 અબજ વર્ષો અગાઉ, પૃથ્વીમાં ઉષ્ણતામાનના પ્રવાહો વધાર્યા હશે, લાવારસ પ્રસારણ (mantle convection) અને પ્લેટ ટેકટોનિકસ (plate tectonics)નો દર વધાર્યો હશે અને તેથી કોમાટ્ટિટ્સ (komatiites) જેવા અગ્નિકૃત ખડકોનું નિર્માણ થયું હશે, જે આજે બનતા જોવા મળતા નથી. +વર્તમાન સમયમાં મુખ્ય ગરમી પેદા કરનાર રાસાયણિક મૂળતત્ત્વો રાસાયણિક મૂળતત્ત્વો ગરમી વિસર્જન (ડબલ્યુ/કિ.ગ્રા. રાસાયણિક મૂળતત્ત્વો) અર્ધ-આયુષ્ય (વર્ષો) સરેરાશ લાવારસનું કેન્દ્રીકરણ (રાસાયણિક મૂળતત્ત્વો કિ.ગ્રા./લાવારસ કિ.ગ્રા.) ગરમીનું વિસર્જન (ડબલ્યુ/કિ.ગ્રા. લાવારસ)238U235U232Th40K પૃથ્વી પરથી છૂટી પડતી કુલ ગરમી.પૃથ્વીના ગર્ભની થર્મલ ઊર્જાનો અમુક ભાગ, પોપડા તરફ લાવારસના ગોટા (Mantle plume)ઓ થકી પરિવહન પામે છે. ગરમી પ્રસારણની આ ક્રિયા ઊંચા-તાપમાનના ખડકોમાં ઉથલપાથલથી સર્જાય છે.લાવારસના આ ગોટા ગરમ પાણીના ઝરા (hotspots) અથવા બેસાલ્ટ પૂર (flood basalt) પેદા કરે છે. પૃથ્વીના પેટાળમાંની મોટા ભાગની ગરમી દરિયા મધ્યે સર્જાતી પર્વતમાળા સાથે સંકળાયેલી લાવારસની ઉથલપાથલ અને પ્લેટ ટેકટોનિકસથી મુકત થાય છે. પૃથ્વીના પેટાળમાંની ગરમીના વિસર્જનનો અંતિમ મુખ્ય માર્ગ શિલાવરણમાં ગરમીના વહનનો છે. ખંડો કરતાં મહાસાગરોના તળિયે ભૂકવચ પ્રમાણમાં ઘણું પાતળું હોવાથી શિલાવરણમાંથી ગરમીનું મોટા ભાગનું વિસર્જન ત્યાં થતું હોય છે. ટૅકટોનિક પ્લેટ્સ પૃથ્વીની બહારનું પ્રમાણમાં સખત એવું શિલાવરણ જયારે તૂટીને ટુકડાઓ થાય છે ત્યારે તેને ટૅકટોનિક પ્લેટ (tectonic plate) કહે છે. આ પ્લેટ એટલે શિલાવરણના એવા સખત કપાયેલા ભાગો જે એકબીજાના સંદર્ભે ત્રણ પ્રકારમાંથી કોઈ એક પ્રકારની ગતિ કરે છેઃ કેન્દ્રગામી સીમાઓ (Convergent boundaries)- જેમાં બંને પ્લેટ એકબીજાની નજીક સરકે છે; વિરોધી દિશામાં ગતિ કરતી સીમાઓ (Divergent boundaries), જેમાં બંને પ્લેટ એકબીજાથી વિરુદ્વ દિશામાં ગતિ કરે છે અને રૂપાંતરણ સીમાઓ (Transform boundaries), જેમાં બંને પ્લેટ રીતસર એકબીજામાં ધસી જાય છે. આ પ્લેટોની સીમાઓ પર ભૂકંપ (Earthquake), જવાળામુખી, પર્વત-રચના (mountain-building) અને દરિયાઈ ખાઈ (oceanic trench) રચાવી જેવી બાબતો બનતી હોય છે. ઘન પણ પ્રમાણમાં ઓછું સિનિગ્ધ એવું ઉપલું લાવારસ આવરણ- એસ્થેનોસ્ફિઅર પર આ ટેકટોનિક પ્લેટો ગતિ કરતી હોય છે. આ લાવારસ પ્લેટોની સાથે વહી શકે છે તેમ જ ગતિ કરી શકતો હોય છે. , અને તેની ગતિ, પૃથ્વીના લાવારસ આવરણ (Earth's mantle)માંની ગરમી પ્રસારણની ગતિવિધિઓ સાથે સીધી રીતે જોડાયેલી હોય છે. ટૅકટોનિક પ્લેટો પૃથ્વીના પટ પર ગતિ કરતી હોવાથી મહાસાગરના તળિયું, તેની એકબીજાની તરફ કેન્દ્રગામી ગતિ કરતી સીમાઓથી સબડકટ (subducted) થાય છે. તો એકબીજાથી વિરુદ્વ દિશામાં ગતિ કરતી સીમાઓ પર પેટાળમાંથી ધખધખતો લાવારસ બહાર આવવાથી દરિયાની વચ્ચે ગિરિમાળા (mid-ocean ridge) રચાય છે. આ પ્રકારની સતત ચાલતી રહેતી પ્રક્રિયાઓથી દરિયાઈ પોપડો (oceanic crust) સતત લાવારસમાં ફરીથી પરિવર્તિત થતો રહે છે. આ જ કારણોસર, મોટા ભાગના મહાસાગરોનું તળિયું (દરિયાઈ પોપડો) 1000 લાખ વર્ષો કરતાં ઓછી ઉંમર ધરાવે છે. પશ્ચિમ પૅસિફિક મહાસાગરમાં સૌથી જૂનો દરિયાઈ પોપડો મળી આવ્યો છે. આ દરિયાઈ પોપડાની ઉંમર આશરે 2000 લાખ વર્ષ ધારવામાં આવે છે. સરખામણી કરીએ તો સૌથી પુરાણો ખંડીય પોપડો 40300 લાખ વર્ષ જૂનો છે. +પૃથ્વીની મુખ્ય પ્લેટો center|320pxપૃથ્વીની મુખ્ય પ્લેટો દર્શાવતો નકશોપ્લેટનું નામ વિસ્તાર106 km² આફ્રિકન પ્લેટ (African Plate)અત્યારે આફ્રિકન પ્લેટમાંથી બનવાની પ્રક્રિયામાં હોય તેવી સોમાલી પ્લેટ (Somali Plate)નો પણ સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. જુઓઃ 78.0એન્ટાર્કટિક પ્લેટ (Antarctic Plate) 60.9ઓસ્ટ્રેલિયન પ્લેટ (Australian Plate) 47.2યુરેશિયન પ્લેટ (Eurasian Plate)67.8ઉત્તર અમેરિકી પ્લેટ (North American Plate)75.9દક્ષિણ અમેરિકી પ્લેટ (South American Plate) 43.6પૅસિફિક પ્લેટ (Pacific Plate)103.3 અન્ય નોંધપાત્ર પ્લેટોમાં ભારતીય પ્લેટ (Indian Plate), અરેબિયન પ્લેટ (Arabian Plate), કૅરેબિયન પ્લેટ (Caribbean Plate), દક્ષિણ અમેરિકા (South America)ના પશ્ચિમ કિનારાની બીજી તરફ આવેલી નાઝ્કા પ્લેટ (Nazca Plate) અને એટલાન્ટિક મહાસાગર (Atlantic Ocean)માં દક્ષિણે આવેલી સ્કોટિયા પ્લેટ (Scotia Plate)ને ગણી શકાય. 500 અને 550 લાખ વર્ષો અગાઉ ભારતીય પ્લેટ અને ઓસ્ટ્રેલિયન પ્લેટ ખરેખર જોડાયેલી હતી. 75 મિમી./વર્ષની ઝડપે ગતિ કરતી કોકોઝ પ્લેટ (Cocos Plate) અને 52–69 મિમી./વર્ષની ઝડપે ગતિ કરતી પૅસિફિક પ્લેટ, સૌથી ઝડપી ગતિ કરતી દરિયાઈ પ્લેટો છે. તેનાથી બીજા અંતિમે, આશરે 21 મિમી./વર્ષની ઝડપે ગતિ કરતી યુરેશિયન પ્લેટ સૌથી ધીમી ગતિ કરતી પ્લેટ છે. સપાટી પૃથ્વીના ભૂ-પ્રદેશ (terrain)ની રચના સ્થળે સ્થળે જુદી જોવા મળે છે. પૃથ્વીની સપાટીનો આશરે 70.8% ભાગ પાણીથી ઘેરાયેલો છે. સમુદ્રમાં જતી ખંડીય કાંધી (continental shelf) પણ મોટા ભાગે દરિયાઈ સપાટીની નીચે ડૂબેલી છે. જયાં જયાં આ સપાટીઓ ભેગી થઈ છે ત્યાં પર્વતો બન્યા છે, જેમ કે દરિયાની વચ્ચે રચાયેલી ગિરિમાળા (mid-ocean ridge)ઓ તેમ જ દરિયાના પેટાળમાંના જવાળામુખી (volcano)ઓ, દરિયાઈ ખાઈ (oceanic trench), દરિયામાં આવેલી ખીણ (submarine canyon), દરિયાઈ પ્લેટુ(સમથળ પ્રદેશ) (oceanic plateau) અને અગાધ ઊંડાં મેદાનો (abyssal plain). પાણીથી ઘેરાયેલા ન હોય તેવા બાકીના 29.2% પર પર્વતો (mountains), રણ (deserts), મેદાનો (plain), પ્લેટુ (સમથળ પ્રદેશો) (plateau) અને અન્ય ભૂ-રચનાઓ (geomorphologies) જોવા મળે છે. ટૅકટોનિકસ અને ધોવાણ (tectonics and erosion)ની અસરોથી પૃથ્વીની સપાટી અમુક ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય સમયાંતરોએ ફેરરૂપાંતરણ પામતી રહે છે. પ્લેટ ટૅકટોનિકસના કારણે જોડાતી અથવા તૂટતી સપાટીઓનો આધાર ભેજપાત કે વરસાદ (precipitation)થી લઈને થર્મલ સાયકલ અને રાસાયણિક અસરો સુધીના સ્થિર હવામાન (weathering) પર રહે છે. હિમરાશિ (Glaciation) એકઠી થવી, કિનારાનું ધોવાણ (coastal erosion), પરવાળાંના ખડક (coral reef) કે ટાપુ બનવા અને તે ઉપરાંત વિશાળ ઉલ્કાના પડવાથી ઊભી થતી અસરો પણ ભૂ-પ્રદેશને ફેર-આકાર આપવામાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. left|thumbnail|પૃથ્વીની આજની અલ્ટીમેટ્રી (altimetry) અને બૅથીમેટ્રી (bathymetry). નેશનલ જિઓફિઝિકલ ડેટા સેન્ટર (National Geophysical Data Center)ના ભૂ-પ્રદેશ આધારિત ડિજિટલ ભૂ-પ્રદેશ મૉડલમાંથી મળતી માહિતી. ખંડીય પોપડા (continental crust) ગ્રેનાઈટ (granite) અને એન્ડેસાઈટ (andesite) જેવા ઓછી ઘનતા ધરાવતા અગ્નિકૃત ખડકો (igneous rock)થી બનેલા છે. મુખ્યત્વે દરિયાનું તળિયું જેનાથી બને છે તે બૅસાલ્ટ (basalt) જેવા વધુ ઘનતા ધરાવતા લાવાથી બનેલા ખડકો ઓછા પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. જળકૃત ખડક (Sedimentary rock) એ કાંપ એકઠો થવાથી અને પછી પાણીના દબાણથી બંધાઈને બનતો ખડક છે. ભૂકવચનો માત્ર ૫% હિસ્સો જ જળકૃત ખડકોનો બનેલો હોવા છતાં ખંડીય સપાટીઓનો આશરે 75% જેટલો ભાગ જળકૃત ખડકોથી બનેલો છે. પૃથ્વી પર મળી આવતા ત્રીજા પ્રકારના ખડક છે રૂપાંતરિત ખડક (metamorphic rock). ખૂબ વધુ દબાણ અથવા ઊંચું તાપમાન અથવા આ બંનેના કારણે જે-તે પ્રકારનો ખડક રૂપાંતરણ પામીને જે ખડક બને તેને રૂપાંતરિત ખડક કહે છે. પૃથ્વીની સપાટી પર વિપુલ પ્રમાણમાં મળી આવતા સિલિકેટ ખનિજોમાં સ્ફટિક (quartz), ફલેડ્સ્પાર (feldspar), એમ્ફીબોલ (amphibole), અબરખ (mica), પાયરોકિસન (pyroxene) અને ઓલિવીયન (olivine)નો સમાવેશ થાય છે. સામાન્ય કાર્બનિટ ખનિજોમાં કૅલકાઈટ (calcite) (ચૂના (limestone)માં મળી આવે છે), અરાગોનાઈટ (aragonite) અને ડૉલમાઈટ (મૅગ્નેશિયાવાળો ચૂનાનો પથ્થર) (dolomite)નો સમાવેશ થાય છે. ભૂકવચ (pedosphere) એ પૃથ્વીનું સૌથી બહારનું સ્તર છે, જે માટી (soil)નું બનેલું છે અને માટી બનવાની પ્રક્રિયાઓ (soil formation processes) પર આધારિત છે. શિલાવરણ (lithosphere), વાયુમંડળ, જળમંડળ (hydrosphere) અને જીવમંડળની વચ્ચે સરહદ પર તે અસ્તિત્વ ધરાવે છે. હાલમાં, કુલ જમીનમાંથી 13.31% જમીન ખેતીલાયક છે અને તેમાંથી માત્ર 4.71% પર કાયમી પાક લઈ શકાય છે. અત્યારે પૃથ્વીની જમીન સપાટીના આશરે 40%નો ઉપયોગ ખેતી માટે અને ગોચર માટે થાય છે અથવા બીજા શબ્દોમાં, આશરે 1.3 કિ.મી.²નો ખેતી માટે અને 3.4 કિ.મી.²નો ગોચર માટે ઉપયોગ થાય છે. મૃત સમુદ્ર (Dead Sea)ના દરિયાની સપાટી પરથી સૌથી નીચા બિંદુ -418 મી.થી લઈને એવરેસ્ટ પર્વત (Mount Everest)ના 2005 મુજબના દરિયાની સપાટી પરથી સૌથી ઊંચા બિંદુ 8848 મી. સુધી પૃથ્વીની જમીનની સપાટી બદલાતી રહેતી હોય છે. દરિયાની સપાટીથી જમીનની સરેરાશ ઊંચાઈ 840 મી. છે. જળમંડળ thumbnail|પૃથ્વીની સપાટીની ઊંચાઈ દર્શાવતો હિસ્ટોગ્રામ (histogram). પૃથ્વીની સપાટીનો આશરે 71% ભાગ પાણીથી ઘેરાયેલો છે. પૃથ્વીની સપાટી પર પાણીની વિપુલ માત્રા એ પૃથ્વીનું એક એવું અદ્વિતીય પાસું છે જે તેને સૌરમંડળમાં "ભૂરા ગ્રહ’ તરીકે બીજા ગ્રહોથી જુદી પાડે છે. પૃથ્વીનું જળમંડળ મુખ્યત્વે મહાસાગરોનું બનેલું છે પણ આમ જોવા જઇએ તો તેમાં વિશ્વના તમામ જળાશયો- ભૂમધ્ય સમુદ્રો, સરોવરો, તળાવ, નદી અને 2,000 મી.ના ઊંડાણે આવેલા ભૂતળના જળનો પણ સમાવેશ થાય છે. દરિયામાંની સૌથી ઊંડી જગ્યા પૅસિફિક મહાસાગર (Pacific Ocean)માં મરિઆના ખાઈ (Mariana Trench)ની ચેલેન્જર ડીપ (Challenger Deep) છે, જે -10,911.4 મી. ઊંડાઈ ધરાવે છે.આ માર્ચ 1995માં કઈકો (Kaikō) પાત્ર દ્વારા લેવામાં આવેલું માપ છે, જે અત્યાર સુધી લેવાયેલા માપમાં તેને સૌથી વધુ ચોકસાઈભરેલું માનવામાં આવે છે. વધુ વિગતો માટે ચેલેન્જર ડીપ (Challenger Deep) લેખ જોશો. મહાસાગરોની સરેરાશ ઊંડાઈ 3,800 મી. હોય છે, જે ખંડોની સરેરાશ ઊંચાઈ કરતાં ચારગણી છે. મહાસાગરોનું દળ લગભગ 1.35 મેટ્રિક ટન (metric ton) અથવા તો પૃથ્વીના કુલ દળના 1/4400 ભાગ જેટલું છે અને તે 1.386 કિ.મી.3 જેટલો વિસ્તાર રોકે છે. જો પૃથ્વી પર જમીન એકસરખી સપાટ રીતે વિસ્તરેલી હોત તો પાણીની સપાટી 2.7 કિ.મી. કરતાં પણ વધુ ઊંચાઈએ હોત. પૃથ્વી પરના મહાસાગરોનું કુલ કદ 1.4 કિ.મી.3 છે.પૃથ્વીની સપાટીનું કુલ ક્ષેત્રફળ 5.1 કિ.મી.² છે.એટલે, સૌથી પહેલી ધારણા મુજબ, સરેરાશ ઊંડાઈ આ બંનેના ગુણોત્તર જેટલી અથવા તો 2.7 કિ.મી. હોઈ શકે. આશરે 97.5% પાણી ખારું/ક્ષારયુકત છે જયારે બાકીનું 2.5% પાણી તાજું છે. આ તાજા પાણીનો મોટો ભાગ, આશરે 68.7%, અત્યારે બરફ સ્વરૂપે છે. મહાસાગરોના કુલ દળનો લગભગ 3.5% ભાગ નમક (salt)નો બનેલો છે. નમકનો આ જથ્થો કાં તો જવાળામુખીમાંથી મુકત થયો હોય છે અથવા તો પછી ઠંડા પડેલા અગ્નિકૃત ખડકોમાંથી ખેંચાયેલો હોય છે. ઘણી દરિયાઈ જીવ-સૃષ્ટિના અસ્તિત્વ માટે આવશ્યક એવા વાતાવરણમાંના ઓગળેલા વાયુઓ પણ મહાસાગરમાં સંગ્રાહાયેલા હોય છે. વિશ્વના હવામાનને દરિયાના પાણી ખૂબ મહત્ત્વપૂર્ણ રીતે અસર કરે છે, મહાસાગરો ગરમીના વિશાળ સંગ્રહસ્થાન (heat reservoir) તરીકે કામ કરતા હોવાથી દરિયાઈ તાપમાનના વિતરણમાં ફેરફારોથી આબોહવામાં નોંધપાત્ર બદલાવો આવે છે, જેમ કે અલ નીનો- દક્ષિણી આવર્તનો (El Niño-Southern Oscillation). વાતાવરણ / વાયુમંડળ લગભગ 8.5 કિ.મી. ઊંચાઈ (scale height) સુધી, પૃથ્વીની સપાટી પર વાતાવરણનું દબાણ (atmospheric pressure) સરેરાશ 101.325 કેપીએ(કિલો પાસ્કલ) (kPa) જેટલું હોય છે. તેમાં 78% નાઈટ્રોજન અને 21% ઑકિસજન હોય છે અને તે સિવાય ખૂબ ઓછા પ્રમાણમાં તેમાં પાણીની વરાળ, કાર્બન ડાયોકસાઈડ અને અન્ય વાયુરૂપ પરમાણુઓ પણ હોય છે. હવામાન અને મોસમના કેટલાક બદલાવો અનુસાર તથા અક્ષાંશ (latitude) સાથે અધોમંડળ (ટ્રોપોસ્ફિઅર) (troposphere)ની ઊંચાઈ બદલાય છે જે ધ્રુવો પર 8 કિ.મી.થી માંડીને વિષુવવૃત્ત પર 17 કિ.મી. સુધી બદલાતી રહે છે. પૃથ્વી પરના જીવમંડળના કારણે, વાયુમંડળ (atmosphere)માં નોંધપાત્ર બદલાવ આવ્યો છે. 2.7 અબજ વર્ષ પહેલાં ઑકિસજનની હાજરીમાં થતી પ્રકાશસંશ્ર્લેષણ (Oxygenic photosynthesis)ની ક્રિયાની શરૂઆત થઈ હતી. તે સમયે મુખ્યત્વે નાઈટ્રોજન-ઑકિસજન વાતાવરણ (atmosphere) રચાયું (forming) હતું, જે આજે પણ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. આ બદલાવના કારણે ઍરોબિક જીવસૃષ્ટિ (વાયુમાં જીવતાં સૂક્ષ્મજીવો) (aerobic organisms) વિપુલ પ્રમાણમાં વિકસી શકી તેમ જ ઓઝોન સ્તરનું નિર્માણ થયું. પૃથ્વીનું લોહચુંબકીય ક્ષેત્ર, ઍરોબિક જીવસૃષ્ટિ અને ઓઝોન સ્તરે આ ત્રણેની સંયુકત અસરના પરિણામે પારજાંબલી (ultraviolet) સૌર કિરણોત્સર્ગ (solar radiation) અવરોધાયા- પૃથ્વી પર પહોંચતા અટકયા અને પરિણામે પૃથ્વી પર જીવન શકય બન્યું. પાણીનું વરાળમાં રૂપાંતર, ઉપયોગી ગૅસ પૂરાં પાડવા, નાની ઉલ્કાઓ (meteor) સપાટી પર અથડાય તે પહેલાં તેને ભસ્મીભૂત કરવી અને મધ્યમ તાપમાન જાળવી રાખવું એ પૃથ્વી પર જીવનને લાભદાયી નીવડતી વાતાવરણની અન્ય મહત્ત્વપૂર્ણ અસરો છે. આ છેલ્લી બાબત ગ્રીન હાઉસ અસર (greenhouse effect) તરીકે જાણીતી છેઃ વાતાવરણમાંના સૂક્ષ્મ રજકણો/પરમાણુઓ જમીન પરથી ફેંકાતી થર્મલ ઊર્જાને ઝીલે છે અને આ રીતે સામાન્ય તાપમાનને વધારે છે. પૃથ્વીના વાતાવરણમાં કાર્બન ડાયોકસાઈડ, પાણીની વરાળ, મિથેન અને ઓઝોન એ મુખ્ય ગ્રીન હાઉસ વાયુઓ (greenhouse gas) છે. ગરમી રોકી રાખતી આ અસર વિના, પૃથ્વીની સપાટી પરનું સરેરાશ તાપમાન -18 ડિગ્રી સેલ્સિયસ પહોંચી જાત અને જીવનના અસ્તિત્વની કોઈ સંભાવના રહેત નહીં. હવામાન અને આબોહવા પૃથ્વીના વાતાવરણ/ વાયુમંડળને કોઈ ચોક્કસ સીમા નથી. એ ધીમે ધીમે પાતળું બનતું જાય છે અને છેવટે બાહ્ય અવકાશમાં વિલીન થઈ જાય છે. વાયુમંડળના દળનો એક તૃતીયાંશ ભાગ, પૃથ્વીની સપાટીને અડીને પહેલાં 11 કિ.મી.માં સમાયેલો છે. સૌથી નીચેના સ્તરને અધોમંડળ (ટ્રોપોસ્ફિઅર) (troposphere) કહેવામાં આવે છે.સૂર્યની ગરમી આ સ્તરને તથા તેની નીચેની જમીનને તપાવે છે, જેના કારણે હવાનું વિસ્તરણ થાય છે. આ ગરમ, ઓછી ઘનતાવાળી હવા પાછી ઊંચે જાય છે અને તેની જગ્યા વધુ ઘનતાવાળી ઠંડી હવા લે છે. આમ વાતાવરણીય પરિભ્રમણ (atmospheric circulation), એટલે કે ગરમીની ઊર્જાનું ફેરવિતરણ, હવામાન અને આબોહવાનું સંચાલન કરે છે. વાતાવરણના પરિભ્રમણમાં 30° અક્ષાંશથી નીચેના વિષુવવૃત્તીય વિસ્તારોમાં વાતા વ્યાપારી વાયુઓ (trade winds) અને 30° અને 60° વચ્ચેના મધ્ય-અક્ષાંશો પર વાતા પશ્ચિમી વાયુઓ (westerlies) મુખ્ય છે. 30° અને 60°.આબોહવા નિશ્ચિત કરવામાં મહાસાગરોના પ્રવાહો પણ અગત્યનો ભાગ ભજવે છે. આ પ્રવાહોમાં થર્મોહેલાઈન પરિભ્રમણ (thermohaline circulation) મુખ્ય છે જે વિષુવવૃત્તીય મહાસાગરોના ગરમ પ્રવાહોને ધ્રુવીય વિસ્તારો સુધી લઈ જાય છે. વૈશ્વિક હવાના દળ (air mass)ના |left|thumbnail|સ્રોત વિસ્તારો]] સપાટી પરના બાષ્પીભવનથી પેદા થયેલી પાણીની વરાળ ચક્રાકાર પરિભ્રમણથી વાતાવરણમાં પરિવહન પામે છે. જયારે વાતાવરણના પરિબળોના કારણે ગરમ, ભેજવાળી હવા ઊંચકાય છે ત્યારે તેમાંનું પાણી સંકોચાય છે અને સપાટી પર ભેજપાત (precipitation) રૂપે સ્થિર થાય છે. મોટા ભાગનું પાણી વળી પાછું નદીઓ થકી નીચે આવે છે અને સામાન્ય રીતે મહાસાગરોમાં પાછું ઠલવાય છે અથવા તો તળાવ/સરોવર (lake)માં જમા થાય છે. જમીન પર જીવન ટકાવવા પાછળ આ જળચક્ર (water cycle) આવશ્યક ભૂમિકા ભજવે છે, એટલું જ નહીં પણ એક પછી એક ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય સમયગાળાઓ દરમ્યાન સપાટી ધોવાણ પાછળ પણ તે એક મુખ્ય પરિબળ છે. ભેજપાત / વરસાદની ભાત ખૂબ વ્યાપક રીતે, દર વર્ષે અમુક મીટર પાણીથી લઈને મિલીમીટર કરતાં પણ ઓછું એમ બદલાતી જોવા મળે છે. દરેક વિસ્તારમાં એકંદર ભેજપાત / વરસાદ કેટલો થશે તેનો આધાર વાતાવરણીય પરિભ્રમણ (Atmospheric circulation), ભૂ-પ્રદેશની રચના અને તાપમાનના ફેરફારો પર રહે છે. એકંદરે સરખી આબોહવા ધરાવતા અમુક ચોક્કસ અક્ષવૃત્તોમાં પૃથ્વીને વહેંચી શકાય છે. વિષુવવૃત્તથી ધ્રુવીય પ્રદેશો સુધી, પૃથ્વી પર ઉષ્ણકટિબંધ (tropical) (અથવા વિષુવવૃત્તીય), સમશીતોષ્ણકટિબંધ (subtropical), સમશીતોષ્ણ (temperate) અને ધ્રુવીય (polar) આબોહવા એમ વિસ્તરેલા છે. પ્રમાણમાં હવાના એકસરખા દળની લાક્ષણિકતા ધરાવતા વિસ્તારો મુજબ તાપમાન અને ભેજપાત/વરસાદના આધારે પણ આબોહવાને વર્ગીકૃત કરી શકાય. કૉપ્પેન આબોહવા વર્ગીકરણ (Köppen climate classification) પદ્ધતિ સૌથી વધુ પ્રચલિત છે (વ્લાદીમીર કૉપ્પેન (Wladimir Köppen)ના વિદ્યાર્થી રુડોલ્ફ ગેઈગરે સુધારેલી પદ્ધતિ) જેમાં મુખ્ય પાંચ પ્રકારો (ભેજવાળા કટિબંધો, શુષ્ક (arid), મધ્યમ ભેજ ધરાવતા અક્ષાંશો, ખંડીય (continental) અને ઠંડા ધ્રુવ) છે અને તેને પણ ફરીથી વધુ ચોક્કસ પેટા-પ્રકારોમાં વહેંચવામાં આવ્યા છે. ઊર્ધ્વ વાયુમંડળ [[Image:Full moon partially obscured by atmosphere.jpg|thumb|right|300px|ભ્રમણકક્ષા પરથી લેવાયેલી આ તસવીર પૃથ્વીના વાયુમંડળને કારણે આંશિક રીતે ઢંકાયેલા પૂર્ણ ચંદ્રને દર્શાવે છે. નાસા(NASA) (NASA)ની તસવીર.]]અધોમંડળ (ટ્રોપોસ્ફિઅર)ની ઉપરનું વાતાવરણ સામાન્ય રીતે ઊર્ધ્વમંડળ (સ્ટ્રેટોસ્ફિઅર) (stratosphere), મધ્યમંડળ (મેસોસ્ફિઅર) (mesosphere) અને ઉષ્ણમંડળ (થર્મોસ્ફિઅર) (thermosphere)માં વહેંચાયેલું હોય છે. આ દરેક સ્તર વિલીન થવાનો દર (lapse rate) જુદો જુદો ધરાવે છે, જે ઊંચાઈ સાથે બદલાતા તાપમાનના દરને નિશ્ચિત કરે છે. આ સ્તરો પછી બાહ્યમંડળ (એકસોસ્ફિઅર) (exosphere) આવેલું છે જે ચુંબકીયમંડળ (magnetosphere)માં વિલીન થાય છે. અહીં પૃથ્વીનાં ચુંબકીય ક્ષેત્રો સૌર વાયુ (solar wind)ના સંપર્કમાં આવે છે. પૃથ્વી પર જીવન ટકાવી રાખતો વાતાવરણનો એક અગત્યનો ભાગ ઓઝોન સ્તર છે. અધોમંડળના હિસ્સારૂપ આ સ્તર, પૃથ્વીની સપાટીને સૂર્યના નીલાતીત કિરણોથી આંશિક રીતે કવચ આપે છે. પૃથ્વીની સપાટીથી 100 કિ.મી. ઉપર, કારમૅન રેખા (Kármán line)ને વાયુમંડળ અને અવકાશ વચ્ચેની સીમા તરીકે પ્રાયોગિક ધોરણે કલ્પવામાં આવી છે. થર્મલ ઊર્જાને કારણે, પૃથ્વીના વાયુમંડળની બહારની ધાર પરના કેટલાક રજકણોનો વેગ એટલો વધે છે કે તે પૃથ્વીના ગુરુત્વાકર્ષણમાંથી છટકી (escape) શકે છે. આ રીતે ધીમી પણ સાતત્યપૂર્ણ ગતિથી વાયુમંડળ અવકાશમાં ભળતું રહે છે (leakage of the atmosphere into space). અસ્થિર હાઇડ્રોજન (hydrogen) અણુ પ્રમાણમાં હલકો હોવાથી તે વધુ ઝડપથી છટકવા માટેનો વેગ (escape velocity) મેળવી શકે છે અને અન્ય વાયુઓની સાપેક્ષે વધુ પ્રમાણમાં અવકાશમાં મુકત થાય છે. અવકાશમાં આ રીતે હાઈડ્રોજન ભળતો રહેવાથી પૃથ્વીની શરૂઆતની ઘટતી (reducing) સ્થિતિમાંથી તેની અત્યારની ઓકિસડાઈઝિંગ (oxidizing) સ્થિતિ પ્રાપ્ત થઈ છે. પ્રકાશસંશ્વ્લેષણના કારણે ઑકિસજનનો મુકત જથ્થો પ્રાપ્ત થાય છે પરંતુ હાઇડ્રોજન જેવા રિડયુસિંગ એજન્ટ છુટા થવાની પ્રક્રિયા વાયુમંડળમાં વ્યાપક રીતે એકઠા થતા ઑકિસજન માટે અત્યંત આવશ્યક શરત છે. એટલે પૃથ્વી પર વિકસેલા જીવનની પ્રકૃતિ, પૃથ્વીના વાયુમંડળમાંથી છટકતા હાઈડ્રોજનથી પ્રભાવિત હોઈ શકે છે. અત્યારના સારો એવો ઑકિસજન જથ્થો ધરાવતા વાતાવરણમાં, હાઈડ્રોજન તેને છટકવાની તક મળે તે પહેલાં પાણીમાં રૂપાંતરિત થઈ જાય છે.અને એના બદલે બાહ્ય વાતાવરણમાં મિથેન (methane)ના તૂટવાથી મોટા ભાગનો હાઈડ્રોજન છુટો પડે છે. ચુંબકીય ક્ષેત્ર thumbnail|right|દ્વિ-ધ્રુવ આસપાસ પૃથ્વીનું ચુંબકીય ક્ષેત્ર (Earth's magnetic field) રચાય છે. પૃથ્વીનું ચુંબકીય ક્ષેત્ર (Earth's magnetic field), પૃથ્વીના ભૌગોલિક ધ્રુવોની નજીક આવેલા ચુંબકીય દ્વિ-ધ્રુવો (magnetic dipole)માં રચાયેલું છે. ડાયનેમો સિદ્ધાન્ત (dynamo theory) અનુસાર, પૃથ્વીના પીગળેલા બાહ્ય ગર્ભઆવરણમાં આ ચુંબકીય ક્ષેત્ર રચાય છે. ત્યાં ગરમીના કારણે વાહક સામગ્રીઓમાં ગરમી પ્રસારણની ક્રિયા થાય છે, જે વિદ્યુતપ્રવાહ પેદા કરે છે.અને તેના પરિણામે પૃથ્વીનું ચુંબકીય ક્ષેત્ર ઊભું થાય છે. ગર્ભમાં થતી ગરમી પ્રસારણની ક્રિયાઓ સ્વભાવે અત્યંત અસ્તવ્યસ્ત હોય છે અને સમયાંતરે તેની ગોઠવણી પણ બદલાતી હોય છે. આથી અનિશ્ચિત અંતરાલોએ, એકંદરે દરેક 10 લાખ વર્ષો પછી ચુંબકીય ક્ષેત્ર પરિવર્તન(ઊથલો) (field reversals) થાય છે. આવું સૌથી છેલ્લું ક્ષેત્ર પરિવર્તન આશરે 700,000 વર્ષો અગાઉ થયું હતું. આ ક્ષેત્ર ચુંબકીયમંડળ (મેગ્નેટોસ્ફિઅર) (magnetosphere) રચે છે જે સૌર વાયુ (solar wind)માંના રજકણોની દિશા બદલે છે. બાઉ શોક (bow shock)ની સૂર્ય તરફની ધાર પૃથ્વીથી આશરે 13 ગણી ત્રિજયા જેટલા અંતરે આવેલી છે.ચુંબકીય ક્ષેત્ર અને સૌર વાયુ વચ્ચેની અથડામણથી બે સમાનકેન્દ્રી વીજભારયુકત રજકણો (charged particle)નોવૃષભ (torus) આકારનો વિસ્તાર- વાન ઍલન કિરણોત્સર્ગ પટ્ટો (Van Allen radiation belt) રચાય છે. જયારે આ ચુંબકીય ધ્રુવો પરથી પ્લાઝમા (plasma) પૃથ્વીના વાતાવરણમાં પ્રવેશે છે ત્યારે મેરુ જયોતિ (aurora) રચાય છે. ભ્રમણકક્ષા અને પરિભ્રમણ પરિભ્રમણ thumbnail|right|પૃથ્વીની ધરીનું એક તરફ નમેલા હોવું (અથવા ત્રાંસા હોવું (obliquity)) અને તેનો પરિભ્રમણ ધરી (rotation axis) તથા ભ્રમણકક્ષા (plane of orbit) સાથે સંબંધ. સૂર્ય ફરતે પરિભ્રમણ માટે પૃથ્વીને લાગતો સમય; સરેરાશ સૌર દિવસ; જે સરેરાશ સૌર સમય પ્રમાણે 86,400 સેકન્ડ છે. ભરતી-ઓટના વેગમાં વધારો (tidal acceleration) થવાથી પૃથ્વીનો સૌર દિવસ હવે 19મી સદી કરતાં સહેજ વધુ લાંબો થયો છે અને તેથી એસઆઈ (SI) સેકન્ડ કરતાં આ સેકન્ડો સહેજ વધુ લાંબી હોય છે. આંતરરાષ્ટ્રીય પૃથ્વી પરિભ્રમણ અને સંદર્ભ પદ્ધતિઓ સેવા (ઈન્ટરનેશનલ અર્થ રોટેશન એન્ડ રેફરન્સ સિસ્ટમ્સ સર્વિસ) (International Earth Rotation and Reference Systems Service) દ્વારા સ્થિર તારા (fixed star) સાપેક્ષે પૃથ્વીના પરિભ્રમણ સમયને તારાઓનો દિવસ કહેવામાં આવે છે, જે સૌર સમય (યુટી1)નો સરેરાશ સમય છે અથવા આ આંકડાઓનો અંતિમ સ્રોત- ઓકી, "સૌર સમયની સરેરાશ સેકન્ડો"ને બદલે "યુટી1ની સેકન્ડો" શબ્દ વાપરે છે.— સરેરાશ વસંતસપાત (equinox) વહેલો થવો (precessing) અથવા તેમાં ફેરફાર થવો, જેને ખોટી રીતે તારાની ગતિથી મપાતો દિવસ (sidereal day) કહેવામાં આવે છે તે સરેરાશ સૌર સમય (યુટી1) છે. આમ, તારાની ગતિથી મપાતો દિવસ, તારા દિવસ કરતાં આશરે 8.4 એમએસ (ms.) ટૂંકો હોય છે. 1623–2005—છેડા પરનો આલેખ. અને 1962–2005ના સમયગાળાઓ માટે આઈઈઆરએસ પાસે સૌર દિવસની સરેરાશ લંબાઈ એસઆઈ સેકન્ડોમાં ઉપલબ્ધ છે. વાયુમંડળમાંની ઉલ્કાઓ (meteor) અને નીચી ભ્રમણકક્ષા પર ફરતા ઉપગ્રહો સિવાય, પૃથ્વીના આકાશમાં અવકાશી પદાર્થોની દેખીતી ગતિ પશ્ચિમમાં 15°/કલાક = 15’/મિનિટના દરથી જોવા મળે છે. તે દર બે મિનિટે સૂર્ય અથવા ચંદ્રના દેખીતા વ્યાસ જેટલી છે; સૂર્ય અને ચંદ્રનું દેખીતું કદ લગભગ સમાન જ છે. —સૂર્ય અને ચંદ્ર પરના દેખીતા વ્યાસનાં પાનાં જુઓ. ભ્રમણકક્ષા સરેરાશ દર 365.2564 સૌર દિવસોએ અથવા એક તારા વર્ષે (sidereal year), પૃથ્વી એકંદરે આશરે 1500 લાખ કિલોમીટર દૂરથી સૂર્યની પ્રદક્ષિણા કરે છે. એના કારણે, પૃથ્વી પરથી અન્ય તારાઓની સાપેક્ષે સૂર્ય દેખીતી રીતે આશરે 1°/દિવસના દરથી પૂર્વ તરફ જતો દેખાય છે અથવા દર 12 કલાકે સૂર્ય અથવા ચંદ્રના વ્યાસ મુજબ. આ ગતિના કારણે, પૃથ્વી પોતાની ધરી પર એક ચક્ર પૂરું કરે અને સૂર્ય પાછો યામ્યોત્તર વૃત્ત (meridian) પર આવે તેને એકંદરે 24 કલાક, એક સૌર દિવસ (solar day) લાગે છે. પૃથ્વીની પોતાની ભ્રમણકક્ષા પર ફરવાની ગતિ એકંદરે આશરે 30  કિ.મી./સેકન્ડ (108,000  કિ.મી./કલાક) છે, જે સાત મિનિટમાં પૃથ્વીના વ્યાસ જેટલું (આશરે 12,600  કિ.મી.) અંતર કાપી શકે તેટલી અને ચાર કલાકમાં ચંદ્ર સુધીનું અંતર (384,000  કિ.મી.) કાપવા જેટલી ઝડપી છે. પૃષ્ઠભૂમિમાંના તારાઓ સાપેક્ષે ચંદ્ર, પૃથ્વી સાથે એક સામાન્ય બેરિસેન્ટર (barycenter) ફરતે દર 27.32 દિવસોએ ફરે છે. સૂર્યની ફરતે પૃથ્વી-ચંદ્રના પરિભ્રમણની સામાન્ય યુતિમાં, ગ્રહયુતિના મહિના (synodic month) દરમ્યાન નવા ચંદ્રથી નવા ચંદ્રનો ગાળો 29.53 દિવસોનો છે. આકાશી ઉત્તર ધ્રુવ (celestial north pole) પરથી જોઈએ તો પૃથ્વીની ગતિ, ચંદ્ર અને તેમની ધરી પરનું પરિભ્રમણ, તમામ ઘડિયાળના કાંટાથી વિરોધી દિશા (counter-clockwise)માં થતા દેખાય છે. સૂર્ય અને પૃથ્વી, બંનેના ઉત્તર ધ્રુવોની ઉપરથી કોઈક અનુકૂળ બિંદુથી જોઈએ તો પૃથ્વી ઘડિયાળના કાંટાની વિરુદ્ધ દિશામાં સૂર્યની આસપાસ ફરે છે. પૃથ્વીની પરિભ્રમણ કક્ષા અને ધરી એકદમ સીધા ગોઠવાયેલાં નથીઃ પૃથ્વીની ધરી, પૃથ્વી-સૂર્યની ભ્રમણકક્ષાથી લગભગ 23.5 ડિગ્રીના ખૂણે નમેલી છે (axis is tilted) અને પૃથ્વી-ચંદ્રની ભ્રમણકક્ષા, પૃથ્વી-સૂર્યની ભ્રમણકક્ષાથી આશરે 5 ડિગ્રીના ખૂણે નમેલી છે. જો આવું ન હોત તો દર બે અઠવાડિયે ગ્રહણ થતું હોત, એકવખત ચંદ્રગ્રહણ (lunar eclipse) અને એકવખત સૂર્યગ્રહણ (solar eclipse) એમ વારાફરતી ગ્રહણ થતા રહેતા હોત. પૃથ્વીનું હિલ સ્ફિઅર (Hill sphere) અથવા ગુરુત્વાકર્ષણ (gravitational) પ્રભાવી ક્ષેત્રની ત્રિજયા આશરે 1.5 જીએમ (અથવા 1,500,000 કિ.મી. (kilometer)) છે. પૃથ્વી માટે હિલ રેડિયસ એટલે , જયાં m એટલે પૃથ્વીનું દળ, a એટલે ખગોળશાસ્ત્રીય એકમ અને M એટલે સૂર્યનું દળ થાય છે. આમ એ.યુ.(A.U.)ની ત્રિજયા થાય છેઃ . આ એવું મહત્તમ અંતર છે જયાં દૂર આવેલા સૂર્ય અને અન્ય ગ્રહો કરતાં પૃથ્વીનું ગુરુત્વાકર્ષણ બળ વધુ પ્રભાવી હોય છે. જયાં સુધી સૂર્યનું ગુરુત્વાકર્ષણ તેમને છોડાવે નહીં ત્યાં સુધી આ ત્રિજયાની અંદર હોય તેવા પદાર્થોએ પૃથ્વીની આસપાસ ફરવું જ પડે છે. પૃથ્વી, સમગ્ર સૌર મંડળ સાથે અંતરિક્ષના તારામંડળ (galaxy)માંની આકાશગંગા (Milky Way)માં આવેલી છે, જે તારામંડળના કેન્દ્રથી આશરે 28,000 પ્રકાશ-વર્ષ (light years) દૂર અને ઓરિયન સ્પાઈરલ આર્મ (Orion spiral arm)માં તારામંડળના વિષુવવૃત્તીય વિસ્તાર (equatorial plane)થી આશરે 20 પ્રકાશ-વર્ષ ઉપર પરિભ્રમણ કરે છે. ધરીનો કોણ અને ૠતુઓ પૃથ્વીની ધરી નમેલી હોવાથી આખા વર્ષ દરમ્યાન કોઈ પણ સમયે પૃથ્વીની સપાટી પર પહોંચતો સૂર્યપ્રકાશ બદલાતો રહે છે. એના પરિણામે આબોહવામાં ૠતુ (season)-બદલાવ આવે છે. જયારે ઉત્તર ધ્રુવ સૂર્ય તરફ નમેલો હોય ત્યારે ઉત્તર ગોળાર્ધમાં ઉનાળો રહે છે અને જયારે એ બીજી દિશામાં નમેલો હોય ત્યારે શિયાળો રહે છે. ઉનાળામાં દિવસ લાંબો રહે છે અને સૂર્ય આકાશમાં વધુ ઊંચે ચઢતો દેખાય છે.જયારે શિયાળામાં આબોહવા પ્રમાણમાં ઠંડી હોય છે અને દિવસો ટૂંકા હોય છે. ઉત્તર ધ્રુવના વર્તુળ (Arctic Circle) પર વર્ષનો અમુક ભાગ બિલકુલ સૂર્યપ્રકાશ પહોંચતો નથી અને ત્યાં અંતિમ સ્થિતિ કહેવાય તેવી ધ્રુવ રાત્રિ (polar night) સર્જાતી હોય છે. દક્ષિણ ધ્રુવ (South Pole), ઉત્તર ધ્રુવ કરતાં સદંતર વિરુદ્વ દિશામાં ગોઠવાયેલો હોવાથી દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં ત્યારે તેનાથી બિલકુલ વિરોધી સ્થિતિ હોય છે. thumbnail|left|મંગળ પરથી દેખાતા પૃથ્વી અને ચંદ્ર; તસવીર સૌજન્ય- માર્સ ગ્લોબલ સર્વેયર (Mars Global Surveyor). અવકાશમાંથી જોઈએ તો પૃથ્વી પણ ચંદ્રની કળાઓ (phases of the Moon) જેવી જુદી જુદી કળાઓમાંથી પસાર થતી જોઈ શકાય છે. પરિભ્રમણ કક્ષામાં જયારે પૃથ્વીની ધરી સૂર્ય તરફ મહત્તમ નમેલી હોય અથવા તો સૂર્યથી મહત્તમ દૂર હોય તેવા અયન (solstice)ના આધારે તથા જયારે ધરીનો કોણની દિશા અને સૂર્યની દિશા બરાબર કાટખૂણે હોય તેવા સંપાતો (equinox)ના આધારે ખગોળશાસ્ત્રીય સંમેલનમાં ચાર ૠતુઓ નિશ્ચિત કરવામાં આવી છે. શિયાળુ અયન લગભગ ડિસેમ્બર 21ના અને ઉનાળુ અયન જૂન 21ની આસપાસ રચાય છે. તેવી જ રીતે વસંતસંપાત માર્ચ 20ની આસપાસ અને શરદસંપાત આશરે સપ્ટેમ્બર 23ની આસપાસ થાય છે. લાંબા સમયથી પૃથ્વીની ધરીનો વળાંક પ્રમાણમાં સ્થિર છે. છતાં, તેના આ વળાંક 18.6 વર્ષોના મુખ્ય ગાળાઓએ અનિયમિત ગતિમાં સહેજ અક્ષવિચલન (nutation) પામે છે. સમયાંતરે પૃથ્વીની ધરીનું (કોણ નહીં પણ) અભિમુખ/દિશાસ્થિતિ પણ બદલાય છે. જેથી તે દરેક 25,800 વર્ષે થતું એક સંપૂર્ણ પરિભ્રમણ જલદી પૂરું કરે છે. આ અચનચલન (precessing)ને કારણે તારા વર્ષ અને ઉષ્ણકટિબંધીય વર્ષ (tropical year)માં ફેર આવે છે. પૃથ્વીના વિષુવવૃત્તીય ઢેકા પર સૂર્ય અને ચંદ્રના જુદા જુદા આકર્ષણને કારણે આ બંને ગતિ સર્જાતી હોય છે. પૃથ્વીના દષ્ટિકોણથી જોઈએ તો, તેના ધ્રુવો પણ સપાટી પર અમુક માઈલોનું અંતર ખસે છે. ધ્રુવોના આ ચલન (polar motion) પાછળ અનેક, ચક્રીય ઘટકો છે, જેને સામૂહિક રીતે કવાસીપિરીઓડિક ચલન (quasiperiodic motion) કહે છે. આ ચલનના વાર્ષિક ઘટકો ઉપરાંત, એક 14 મહિનાનું ચક્ર પણ તેનો ભાગ છે જેને ચાન્ડલર ધ્રુજારી (Chandler wobble) કહેવામાં આવે છે. દિવસની લંબાઈમાં આવતા ફેરફારની ઘટના પૃથ્વીની પોતાના ધરી પરના પરિભ્રમણની ગતિમાં આવતો ફેરફાર દર્શાવે છે. આધુનિક સમયમાં, પૃથ્વીનું અર્કનીચ (perihelion) 3 જાન્યુઆરીની આસપાસ અને ઉચ્ચબિંદુ (aphelion) 4 જુલાઈની આસપાસ થાય છે. છતાં, અચનચલન (precession) અને મિલાનકોવિચ ચક્ર (Milankovitch cycles) નામે ઓળખાતી ચક્રીય ભાતો અનુસરતાં પરિભ્રમણ કક્ષાનાં અન્ય પરિબળોના કારણે આ તારીખો બદલાતી રહે છે. પૃથ્વી-સૂર્ય વચ્ચે બદલાતા રહેતા અંતરના પરિણામે, ઉચ્ચબિંદુની સાપેક્ષે અર્કનીચ વખતે 6.9%અર્કનીચથી 103.4% અંતરે ઉચ્ચબિંદુ આવેલું છે. પરાવર્તનના નિયમ મુજબ, અર્કનીચ પર થતા કિરણોત્સર્ગ એ ઉચ્ચબિંદુ પર લગભગ 106.9% ઊર્જામાં પરિણમે છે. વધુ સૌર ઊર્જા પૃથ્વી પર પહોંચે છે. પૃથ્વી જયારે સૂર્યની સૌથી નજીક પહોંચે છે એ વખતે તેનો દક્ષિણ ગોળાર્ધ સૂર્ય તરફ નમેલો હોવાથી આખા વર્ષના પરિભ્રમણ દરમ્યાન ઉત્તર ગોળાર્ધ સૂર્ય પાસેથી જેટલી ઊર્જા મેળવે છે તેનાથી સહેજ વધુ ઊર્જા દક્ષિણ ગોળાર્ધ મેળવે છે. પરંતુ, ધરીના વળાંકને કારણે કુલ ઊર્જામાં જે બદલાવ આવે છે તેની સાપેક્ષે આ અસર ખૂબ ઓછી નોંધપાત્ર છે. દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં પાણીનું પ્રમાણ વધુ હોવાથી મોટા ભાગની વધારાની ઊર્જા તેમાં શોષાઈ જાય છે. ચંદ્ર +લાક્ષણિકતાઓ વ્યાસ 3,474.8  કિ.મી.2,159.2  માઇલદળ 7.349 કિ.ગ્રા. 8.1 (ટૂંકો)  ટન અર્ધ-મુખ્ય અક્ષ (Semi-major axis)384,400  કિ.મી.238,700 માઇલભ્રમણકક્ષાને લગતો સમયગાળો27 ડી 7 એચ 43.7 એમચંદ્ર એ પૃથ્વીના એક ચતુથાર્ંશ જેટલો વ્યાસ ધરાવતો, પ્રમાણમાં મોટો એવો જમીન ધરાવતા ગ્રહ (terrestrial) જેવો ઉપગ્રહ છે.તે પોતાના ગ્રહના કદની સાપેક્ષે સૌર મંડળમાં સૌથી મોટો ચંદ્ર છે.(વામન ગ્રહ (dwarf planet) પ્લુટો (Pluto) કરતાં કેરોન (Charon) પ્રમાણમાં મોટો છે.)પૃથ્વીના ચંદ્ર પરથી અન્ય ગ્રહોની આસપાસ ફરતા કુદરતી ઉપગ્રહોને "ચંદ્ર" કહેવામાં આવે છે. પૃથ્વી અને ચંદ્ર વચ્ચેના ગુરુત્વાકર્ષી આકર્ષણને પરિણામે પૃથ્વી પર ભરતી-ઓટનાં મોજાં (tides) આવે છે. આ જ અસરના કારણે ચંદ્ર પર તેના ભરતી-ઓટનાં મોજાં બંધાઈ (tidal locking) ગયા છે; ચંદ્રને પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરતાં જેટલો સમય થાય તેટલો જ સમય પોતાની ધરી પર ફરતાં થાય છે. પરિણામે, પૃથ્વી પર હંમેશાં ચંદ્રની સમાન બાજુ જ જોવા મળે છે. ચંદ્ર પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરે ત્યારે સૂર્ય તેના વિવિધ પૃષ્ઠભાગોને પ્રકાશિત કરે છે જેના કારણે ચંદ્રની કળા (lunar phase)ઓ જોવા મળે છે; સૌર વિચ્છેદન (solar terminator)થી તેનો અંધકારભર્યો ભાગ અને પ્રકાશિત ભાગ જુદા પડતા હોય છે. ચંદ્ર પૃથ્વી પર જે ભરતી-ઓટ (tidal interaction) સર્જે છે તેના કારણે દર વર્ષે આશરે 38 મિ.મી.ના દરથી ચંદ્ર પૃથ્વીથી દૂર જઈ રહ્યો છે. કરોડો વર્ષ પછી, આ સૂક્ષ્મ બદલાવો- તથા વર્ષે લગભગ 23µs (µs) જેટલો પૃથ્વીનો દિવસ લંબાવાની ઘટના- સરવાળે નોંધપાત્ર બદલાવોમાં પરિણમશે. ઉદાહરણ તરીકે, ડિવોનિયન (Devonian) સમયગાળામાં (આશરે 4100 લાખ વર્ષો અગાઉ), એક વર્ષમાં 400 દિવસ હતા, અને દરેક દિવસ 21.8 કલાક લાંબો હતો. પૃથ્વીની આબોહવાનું નિયમન કરીને ચંદ્રે, પૃથ્વી પર જીવનના વિકાસને નાટકીય ઢબે પ્રભાવિત કર્યો છે. ચંદ્ર સાથે ભરતી-ઓટની ઘટનાને કારણે પૃથ્વીની ધરીનો વળાંક સ્થિર રહ્યો છે એવું પેલેઓન્ટોલોજિકલ (Paleontological) પુરાવાઓ અને કમ્પ્યૂટર વડે સર્જાયેલી પ્રતિકૃતિઓ દર્શાવે છે. જો પૃથ્વીના વિષુવવૃત્તીય ઢેકા પર સૂર્ય અને અન્ય ગ્રહોના કારણે પેદા થતો ફરવાનો વેગ (torque) આ રીતે ચંદ્રથી સ્થિર ન કરવામાં આવ્યો હોત તો પૃથ્વીની ધરી કદાચ ખાસ્સી અસ્થિર બની હોત અને લાખો/કરોડો વર્ષો પછી તેમાં જેમ મંગળના કિસ્સામાં બન્યું તેમ ખાસ્સા અંધાંધૂંધીભર્યા બદલાવો જોવા મળ્યા હોત એવું કેટલાક ફિલસૂફો માને છે. જો પૃથ્વીના પરિભ્રમણની ધરી ક્રાન્તિવૃત્ત (plane of the ecliptic) પાસે પહોંચત તો તેનાથી ખૂબ મોટા ૠતુ ફેરફારો સર્જાત જેના પરિણામે હવામાનમાં ખૂબ મોટા ફેરફારો આવત. પૃથ્વીનો એક ધ્રુવ ઉનાળા દરમ્યાન સીધો સૂર્ય તરફ રહેત અને શિયાળામાં સૂર્યથી તદ્દન વિરોધી દિશામાં રહેત. આ અસરનો અભ્યાસ કરનારા ગ્રહોના વિજ્ઞાનીઓ (Planetary scientists)ના મતે તેના પરિણામે તમામ મોટા પ્રાણીઓ અને ઉચ્ચ વનસ્પતિ જીવો નાશ પામ્યા હોત. જો કે આ વિવાદાસ્પદ વિષય છે, પરંતુ પૃથ્વી જેવો જ પરિભ્રમણનો સમયગાળો (rotation period) અને ધરીનો વળાંક ધરાવતા, પરંતુ પૃથ્વીની જેમ પોતાનો મોટો ચંદ્ર અથવા પ્રવાહી ગર્ભ ન ધરાવતા મંગળના વધુ અભ્યાસથી આ બાબત કદાચ સ્પષ્ટ થશે. પૃથ્વી પરથી જોઈએ તો ચંદ્ર, પૃથ્વીથી લગભગ સૂર્ય જેટલો જ દૂર અને દેખીતી રીતે સૂર્ય જેટલું જ કદ ધરાવતો લાગે છે. સૂર્ય, ચંદ્રથી 400 ગણો મોટો હોવા છતાં તે 400 ગણો દૂર પણ છે, એટલે આ બંને અવકાશી પદાર્થોનું કોણીય કદ (angular size) (અથવા તો ઘન કોણ (solid angle)) સરખું લાગે છે. આના પરિણામે પૃથ્વી પર સંપૂર્ણ અથવા કંકણાકૃત ગ્રહણો (eclipse) સર્જાય છે. thumbnail|center|upright=3|પૃથ્વી અને ચંદ્રના સાપેક્ષ કદ અને બંને વચ્ચેના અંતર અંગેનું માપ. સૌથી વધુ વ્યાપક સ્વીકૃતિ પામેલી વિશાળ ગોળાની અસર અંગેની પૂર્વધારણા (giant impact theory) અનુસાર, પૃથ્વીના શરૂઆતના સમયમાં થેઈઆ નામના, મંગળના કદના એક પ્રોટોપ્લેનેટ (protoplanet)ના અથડાવાથી ચંદ્રનો ઉદ્ભવ થયો હતો. આ પૂર્વધારણા ચંદ્ર પર લોહતત્ત્વ અને હવામાં ઊડી જતા તત્ત્વોનો અભાવ અને તેનો પોપડો લગભગ તદ્દન પૃથ્વી જેવો જ હોવાની હકીકત (તથા અન્ય બાબતો) ટાંકે છે. પૃથ્વીને ઓછામાં ઓછા બે સહ-ભ્રમણકક્ષીય નાના ગ્રહો (co-orbital asteroids) છે, 3753 ક્રૂઈટહ્ન (3753 Cruithne) અને 2002 એએ29 (2002 AA29). વસવાટ યોગ્યતા જે ગ્રહ પર જીવન ટકી શકે તેમ હોય, ભલે હજી ત્યાં જીવન ઉદ્ભવ્યું ન હોય, તેને વસવાટયોગ્ય કહેવામાં આવે છે. પૃથ્વી જીવન માટે, પ્રવાહી પાણી, જટીલ સજીવ અણુઓ ભેગા થઈ શકે તેવું વાતાવરણ અને ચયાપચયની ક્રિયા (metabolism) માટે પૂરતી ઊર્જા જેવી (અત્યારની સમજ મુજબ)આવશ્યક શરતો પૂરી પાડે છે. પૃથ્વી પર જીવન ઉદ્ભવવા અને ટકવા પાછળ, પૃથ્વીનું સૂર્યથી અંતર તેમ જ તેની લગભગ લંબગોળ જેવી પરિભ્રમણ કક્ષા, પરિભ્રમણનો દર, ધરીનો ઝુકાવ, ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય ઇતિહાસ, ટકાવી રાખતું વાયુમંડળ અને સંરક્ષણાત્મક ચુંબકીય ક્ષેત્ર એમ તમામ પરિબળો કારણભૂત છે. જીવમંડળ પૃથ્વી પરના જીવોએ કયારેક "જીવમંડળ" રચ્યું હતું તેવું કહેવાય છે. સામાન્ય રીતે આ જીવમંડળની ઉત્ક્રાંતિ (evolving)ની શરૂઆત લગભગ 3.5 અબજ વર્ષો પહેલાં થઈ હોવાનું માનવામાં આવે છે. આખા બ્રહ્માંડમાં જયાં જીવનનું અસ્તિત્વ જાણવા મળ્યું હોય તેવો એક માત્ર ગ્રહ પૃથ્વી છે. પૃથ્વી જેવું જીવમંડળ મળવું કદાચ દુર્લભ (rare) છે એવું કેટલાક વિજ્ઞાનીઓ માને છે. જીવમંડળ અમુક બાયોમ્સ (biome)માં વહેંચાયેલું છે, જેમાં બૃહદ્દ રીતે પ્રમાણમાં એકસરખા વનસ્પતિ અને પ્રાણીઓ વસે છે. જમીન પર અક્ષાંશ (latitude) અને દરિયાની સપાટીથી ઊંચાઈ આ બાયોમ્સને જુદા પાડે છે. ઉત્તર ધ્રુવ (Arctic), દક્ષિણ ધ્રુવ વર્તુળ (Antarctic Circle) અથવા ખૂબ ઊંચાઈએ આવેલા જમીનગત બાયોમ્સ પ્રમાણમાં નહિવત્, ઉજ્જડ કહેવાય તેટલી વનસ્પતિ અને પ્રાણીઓ ધરાવે છે, જયારે અક્ષાંશ પર જોવા મળતી પ્રજાતિઓની સૌથી વધુ વિવિધતા (latitudinal diversity of species) વિષુવવૃત્ત પર જોવા મળે છે. કુદરતી સ્રોતો અને જમીનનો ઉપયોગ મનુષ્ય પોતાના હેતુઓ માટે વાપરી શકે તેવા સ્રોતો પૃથ્વી પૂરા પાડે છે. તેમાંના કેટલાક સ્રોતો પુનર્જીવિત ન કરી શકાય તેવા (non-renewable resources) હોય છે, દા.ત. ખનિજ ઈંધણો (mineral fuels), જેને ટૂંકા ગાળામાં ફરીથી એકઠા કરવા મુશ્કેલ છે. કોલસો (coal), ખનિજ તેલ/પેટ્રોલિયમ (petroleum), કુદરતી વાયુ (natural gas) અને મિથેન કલાથરેટ (methane clathrate) જેવા અશ્મિભૂત ઈંધણો (fossil fuel)નો જમા થયેલો વિશાળ જથ્થો પૃથ્વીના પોપડામાંથી મેળવવામાં આવે છે.માણસ જમા થયેલા ઈંધણોના આ જથ્થાનો ઉપયોગ ઊર્જા પેદા કરવા માટે તથા રાસાયણિક ઉત્પાદન પ્રક્રિયામાં પોષકજથ્થા તરીકે કરે છે. ધોવાણ (erosion) અને પ્લેટ ટેકટોનિકસની ક્રિયાઓને પરિણામે કાચી ધાતુની ઉત્પત્તિ (Ore genesis)ની પ્રક્રિયા થાય છે જેનાથી પૃથ્વીના પોપડામાં ખનિજ કાચી ધાતુ (ore)ઓના દ્રવ્યો પણ બંધાય છે. અનેક ધાતુ (metal)ઓ અને અન્ય ઉપયોગી ઘટકો (elements) માટે આ દ્રવ્યો કેન્દ્રીભૂત સ્રોતો રચે છે. પૃથ્વીનું જીવમંડળ માણસને ઉપયોગી થાય તેવાં અનેક જૈવિક ઉત્પાદનો પેદા કરે છે, જેમાં ખોરાક, લાકડું, ઔષધી તત્ત્વો (pharmaceutical), ઑકિસજન અને કેટલાય સજીવ કચરાનું પુનઃચક્રીકરણ આવી જાય, અલબત્ત આ યાદી ઘણી લાંબી થઈ શકે તેમ છે. જમીન-આધારિત ઈકોસિસ્ટમ (ecosystem) પૃથ્વીના ઉપલા પોપડા (topsoil) અને તાજા પાણી પર જયારે મહાસાગરોની ઈકોસિસ્ટમ જમીન પર ધોવાઈને આવતા ઓગળેલા દ્રવ્યો પર આધારિત હોય છે. આશ્રયસ્થાનો (shelters) બાંધવા માટે બાંધકામ સામગ્રી (building material)નો ઉપયોગ કરીને મનુષ્યો પણ જમીન (land) પર રહેતા હોય છે. 1993માં મનુષ્ય દ્વારા થતો જમીનનો ઉપયોગ આશરે આ મુજબ હતોઃ જમીનનો ઉપયોગ ટકા ખેડાઉ જમીનઃ13.13%કાયમી પાક માટે વપરાતી જમીનઃ4.71%કાયમી ગોચર જમીનઃ26%વન અને જંગલપ્રદેશઃ32%શહેરી વિસ્તારોઃ1.5%અન્યઃ30% 1993માં આશરે 2,481,250 કિ.મી.² જેટલી જમીન સિંચાઈ સુવિધા ધરાવતી હતી. કુદરતી અને પર્યાવરણ સંબંધી સંકટો વિશાળ વિસ્તારો ઉષ્ણકટિબંધના વંટોળિયા (cyclone), વાવંટોળિયા (હરિકેન) (hurricane) અથવા સમુદ્ર પર આવતા વંટોળિયા (ટાઈફૂન) (typhoon) જેવા આત્યંતિક હવામાન પ્રત્યે સંવેદનશીલ હોય છે, અને તેથી એ વિસ્તારોમાં જીવન પર તેનો ઘણો પ્રભાવ હોય છે. તો કેટલાક સ્થળો ધરતીકંપ (earthquake), ભૂસ્ખલન (landslide), ત્સુનામી (tsunami), જવાળામુખી ફાટવો (volcanic eruptions), વરસાદ સાથેનો વિનાશક વંટોળિયો (ટોર્નેડો) (tornado), સિન્કહોલ (sinkhole), બ્લિઝાર્ડ (blizzard), પૂર (flood), દુષ્કાળ (drought) અને બીજી આપત્તિઓ અને દુર્ઘટના (disaster)ઓ પ્રત્યે સંવેદનશીલ હોય છે. ઘણા સ્થાનિક વિસ્તારો માનવસર્જિત હવા અને પાણીનું પ્રદૂષણ (pollution), ઍસિડનો વરસાદ (acid rain) અને ઝેરી તત્ત્વો, વનસ્પતિસૃષ્ટિનો અભાવ (ગોચર જમીનનું શોષણ (overgrazing), વનનાબૂદી (deforestation), રણ/વેરાન પ્રદેશોનું સર્જન (desertification)), કુદરતી પ્રાણીસૃષ્ટિ (wildlife) ગુમાવવી, પ્રજાતિઓનો વિનાશ (extinction), માટી /જમીનનું અધઃપતન (soil degradation), માટીના સ્તરમાં ઘટાડો, ધોવાણ તથા આક્રમણખોર પ્રજાતિઓ (invasive species)ના હુમલા પ્રત્યે સંવેદનશીલ હોય છે. ઔદ્યોગિક એકમોમાંથી મુકત થતા કાર્બન ડાયોકસાઈડને કારણે માનવની ગતિવિધિઓને ગ્લોબલ વર્મિંગ (global warming) સાથે સીધો સંબંધ છે એવા વૈજ્ઞાનિક સર્વસંમતિ (scientific consensus) સધાઈ ચૂકી છે. જેના કારણે હિમસરિતા (glacier)ઓ અને બરફની ચટ્ટાનો (ice sheet) ઓગળવાના, વધુ આત્યંતિક તાપમાનો, હવામાનમાં નોંધપાત્ર બદલાવો અને વૈશ્વિક ધોરણે દરિયાની સપાટીમાં વધારો (global rise in average sea levels) જેવા બદલાવો પેદા થવાનું અનુમાન કરવામાં આવ્યું છે. માનવીય ભૂગોળ નકશા બનાવવાની કળા- માનચિત્રકલા (કાર્ટોગ્રાફિ) (Cartography) અને ભૂગોળ (geography), આ બંને વિદ્યાશાખાઓ પૃથ્વીનું વિવરણ આપવા પ્રત્યે સમર્પિત છે. માનચિત્રકલા અને ભૂગોળની સાથેસાથે આવશ્યક માહિતીને યોગ્ય રીતે અને પ્રમાણમાં રજૂ કરતી, સ્થળો અને અંતર નિશ્ચિત કરતી મોજણી (Surveying)ની વિદ્યા અને સ્થિતિ અને દિશા નિશ્ચિત કરતી નેવિગેશન (navigation) વિદ્યા પણ વિકસ્યાં. નવેમ્બર 2008 મુજબ પૃથ્વી પર આશરે 6,740,000,000 માનવો વસે છે. અનુમાનો સૂચવે છે કે વિશ્વની માનવવસતિ (world's human population) 2013માં 7 અબજ સુધી અને 2050માં 9.2 અબજ સુધી પહોંચશે. મોટા ભાગની માનવવસતિનો વધારો વિકાસશીલ દેશો (developing nations)માં થશે. આખા વિશ્વમાં માનવવસતિની ગીચતા (population density) સ્થળે સ્થળે જુદી છે, પરંતુ માનવવસતિનો મોટો ભાગ એશિયા (Asia)માં વસે છે. 2020 સુધીમાં, વિશ્વની માનવવસતિના 60% જેટલા લોકો ગ્રામ્ય (rural)ને બદલે શહેરી વિસ્તારો (urban)માં વસતા હશે તેવું અનુમાન છે. પૃથ્વીની સપાટીનો માત્ર આઠમો ભાગ જ માનવ માટે રહેવાલાયક છે એવો અંદાજ છે; તેના ત્રણ-ભાગ પર મહાસાગરો છે, જમીન-વિસ્તારનો પણ અડધો ભાગ કાં તો રણ (14%), ઊંચા પર્વતો (27%) છે અથવા વસવા માટે ઓછો અનુકૂળ એવો પ્રદેશ છે. એલર્ટ (Alert) એ નુનાવુત (Nunavut), કેનેડામાં ઍલિસમેર દ્વિપ (Ellesmere Island) પર ઉત્તર ગોળાર્ધમાં સૌથી વધુ ઉત્તરે સ્થાયી થયેલ વિશ્વની માનવ વસાહત છે. (82°28′N) દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં સૌથી વધુ દક્ષિણે, લગભગ દક્ષિણ ધ્રુવ પર જ અમુન્દસેન-સ્કોટ દક્ષિણ ધ્રુવ સ્ટેશન (Amundsen-Scott South Pole Station) છે. (90°S) upright=1.5|thumbnail|રાત્રિસમયે પૃથ્વી, વિશ્વની રાત્રિ-સમયની ડીએમએસપી (DMSP) (DMSP)/ઓએલએસ (OLS) જમીન પ્રકાશિત માહિતીના આધારે તૈયાર કરેલું ચિત્ર. આ ચિત્ર ફોટો લઈ શકાય તેવું (photographic) નહોતું તથા નરી આંખે જોતા નીરિક્ષકને દેખાય તે કરતાં તેમાં અનેક બાબતો વધુ તેજસ્વી બતાવવામાં આવી છે. સ્વતંત્ર સાર્વભૌમ રાષ્ટ્રો (nation), એન્ટાર્કટિકાના કેટલાક અપવાદરૂપ હિસ્સાઓને છોડીને પૃથ્વીની તમામ જમીન સપાટી પર પોતાનો દાવો કરે છે. 2007 પ્રમાણે, કુલ મળીને 201 સાર્વભૌમ રાષ્ટ્રો (201 sovereign states) છે, જેમાંથી 192 યુનાઈટેડ નેશન્સના સભ્ય દેશ (United Nations member states) છે. આ ઉપરાંત, 59 પરાધીન પ્રાન્તો (dependent territories) અને અનેક સ્વાયત્ત પ્રદેશો (autonomous areas), વિવાદાગ્રસ્ત પ્રદેશો (territories under dispute) અને બીજા પ્રદેશો તો ખરા જ. ઐતિહાસિક રીતે જોઈએ તો આખી પૃથ્વી પર કયારેય કોઈ એક સાર્વભૌમ (sovereign) સરકાર (government)નું શાસન નહોતું, અલબત્ત, કેટલાંય રાષ્ટ્રો-રાજયોએ વિશ્વ પર વર્ચસ (world domination) જમાવવા માટે ખૂબ મથામણ કરી હતી અને નિષ્ફળ ગયાં હતાં. રાષ્ટ્રો વચ્ચેના ઝઘડાઓમાં હસ્તક્ષેપ કરવાના અને તેથી કરીને સશસ્ત્ર અથડામણો, યુદ્ધો નિવારવાના હેતુથી વિશ્વવ્યાપક આંતરસરકારી સંસ્થા (intergovernmental organization)- યુનાઈટેડ નેશન્સ (United Nations)ની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. જો કે તે વિશ્વ સરકાર નથી. યુનાઈટેડ નેશન્સ આંતરરાષ્ટ્રીય કાયદાઓ (international law) માટેની જોગવાઈ પૂરી પાડે છે તથા જયારે તમામ સભ્યોની સર્વસંમતિ હોય ત્યારે લશ્કરી હસ્તક્ષેપ કરી શકે છે, પણ મુખ્યત્વે તે એક આંતરરાષ્ટ્રીય મુત્સદ્દીગીરી માટેનું પ્લેટફોર્મ છે. 2004ના આંકડાઓ મુજબ, કુલ મળીને લગભગ 400 લોકો પૃથ્વીના વાયુમંડળની બહાર ગયા છે અને તેમાંથી બાર (twelve) જણાએ ચંદ્ર પર ઉતરાણ કર્યં હતું. અવકાશમાં જો કોઈ માનવ હાજરી હોય તો તે આંતરરાષ્ટ્રીય અવકાશ મથક (ઈન્ટરનેશનલ સ્પેસ સ્ટેશન) (International Space Station) પર છે. દર છ મહિને આ મથક પરના ત્રણ માણસોના જૂથને બદલવામાં આવે છે. સાંસ્કૃતિક દષ્ટિકોણ thumbnail|right|અપોલો 8 (Apollo 8) પરથી ખગોળશાસ્ત્રીઓ દ્વારા લેવાયેલો પૃથ્વીનો સૌથી પહેલો ફોટોગ્રાફ- "અર્થરાઈઝ" frameless|upright=0.35|left|🜨 ક્રોસ (ચોકડી)ને આંતરતું વર્તુળ એ પૃથ્વી માટેનું ખગોળશાસ્ત્રનું નિયત ચિહ્ન/પ્રતીક છે. પૃથ્વીનું મોટા ભાગે દૈવીતત્ત્વ (deity) તરીકે, વિશેષ રૂપે દેવી (goddess) તરીકે વ્યકિતકરણ કરવામાં આવે છે. અનેક સંસ્કૃતિઓમાં પૃથ્વીને માતૃદેવી (mother goddess) અને ધરતીમાતા તરીકે સંબોધવામાં આવે છે તથા તેને પ્રજનનનાં દેવી (fertility deity) તરીકે પણ નિરૂપવામાં આવે છે. અનેક ધર્મોમાં પૃથ્વીનું સર્જન અલૌકિક દેવી અથવા દેવાતાઓએ કયુર્ં તેવી સર્જન દંતકથાઓ (Creation myth) છે. વિરોધવાદ (પ્રોટેસ્ટંટીઝમ) (Protestantism)ની મોટા ભાગે મૂળતત્ત્વવાદ (fundamentalist) સાથે સંકળાયેલી શાખાઓ અથવા ઈસ્લામ (Islam) જેવા વિવિધ ધાર્મિક જૂથો એવું માને છે કે તેમના ધાર્મિક ગ્રંથો (sacred texts)માં આલેખાયેલી પૃથ્વીના સર્જનની દંતકથાઓનું તેમણે કરેલું અર્થઘટન (interpretations) શબ્દશઃ સત્ય (literal truth) છે અને આ અર્થઘટનોને પૃથ્વીની રચના અને તેના ઉત્પત્તિનાં મૂળ અને તેની પર જીવનના વિકાસ અંગેના પરંપરાગત વૈજ્ઞાનિક વૃત્તાન્તોની સાથોસાથ અથવા તો તેમની જગ્યાએ મૂકવાનો તેઓ આગ્રહ રાખે છે.વિજ્ઞાની સમુદાય (scientific community)સાયન્સ, ઈવોલ્યુશન એન્ડ ક્રિએશનીઝમ, નેશનલ એકેડમી પ્રેસ, વોશિંગ્ટન ડીસી, 2005. અને અન્ય ધાર્મિક જૂથોએ આ પ્રકારના દાવાઓનો સ્પષ્ટ વિરોધ કર્યો છે. રચના-ઉત્ક્રાંતિનો વિવાદ (creation-evolution controversy) આ અંગેનું દેખીતું ઉદાહરણ છે. ભૂતકાળમાં પૃથ્વી સપાટ (flat Earth) હોવાની બાબતે ભિન્ન પ્રકારના મતો અને માન્યતાઓ પ્રચલિત હતી,; પરંતુ કોસમાસ ઈન્ડીકોપ્લેયુસેટ્સ (Cosmas Indicopleustes) પણ જોશો. પરંતુ પછી નીરિક્ષણ અને પૃથ્વી ફરતે વહાણમાં પ્રદક્ષિણાના આધારે પૃથ્વી ગોળ જેવા આકાર (spherical Earth)ની છે એ વિભાવનાએ માન્યતા મેળવી. અંતરિક્ષયાનની ઉડાન પછી પૃથ્વી અંગેનો માણસનો દષ્ટિકોણ બદલાયો છે અને હવે જીવમંડળને વૈશ્વિક સંકલિત દષ્ટિકોણથી જોવામાં આવે છે. મનુષ્યજાતિની પૃથ્વી પર અસરો અંગે ચિતિંત વધતી જતી પર્યાવરણ-સંરક્ષણ ઝુંબેશ (environmental movement)માં પણ આ બાબત પ્રતિબિંબિત થાય છે. ઉદાહરણ તરીકેઃ નોંધો સંદર્ભો ગ્રંથસૂચિ અન્ય કડીઓ યુએસજીએસ (USGS) જિઓમેગ્નેટિઝમ પ્રોગ્રામ નાસા અર્થ ઓબ્ઝર્વેટરિ (નાસા (NASA) પૃથ્વી વેધશાળા) નાસાના સૌરમંડળ જાંચ-તપાસ-નીરિક્ષણ દ્વારા પૃથ્વીનું વિવરણાત્મક રેખાચિત્ર (નાસાના સોલાર સિસ્ટમ એકસપ્લોરેશન દ્વારા અર્થ પ્રોફાઈલ) આબોહવામાં આવતા ફેરફારો પૃથ્વીનો આકાર (તેની ભૌગોલિક રૂપરેખાઓ) બદલે છે- નાસા(NASA) શ્રેણી:ખગોળશાસ્ત્ર શ્રેણી:સૌરમંડળ શ્રેણી:કુદરતી ગ્રહો

મંગળ (ગ્રહ)

https://gu.wikipedia.org/wiki/મંગળ_(ગ્રહ)

thumb|મંગળની યાત્રાએ ગયેલા યાન વાઇકીંગ ૧ એ લીધેલ ૧૦૧ છબીઓને જોડીને તૈયાર કરેલ મંગળની કૉમ્પોઝીટ છબી મંગળ (પ્રતીક: 16px|♂) સૂર્યમંડળનો ચોથો ગ્રહ છે. સૂર્યમંડળના તમામ ગ્રહોમાં આ ગ્રહનું નિર્જીવ પર્યાવરણ પૃથ્વીને સૌથી વધુ મળતું આવે છે. વર્ષો સુધી વૈજ્ઞાનિકો મંગળ પર જીવન હોવાની શક્યતાઓ ઉપર સંશોધન કરતા રહ્યા છે. હવે મંગળ પર કોઇ પણ પ્રકારનું જીવન હોવાની સંભાવના નહિવત છે તેવું મનાય છે. મંગળને પૃથ્વી પરથી ખુલ્લી આંખે તેમજ સરળતાથી જોઇ શકાય છે. છબીઓ શ્રેણી:વિજ્ઞાન શ્રેણી:ખગોળશાસ્ત્ર શ્રેણી:સૌરમંડળ શ્રેણી:કુદરતી ગ્રહો

ગુરુ (ગ્રહ)

https://gu.wikipedia.org/wiki/ગુરુ_(ગ્રહ)

ગુરુ સૂર્યમંડળનો સૌથી મોટો ગ્રહ છે. સૂર્યથી પાંચમાં નંબરે આવેલા આ વાયુથી બનેલા ગ્રહને નક્કર સપાટી નથી. મંગળ અને શનિ ગ્રહોની વચ્ચે ગુરુ આવેલો છે. ગુરુ મુખ્યત્વે હાઈડ્રોજનથી બનેલો છે. તેમાં ભારે તત્વોનો ખડકલો કોર પણ હોઈ શકે છે, પરંતુ અન્ય વિશાળ ગ્રહોની જેમ ગુરુમાં સારી રીતે વ્યાખ્યાયિત નક્કર સપાટીનો અભાવ છે. તેની સીમાઓ પર તોફાન આવે છે. આના પરિણામે ધ ગ્રેટ રેડ સ્પોટ તરીકે ઓળખાતું એક વિશાળ તોફાન છે જે ઓછામાં ઓછું ૧૭મી સદીથી અસ્તિત્વમાં છે તેવું માનવામાં આવે છે, જ્યારે તે પ્રથમ ટેલિસ્કોપ દ્વારા જોવામાં આવ્યું હતું. નોંધ સંદર્ભો શ્રેણી:સૌરમંડળ શ્રેણી:કુદરતી ગ્રહો

શનિ (ગ્રહ)

https://gu.wikipedia.org/wiki/શનિ_(ગ્રહ)

alt=|right|thumb|જુલાઇ ૨૦૦૮માં કાસિની યાને લીધેલી છબીઓને ભેગી કરીને બનાવેલ શનિનું સાચા રંગો વાળું ચિત્ર. શનિ (પ્રતીક: 16px|♄) સૌરમંડળનો સૂર્યથી છઠ્ઠા ક્રમે આવતો ગ્રહ છે. તે ગુરુ પછી બીજો સૌથી મોટો ગ્રહ છે. વિષુવવૃત ઉપર તેનો વ્યાસ પૃથ્વી કરતા ૯ ગણો મોટો છે. પોતાની ધરી ઉપર એક પરિભ્રમણ પૂરૂ કરતાં તેને ૧૦ કલાક અને ૪૭ મિનિટનો સમય થાય છે. ગ્રહની સૌથી પ્રખ્યાત ઓળખ તેના વલયો છે, જે મોટાભાગે બરફના કણોથી બનેલા છે. ઓછામાં ઓછા ૮૨ ચંદ્ર શનિની ભ્રમણકક્ષા માટે જાણીતા છે, જેમાંથી ૫૩ ને સત્તાવાર નામ આપવામાં આવ્યા છે; શનિનો સૌથી મોટો ચંદ્ર ટાઇટન છે. જેનો વાતાવરણ નોંધપાત્ર છે. સંદર્ભ શ્રેણી:વિજ્ઞાન શ્રેણી:ખગોળશાસ્ત્ર શ્રેણી:સૌરમંડળ શ્રેણી:કુદરતી ગ્રહો

નક્ષત્રો

https://gu.wikipedia.org/wiki/નક્ષત્રો

REDIRECT નક્ષત્ર

યુરેનસ (ગ્રહ)

https://gu.wikipedia.org/wiki/યુરેનસ_(ગ્રહ)

+યુરેનસ 16px|⛢ 250px|વૉયેજર ૨ એ લીધેલી છબીઓ ભેગી કરીને બનાવેલ યુરેનસનું ચિત્ર યુરેનસ (પ્રજાપતિ) સૂર્યમંડળનો સાતમો ગ્રહ છે. તે વિલિયમ હર્શલે શોધ્યો હતો. તે ત્રીજો સૌથી મોટો ગ્રહ છે. આ ગ્રહનુ નામ ગ્રીક સંસ્કૃતિના આકાશના દેવતા યુરેનસ કે જેઓ ક્રોનસ(શનિ) ના પિતા અને ઝિયસ(ગુરુ)ના દાદા હતાં, તેમના નામ પર થી રાખવામાં આવેલ છે. પાંચ જાણીતા ગ્રહ સમાન આને પણ નરી આંખે જોઈ શકાય છે ખૂબ જ ઝાંખા પ્રકાશ અને અત્યંત ધીમી ગતિને કારણે પ્રાચીન ખગોળ વિદોએ આને ગ્રહ તરીકે ઓળખ્યો નહીં. સર વિલિયમ હર્શલ નામના ખગોળ શાસ્ત્રીએ ૧૩ માર્છ ૧૭૮૧ના દિવસે આ ગ્રહની શોધની જાહેરાત કરી અને આધુનિક ઇતિહાસમાં ખગોળ વિધ્યામાં સર્વ પ્રથમ વખત સૌર મંડળની સેમા વિસ્તરી. યુરેનસ ટેલિસ્કોપની મદદથી શોધાયેલ પ્રથમ ગ્રહ બન્યો. યુરેનસની સંરચના નેપ્ચ્યુન જેવી જ છે, જોએ કે આ બંનેની સંરચના ગુરુ અને શનિ જેવા વાયુમય ગોળાની અપેક્ષાએ જુદી છે. ખગોળ શાસ્ત્રીઓ આ ગ્રહોને (નેપ્ચ્યુન અને યુરેનસ) "વિશાળ હિમ ગોળા" (આઈસ જાયન્ટ્સ)ની શ્રેણીમાં મુકે છે. યુરેનસનું વાતાવરણ મૂળ રીતે ગુરુ અને શનિના હાયડ્રોજન અને હિલિયમ ધરાવતા વાતાવરણ સમાન છે, પરંતુ અહીં તેમની સરખામણી એ પાણી, અમોનિયા અને મિથેનના બરફો વધુ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. સૌર મંડળનો આ સૌથી ઠંડો ગ્રહ છે જેનું લઘુત્તમ તાપમાન ૪૩ કે. (–૨૨૪°સે.)છે. અહીંના વાતાવરણમાં વાદળોની જટીલ સંરચના છે જેમાં પાણીના વાદળ સૌથી નીચે અને મિથેનના વાદળ સૌથી ઉપરના સ્તરે હોય છે. યુરેનસનું અંતરિયાળ બરફ અને ખડકોનું બનેલું છે. અન્ય મોટા ગ્રહોની જેમ યુરેનસ પણ કંકણોની સંરચના(વલયો) ,ચુંબકાવરણ અને ઘણાં ચંદ્રો ધરાવે છે. અન્ય ગ્રહોને સરખામણેએમાં યુરેનસની એક ખાસ બાબત તેની પરિભ્રમણ ધરીની છે. તેની ધરી આડી છે. જે લગભગ તેના સૂર્યની પ્રદક્ષિણા પથના ફલક પર જ છે. આને પરિણામે જ્યાં અન્ય ગ્રહોના વિષુવવૃત્ત હોય છે ત્યાં આ ગ્રહના ધ્રુવો આવેલાં છે. પૃથ્વી પરથી આ ગ્રહને જોતાં તે તીરંદાજીના ખેલમાં વપરાતા લક્ષ્ય પાટિયાના ચક્રો સમાન લાગે છે. અને આના ચંદ્રો ઘડિયાળના કાંટા સમના ગતિ કરતાં લાગે છે. ૨૦૦૭-૦૮માં આના વલયો કિનારે દેખાયેલા હતાં. ૧૯૮૬માં વોયેજર ૨ નામના ઉપગ્રહ એ યુરેનસની લીધેલી તસવીરોમાં યુરેનસ કોઈ પણ સંરચના કે વાદળ પટ્ટા કે તોફાન વિનાના વિનાનો નિષ્ક્રિય ગોળો દેખાયો હતો. ખગોળ વેત્તાઓએ અહીં મોસમી ફેરફારો નોંધ્યાં છે અને હલના વર્ષોમાં સમપાતિ દિવસ કાળ આવેલ હોવાથી અહીં વધુ વતાવરણીય હલન ચલન જોવાયું છે. અહીં પવનો ૯૦૦ કિમી પ્રતિ કલાકે (૨૫૦ મી/સે) ફૂંકાય છે. શ્રેણી:ખગોળશાસ્ત્ર શ્રેણી:સૌરમંડળ શ્રેણી:કુદરતી ગ્રહો

નૅપ્ચ્યુન (ગ્રહ)

https://gu.wikipedia.org/wiki/નૅપ્ચ્યુન_(ગ્રહ)

+નૅપચ્યુન 16px|♆ frameless૧૯૭૯ માં વૉયેજર ૨એ લીધેલી નૅપચ્યુનની છબી. નૅપ્ચ્યુન (વરુણ) સૂર્યમંડળનો આઠમો ગ્રહ છે.તે એક્ બાહ્ય ગ્રહ્ છે.અન્ય બાહ્ય ગ્રહો ની માફક તે મુખ્ય ત્વે વાયુ નો બનેલ છે.તેની શોધ ઉબ્રેઇન લે વેર્રીઅરે કરી હતી. આનું નામ ગ્રીક દંત કથાના સમુદ્રના દેવ નેપચ્યુનના નામે રાખવામાં આવ્યું છે. સૌર મંડળમાં વ્યાસની દ્રષ્ટીએ આ ચોથો સૌથી મોટો અને દળની દ્રષ્ટીએ ત્રીજો સઓથી મોટો ગ્રહ છે. આ ગ્રહનું દળ પૃથ્વી કરતાં ૧૭ ગણું છે અને તેના જોડીયા એવા યુરેનસ કરતા તે થોડો જ વધુ દળદાર છે. યુરેનસનું દળ પૃથ્વી કરતા ૧૫ ગણું છે પણ તે નેપચ્યુન જેટલું ઘનત્વ ધરાવતો નથી. The mass of Earth is 5.9736 kg, giving a mass ratio The mass of Uranus is 8.6810 kg, giving a mass ratio The mass of Jupiter is 1.8986 kg, giving a mass ratio Mass values from નેપચ્યુન સૂર્યથી ૩૦.૧ એ.યુ. (એસ્ટ્રોનોમિકલ યુનિટ- અવકાશી એકમ) જેટલા સરાસરી અંતરે સુર્યની પરિક્રમા કરે છે જે પૃથ્વીથી લગભગ ૩૦ ગણું છે. આનું ખગોળીય ચિન્હ♆ છે, જે ગ્રીક દેવતા નેપચ્યુનના ત્રિશુલનું સંસ્કરણ છે. આ ગ્રહની શોધ ૨૩ સ્પ્ટેમ્બર ૧૮૪૬ના દિવસે થઈ હતી. આ એવો પ્રથમ ગ્રહ છે જેને શોધ ખગોળીય અવલોકન થી વિપરીત ગણિતિક સૂત્રોને આધારિત હતી. યુરેનસની કક્ષામાં અણધાર્યાં ફેર બદલને કારણે એલેક્સીસ બુવર્ડનામના ખગોળ શાસ્ત્રીએ તારણ કાઢ્યું કે યુરેનસની કક્ષા જરુરથી કોઈ અજ્ઞાત ગ્રહના ગુરુત્વા કર્ષણ ને કારણે સ્ખલિત થાય છે. ત્યાર બાદ જોહન ગૅલ દ્વારા અર્બેન લી વેરીયરની અનુમાનિત ગણતરી ને અનુસરીને આ ગ્રહ નીહાળ્યો. ત્યાર પછીના ટૂંક સમયમાં તેનો સૌથે મોટો ચંદ્ર ટ્રાઈટન ને પણ જોવાયો હતો. જોકે તેના અન્ય ૧૨ ચંદ્રોને ટેલિસ્કોપથી ૨૦મી સદીમાં જ શોધી શકાયા હતાં. નેપચ્યુનની મુલાકાત માત્ર વોયેજર -2 નમના એક જ અવકાશ યાને લીધી છે. જે ઑગસ્ટ ૨૫ૢ૧૯૮૯ના દિવસે આ ગ્રહની નજીક થી ઉડ્યો હતો. નેપ્ચ્યુન ની સંરચના યુરેનસ જેવી જ છે, જોએ કે આ બંનેની સંરચના ગુરુ અને શનિ જેવા વાયુમય ગોળાની અપેક્ષાએ જુદી છે. ખગોળ શાસ્ત્રીઓ આ ગ્રહોને (નેપ્ચ્યુન અને યુરેનસ) "વિશાળ હિમ ગોળા" (આઈસ જાયન્ટ્સ)ની શ્રેણીમાં મુકે છે. નેપચ્યુનનું વાતાવરણ મૂળ રીતે ગુરુ અને શનિના હાયડ્રોજન અને હિલિયમ ધરાવતા વાતાવરણ સમાન છે, પરંતુ અહીં તેમની સરખામણી એ પાણી, અમોનિયા અને મિથેનના બરફો વધુ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. {{cite journal |last=Podolak |first=M. |coauthors=Weizman, A.; Marley, M. |year=1995 |title=Comparative models of Uranus and Neptune |journal=Planetary and Space Science |volume=43 |issue=12 |pages=1517–1522 |bibcode=1995P&SS...43.1517P |doi=10.1016/0032-0633(95)00061-5} } નેપચ્યુનના બાહ્ય વાતાવરણમાં રહેલ મિથેનની હાજરીને કારણે તે ભૂરા રંગનો દેખાય છે. યુરેનસના કોઇપણ ખાસિયત વિનાના વાતાવરણની સરખામણી એ નેપચ્યુનનું વાતાવરણ તેના સક્રીય અને દ્રશ્યમાન વાતાવરણીય બદલાવ માટે નોઁધનીય છે. દા.ત જ્યારે ૧૯૮૯માં વોયેજર-૨ આ ગ્રહની પાસેથી પસાર થયું ત્યારે આ ગ્રહના દક્ષિન ધ્રુવ આગળ એક ઘેરો દાગ નોઁધાયો હતો જે ગુરુના વિશાળ રાતા ધાબા સમાન છે. આ વાતાવરણીય રેખાઓ સૂર્ય મંડળના ગ્રહોની એક સામાન્ય ખાસિયત એવા વિહરમાન પવનને કારણે નિર્માણ થાય છે. જેમાઁ નોઁધાયેલ પવન ની ઝડપ ૨૧૦૦ કિમી/કલાક જેટલી હોઇ શકે છે. સૂર્યથે અત્યઁત દૂર હોવાને કારણે નેપચ્યુનનું બાહરી વાતાવરણ સૌર મંડળના સૌથે ઠંડા સ્થળોમાં નું એક હોય છે. આના વાદળોનુઁ તાપમાન -૨૧૮°સે જેટલું હોય છે આના કેંદ્રમાઁ વાતા વરણ ૫૪૦૦ °કે જેટલું હોય છે. નેપચ્યુન આંશિક અને ખંડિત એવી વલય સંરચના ધરાવે છે. જેની શોધ ૧૯૬૦માં થઇ હતી પણ તેના પ્ર મતભેદ હતાં અને જેનો પુરાવો વોયેજર-૨ દ્વારા મોકલાયેલા પ્રમાણોથી મળ્યો હતો. સંદર્ભો શ્રેણી:વિજ્ઞાન શ્રેણી:ખગોળશાસ્ત્ર શ્રેણી:સૌરમંડળ શ્રેણી:કુદરતી ગ્રહો

પ્લૂટો (ગ્રહ)

https://gu.wikipedia.org/wiki/પ્લૂટો_(ગ્રહ)

REDIRECT પ્લૂટો +પ્લૂટો પ્લુટોની તેજસ્વીતા દર્શાવતો નકશો. પહેલાં પ્લૂટો (યમ)નો સૂર્યમંડળના નવમા ગ્રહ તરીકે ઉલ્લેખ કરવામાં આવતો હતો, પણ હવે તેને સૌરમંડળના બીજા સૌથી મોટા વામન ગ્રહ તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે. તેની સૂર્યની આસપાસ પરીભ્રમણ કક્ષા એટલી લંબગોળ છે જેને કારણે તે નૅપ્ચ્યુન ગ્રહની કક્ષા ની અંદર પ્રવેશ કરે છે. પ્લુટો સૂર્યથી ખૂબ દૂર હોવાને કારણે તે આખો બરફથી ઢંકાયેલો છે અને આખો અંધાર્યો છે.પ્લૂટો પૃથવીના ઉપગ્રહ ચંદ્રથી પણ નાનો છે. શ્રેણી:ખગોળશાસ્ત્ર શ્રેણી:સૌરમંડળ sr:Плутон (патуљаста планета) yo:Pluto

ઉદકજન

https://gu.wikipedia.org/wiki/ઉદકજન

REDIRECT હાઈડ્રોજન

પ્રાણવાયુ (ઑક્સીજન)

https://gu.wikipedia.org/wiki/પ્રાણવાયુ_(ઑક્સીજન)

250px|thumb|right|આવર્ત કોષ્ટકમાં પ્રાણવાયુ પ્રાણવાયુ તત્ત્વ આવર્ત કોષ્ટકનો મહત્ત્વનો વાયુ છે. પ્રાણવાયુનો પરમાણુ ક્રમાંક ૮ છે. પૃથ્વી પર તથા બ્રહ્માંડમાં મળી આવતો આ વાયુ આણ્વીક રીતે પૃથ્વી પર O2 સ્વરૂપમાં મળી આવે છે. સજીવોમાં શ્વસન ક્રિયાનો હેતુ દહન માટે ઑક્સિજન લેવાનો છે. પ્રાણવાયુ હવામાં મળી આવતા બે મુખ્ય વાયુઓમાંથી એક છે. આ વાયુ મુખ્યત્વે વનસ્પતિ પ્રકાશસંશ્લેષણની પ્રક્રિયા દ્વારા ઉત્પન્ન કરે છે.  શ્રેણી:વિજ્ઞાન શ્રેણી:રાસાયણિક તત્વો

હીલિયમ

https://gu.wikipedia.org/wiki/હીલિયમ

250px|thumb|આવર્ત કોષ્ટકમાં હીલિયમ thumb|હેલિયમ લેસર હીલિયમ તત્વ આવર્ત કોષ્ટકનો મહત્વનો વાયુ છે. હીલિયમની આણ્વીક સંખ્યા ૨ છે. હીલિયમ રંગવિહીન, ગંધવિહીન, અધાત્વીક અને આદર્શ વાયુ છે.  શ્રેણી:વિજ્ઞાન શ્રેણી:રાસાયણિક તત્વો

ઓક્સીજન

https://gu.wikipedia.org/wiki/ઓક્સીજન

REDIRECT પ્રાણવાયુ (ઑક્સીજન)

હિલીયમ

https://gu.wikipedia.org/wiki/હિલીયમ

REDIRECT હીલિયમ

બુધ

https://gu.wikipedia.org/wiki/બુધ

REDIRECT બુધ (ગ્રહ)

શુક્ર

https://gu.wikipedia.org/wiki/શુક્ર

REDIRECT શુક્ર (ગ્રહ)

મંગળ

https://gu.wikipedia.org/wiki/મંગળ

REDIRECT મંગળ (ગ્રહ)

ગુરુ

https://gu.wikipedia.org/wiki/ગુરુ

ભારતીય સંસ્કૃતિમાં અને તેમાં પણ ખાસ કરીને હિંદુ ધર્મના લોકોમાં ગુરુનો મહિમા ખૂબ જ મહત્વ ધરાવે છે. (સંસ્કૃત: गुरु) શબ્દએ બે શબ્દો, 'ગુ'(અંન્ધકાર) અને 'રુ'(પ્રકાશ)ની યુતી છે. આમ ગુરુ એટલે અજ્ઞાનરૂપી અંધકારથી જ્ઞાનરૂપી પ્રકાશ તરફ લઈ જનારી શકિત. વ્યવહારીક દ્રષ્ટિએ શિ઼ક્ષક અથવા માર્ગદર્શકને પણ ગુરુ તરીકે સંબોધવામાં આવે છે. સામાન્યતઃ ગુરુ શબ્દ હિંન્દુ, બૌધ્ધ તથા શીખ ધર્મમાં પ્રચલિત છે તેમ છતા નૂતન કાળમા અન્ય ધર્મોમાં પણ ગુરુ શબ્દનો ઉપીયોગ થતો જણાય છે. શ્રેણી:ભારતીય સંસ્કૃતિ

શનિ

https://gu.wikipedia.org/wiki/શનિ

REDIRECT શનિ (ગ્રહ)

યુરેનસ

https://gu.wikipedia.org/wiki/યુરેનસ

REDIRECT યુરેનસ (ગ્રહ)

નેપ્ચ્યુન

https://gu.wikipedia.org/wiki/નેપ્ચ્યુન

REDIRECT નૅપ્ચ્યુન (ગ્રહ)

નૅપચ્યુન (ગ્રહ)

https://gu.wikipedia.org/wiki/નૅપચ્યુન_(ગ્રહ)

REDIRECT નૅપ્ચ્યુન (ગ્રહ)

પ્લૂટો

https://gu.wikipedia.org/wiki/પ્લૂટો

thumb|Mosaic of best-resolution images of Pluto from different angles પ્લૂટો (પ્રતીક: 16px|⯓ અને 16px|♇) પહેલાં સૂર્યમંડળના નવમા ગ્રહ તરીકે ઓળખવામાં આવતો હતો, પણ હવે તેને સૌરમંડળના બીજા સૌથી મોટા વામન ગ્રહ તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે. તેની સૂર્યની આસપાસ પરીભ્રમણ કક્ષા એટલી લંબગોળ છે જેને કારણે તે નૅપ્ચ્યુન ગ્રહની કક્ષા ની અંદર પ્રવેશ કરે છે. પ્લૂટો સૂર્યથી ખૂબ દૂર હોવાને કારણે તે આખો બરફથી ઢંકાયેલો છે અને અંધાર્યો છે. પ્લૂટો પૃથ્વીના ઉપગ્રહ ચંદ્રથી પણ નાનો છે. પ્લૂટોને ૫ ચંદ્ર છે. પ્લૂટોનું તાપમાન -૨૩૩° સે. સુધીનું હોય છે. નોંધ સંદર્ભો પૂરક વાચન Codex Regius (2016), Pluto & Charon, CreateSpace Independent Publishing Platform Stern, S A and Tholen, D J (1997), Pluto and Charon, University of Arizona Press બાહ્ય કડીઓ New Horizons homepage Pluto Profileat NASA's Solar System Exploration site NASA Pluto factsheet Website of the observatory that discovered Pluto Earth telescope image of Pluto system Keck infrared with AO of Pluto system Video – Pluto – viewed through the years (GIF) (NASA; animation; July 15, 2015). Video – Pluto – "FlyThrough" (00:22; MP4) (YouTube) (NASA; animation; August 31, 2015). "A Day on Pluto Video made from July 2015 New Horizon Images" Scientific American NASA CGI video of Pluto flyover (July 14, 2017) CGI video simulation of rotating Pluto by Seán Doran (see album for more) Google Pluto 3D, interactive map of the dwarf planet Interactive 3D visualisation of the Plutonian system શ્રેણી:સૌરમંડળ શ્રેણી:કુદરતી ગ્રહો

ક્રિકેટ

https://gu.wikipedia.org/wiki/ક્રિકેટ

ક્રિકેટ એ બેટ અને દડો દ્વારા રમાતી રમત છે જે મુળ દક્ષિણ ઈંગ્લેન્ડની રમત છે. ક્રિકેટનો સૌપ્રથમ ઉલ્લેખ ૧૫૯૮માં મળે છે હાલમાં આ રમત ૧૦૦ ઉપરાંતના દેશોમાં રમાય છે.ક્રિકેટના ઘણા બધા પ્રકારો છે જેમાંથી સૌથી ઉચ્ચ પ્રકાર ટેસ્ટ ક્રિકેટ છે જેમાં હાલમાં ટોચની રાષ્ટ્રીય ટીમ જાન્યુઆરી ૧ ૨૦૦૯ પ્રમાણટેસ્ટ ક્રિકેટવસીય ક્રિકેટ નો નંબર આવે છે જેમાં છેલ્લો વિશ્વ કપ ઓસ્ટ્રેલિયાએ જીત્યો હતો. આ ટુર્નામેન્ટનું પ્રસારણ ૨૦૦ દેશોમાં થયું હતું જેમા ૨ બિલિયનથી વધુ દર્શકોએ મેચ જોઈ હતી. બે ટીમો દ્વારા ક્રિકેટ મેચ રમાય છે જેમાં દરેક ટીમમાં ૧૧ રમતવીરો હોય છેક્રિકેટના કાયદા, કાયદો 1. આ મેચ ઘાસના મેદાનમાં રમાય છે જેમાં વચ્ચો વચ્ચે લાંબી એક ફ્લેટ સ્ટ્રીપ હોય છે,જેને પીચ કહેવામાં આવે છે.વિકેટ જે મોટાભાગે લાકડામાંથી બનાવવામાં આવે છે તેને પીચના બન્ને છેડે લગાવવામાં આવે છે અને તેને ટાર્ગેટ તરીકે ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. ફિલ્ડીંગ ટીમ તરફથી રમતા રમતવીરમાંથી દડાબાઝr એક કડક ચામડામાંથી બનેલા મુઠ્ઠી જેવડા કદના ક્રિકેટ બોલને વિકેટના એક છેડેથી બીજા છેડે બોલિંગ કરે છે જે દરમિયાન વિરોધી ટીમનો એક ખેલાડી જે બેટ્સમેન હોય છે તે તેને વિકેટથી બચાવે છે.બેટ્સમેન સુધી બોલ પહોંચે તે પહેલા તે એક વખત ઉલાળે છે. બોલને વિકેટથી બચાવવા માટે બેટ્સમેન લાકડામાંથી બનેલા ક્રિકેટ બેટ થી રમે છે. એ વખતે, બોલરની ટીમના અન્ય રમતવીરો મેદાનમાં વિવિધ જગ્યાઓએ ફિલ્ડર તરીકે ગોઠવાઈ જાય છે. જે રમતવીર રન કરવા માટે ફટકારેલા બોલને રોકે છે તે પકડીને રમતવીરને આઉટ કરવાનો પ્રયાસ કરે છે.બેટ્સમેન- તે હોય કે તેણી આઉટ ન થાય તો વિકેટની વચ્ચે રન લે છે, બીજા બેટ્સમેનના સ્થાને આવે છે (નોન સ્ટ્રાઈકર એન્ડ)બીજો બેટસમેન વિકેટના બીજા છેડે હોય છે.આ દ્વારા બેટ્સમેન એક રન કરે છે.આ ઉપરાંત બેટ્સમેન બોલને બાઉન્ડ્રી પર ફટકારે તો પણ રન બને છે. મેચના પરિણામ માટે કેટલા રન થયા અને કેટલા રમતવીરો આઉટ થયા તે મહત્વનું છે. ક્રિકેટની રમત કેટલી લાંબી ચાલે તેના અલગ અલગ પ્રકારો છે.વ્યવસાયીક ક્રિકેટની વાત કરીએ તો ૨૦ ઓવરની મેચથી લઈને પાંચ દિવસ સુધીની પણ મેચ હોઈ શકે છે. રમતની લંબાઈ મુજબ તેની જીતના, હારના, ડ્રાો, અને ટાઈના કાયદા પણ અલગ અલગ હોય છે જ ક્રિકેટ એ આઉટડોર રમત છે, જો કે કેટલીય વાર આ રમત ફ્લડલાઈટમાં પણ રમાય છે. દાખલા તરીકે, ઈંગ્લેન્ડ, ઓસ્ટ્રેલિયા, ન્યુઝીલેન્ડ, અને દક્ષિણ આફ્રિકામાં આ રમત ઉનાળા દરમિયાન અને વેસ્ટ ઈન્ડિઝ, પાકિસ્તાન, ભારત, શ્રીલંકા અને બાંગ્લાદેશમાં આ રમત શિયાળા દરમિયાન રમાય છે. રમતનું સંચાલન દુબઈ સ્થિત ઈન્ટરનેશનલ ક્રિકેટ કાઉન્સિલ (આઈસીસી)દ્વારા થાય છે. આ સંસ્થા સભ્યદેશોની ઘરેલું ક્રિકેટ બોર્ડ સાથે મળીને ક્રિકેટનું વિશ્વભરમાં આયોજન કરે છે. આઈસીસી પુરૂષો અને મહિલા ક્રિકેટ)નું સંચાલન કરે છે. બન્ને પ્રકાર આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે રમવામાં આવે છે. જો કે, પુરૂષો મહિલા ક્રિકેટ રમી શકતા નથી, જ્યારે મહિલાઓને પૂરૂષોની મેચમાં રમતા ગેરલાયક ઠેરવતો કાયદો નથી. રમત માટેના કાયદા જે ક્રિકેટના કાયદા જેને લંડન સ્થિત મેરિલેબોન ક્રિકેટ કલબ (એમસીસી) દ્વારા મેન્ટેન કરાય છે.આ સંસ્થા તે માટે વિવિધ દેશોના ક્રિકેટ બોર્ડ અને આઈસીસી સાથે ચર્ચા કરે છે. ઉદ્દેશો right|thumb|250px|પરંપરાગત ક્રિકેટ મેદાન વિવિધ પ્રકારના અને કદના મેદાન (field)માં બે ક્રિકેટ ટીમો દ્વારા બન્ને ટીમના 11 ખેલાડીઓ દ્વારા ક્રિકેટ મેચ રમાય છે. આ મેદાન ઘાસવાળું (grassy)હોય છે અને તેને ગ્રાઉન્ડમેન તૈયાર કરે છે, જેની જવાબદારી મેદાનમાં યોગ્ય ઘાસ ઉઘાડવાની, રોલિંગ અને લેવલિંગ કરવાની છે. મેદાનના ડાયમિટર સામાન્ય હોય છે. મેદાનની સરહદને બાઉન્ડ્રી (boundary)નામે ઓળખવામાં આવે છે. કેટલીક વાર તેને કલર કરેલો હોય છે તો કેટલીક વાર એક દોરડા દ્વારા બાઉન્ડ્રી દર્શાવાય છે. મેદાન મોટાભાગે ગોળ હોય છે, અથવા સમચોરસ, અંડાકાર – હોય છે. ક્રિકેટમાં સૌથી પ્રખ્યાત મેદાન તરીકે ધ ઓવેલ (The Oval)નું નામ આવે છે. દરેક ટીમનો હેતુ હરીફ ટીક કરતા વધુ "રન (runs)" કરવા અને સામેની ટીમને સંપુર્ણ ""આઉટ (dismiss)" કરી દેવી.ક્રિકેટના એક પ્રકારમાં, હરીફ ટીમના બધા જ ખેલાડીઓ આઉટ ન થયા હોય તો પણ જો ટીમ વધુ રન કરે તો તે વિજેતા જાહેર થાય છે. તો બીજા પ્રકારમાં, વધુ રન કરવા જરૃરી છે અને જીતવા માટે સામેની ટીમના બધા જ ખેલાડીઓને આઉટ કરવા પણ એટલા જ જરૃરી છે. નહીંતો મેચ ડ્રો થઈ શકે છે. રમત શરૂ થાય તે પહેલા, બન્ને ટીમોના કેપ્ટન ટોસ (toss)ઉછાળે છે અને નક્કી કરે છે કે કોણ પહેલા બોલિંગ (bowl) લેશે કે બેટિંગ (bat). ટોસ જીતનાર સુકાની ચાલુ સ્થિતિ, પીચનો મિજાજ અને હવામાનની સ્થિતિને લઈને તેનો નિર્ણય લે છે. મેદાનમાં સૌથી વધુ જ્યા નિર્ણયો થાય અને વધુમાં વધુ એક્શન જ્યા જોવા મળે છે તેને "પીચ (pitch)" કહેવાય છે જે મેદાનની વચ્ચોવચ હોય છે. પીચની બન્ને બાજુમાંથી એક બાજુ વિકેટ (wicket) લગાવવામાં આવે છે. જેને બોલિંગ (bowling), અકા અને ફિલ્ડિંગ (fielding)બાજુ માટે લક્ષ્યાંક કહેવાય છે, જેને બેટિંગ (batting) બાજુ દ્વારા સુરક્ષિત કરવામાં આવે છે જે દરમિયાન રન બને છે.સામાન્ય રીતે, બેટ્સમેન (batsman) તેના બેટ વડે બોલને ફટકારીને પીચના બે છેડા વચ્ચે દોડે છે ત્યારે રન થાય છે. આ ઉપરાંત પણ અન્ય રીતે બેટ્સમેન રન લઈ શકે છે. બીબીસી સ્પોર્ટસ | ક્રિકેટ | કાયદા અને સાધનો | કેવી રીતે રન થાય છેજ્યારે બેટ્સમેન કોઈ રન લેવાનો પ્રયાસ ન કરે ત્યારે બોલને “ડેડ” કહેવાય છે અને બોલને ફરીથી બોલિંગ કરવા માટે બોલરને આપવામાં આવે છે. બોલિંગ કરતી ટીમ વિવિધ રીતે હરીફ ટીમના બધા જ ખેલાડીઓને આઉટ કરવાના પ્રયાસ કરે છે, “આઉટ કરવાના રસ્તા”http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/cricket/rules_and_equipment/default.stmઆ બાદ બોલિંગ કરતી ટીમ પણ બેટિંગ કરે છે અને જે ટીમે બેટિંગ કરી હોય છે તે ફિલ્ડિંગમાં આવી જાય છે. બીબીસી સ્પોર્ટસ | ક્રિકેટ | કાયદા અને સાધનો | ક્રિકેટનો ઉદ્દેશ વ્યવસાયી મેચોમાં, જ્યારે મેદાનમાં 15 લોકો હોય છે ત્યારે મેચ રમાય છે. જેમાંથી બે વ્યકિતઓ અમ્પાયર (umpires) હોય છે જે મેદાનમાં થતી પ્રવૃતિઓ પર નિયંત્રણ રાખે છે અને નિર્ણય આપે છે. બે બેટ્સમેન હોય છે, જેમાંથી એક બેટ્સમેન બોલિંગનો સામનો કરતો હોવાથી ‘સ્ટ્રાઈકર‘ કહેવાય છે અને બીજો બેટ્સમેનને ‘નોન-સ્ટ્રાઈકર‘ કહેવાય છે. બેટ્સમેનની ભૂમિકા રન લેવાય ત્યારે અને ઓવર (overs) બદલાય ત્યારે બદલાઈ જાય છે. ફિલ્ડિંગ સાઈડના બધા 11 ખેલાડીઓ મેદાનમાં એક સાથે હોય છે.જેમાંથી એક બોલર (bowler)હોય છે અને બીજો વિકેટ કિપર (wicketkeeper) હોય છે. જ્યારે બીજા નવને ફિલ્ડર કહેવાય છે. વિકેટકિપર(અથવા કિપર) હંમેશાથી સ્પેશિયાલિસ્ટ હોય છે, પંરતુ બાકીના કોઈ પણ ખેલાડીને બોલિંગ માટે બોલાવી શકાય છે. પીચ, વિકેટ અને ક્રિઝ પીચ (pitch)વિકેટની વચ્ચે લાંબી ચેન (chain)ની લંબાઈ 22 યાર્ડ હોય છે અને શરૃઆતથી જ આ પ્રમાણ જળવાઈ રહ્યું છે. હોય અને પહોળી હોય છે તે સપાટ સપાટી ધરાવતી હોય છે અને જેના પર ટૂંકુ ઘાસ હોય છે. જેમ જેમ મેચ રમાતી જાય તેમ તેમ તે ઉખડતું જાય છે. મેચમાં પીચની સ્થિતિ ઘણો ફરક પાડે છે. ટીમની યુક્તિઓ હંમેશા પીચની હાલની અને અપેક્ષિત સ્થિતિને ધ્યાનમાં લઈને રચવામાં આવે છે. center|thumb|500px|ક્રિકેટ પીચનું પરિમાણ દરેક વિકેટ (wicket) ત્રણ લાકડાના સ્ટમ્પ (stumps)દ્વારા બની હોય છે જેને સીધી લાઈનમાં રાખવામાં આવે છે અને તેના પર બે લાકડાની બેઈલ (bails) (ચકલી) મુકવામાં આવે છે. દરેક વિકેટની જેમાં બેઈલની ઉંચાઈ પણ આવી જાય છે અને ત્રણેય સ્ટમ્પની સયુંકત પહોળાઈ વિકેટની આજુબાજુમાં ચાર લીટી દોરવામાં આવી હોય છે જેને ક્રીસ કહેવામાં આવે છે. ક્રિસને બેટ્સમેનો માટેનું સુરક્ષિત પ્રદેશ કહેવાય છે જ્યારે બોલર બોલિંગ કરે છે.જેને ‘પોપિંગ‘(અથવા બેટિંગ) ક્રિઝ કહેવાય છે, બોલિંગ ક્રિઝ અને બે ‘રીટર્ન‘ ક્રિઝ હોય છે. left|thumb|150px|ત્રણ સ્ટમ્પ (stumps)દ્વારા બનેલી વિકેટ (wicket)ને મેદાનમાં રોપવામાં આવે છે જેના પર બે બેઈલ (bails)મુકવામાં આવે છે. આ સ્ટમ્પને બોલિંગ ક્રિઝની સીધમાં લગાવવામાં આવે છે. જેથી તે દેખી શકાય તેવા હોય છે. બોલિંગ ક્રિઝ લાંબી હોય છે અને મધ્ય સ્ટમ્પને ડેડ સેન્ટર તરીકે ઓળખાવાય છે. પોપિંગ ક્રિઝ પણ સમાન લંબાઈ ધરાવે છે, જે બોલિંગ ક્રિસને સમાનંતર હોય છે અને તે વિકેટની સામે હોય છે. રીટર્ન ક્રિઝઅન્ય બે કરતા સીધમાં હોય છે, જે પોપિંગ ક્રિઝ સાથે જોડાયેલી હોય છે અને તે બોલિંગ ક્રિઝના છેડા સુધી દોરવામાં આવે છે. જ્યારે બોલર બોલ નાંખે છે, ત્યારે બોલરનો પાછલો પગ “ડીલેવરી સ્ટ્રાઈડ” પર હોવો જોઈએ અને તેનો આગલો પગ પોપિંગ ક્રિઝની મધ્યમાં કે પછી અંદરની સાઈડ હોવો જોઈએ. જો બોલર આ નિયમ તોડે તો તેને અમ્પાયર ‘નો બોલ‘ કહે છે. પોપિંગ ક્રિઝ બેટ્સમેન માટે એટલે મહત્વની છે કે આ ક્રિઝ બેટ્સમેન માટે સ્ટમ્પ આઉટ થવા કે રન આઉટ થવા(જુઓ આઉટ થવું) સામે સુરક્ષિત વિસ્તાર છે. જ્યારે તે આ ક્રિસની બહાર હોય છે અને વિકેટ પડે છે તો તેને આઉટ કહેવાય છે. પીચ તેનો મિજાજ બદલે છે, અને જેથી બોલર માટે ઉછાળ, સ્પિન અને સિમ મુવમેન્ટ ઉપલબ્ધ બને છે. હાર્ડ પીચ હોય છે તે બેટીંગ કરવા માટે સારી હોય છે કારણ કે તે ઉંચા હોવા છંતા સપાટ હોય છે. જ્યારે ડ્રાય પીચ બેટિંગ માટે ખતરનાક હોય છે. આ પીચમાં તિરાડ દેખાય છે અને ત્યારે સ્પિનર મહત્વનો ભાગ ભજવે છે.ભેજવાળી પીચ, અથવા ઘાસવાળી પીચ(જેને ગ્રીન પીચ પણ કહે છે.) ફાસ્ટ બોલરોને વધારાનો બાઉન્સ મેળવવા માટે મદદગાર થાય છે. આવી પીચો મોટાભાગે ફાસ્ટ બોલરોને સમગ્ર મેચ દરમિયાન દદ કરે છે. પરંતુ જેમ રમત રમાતી જાય છે તેમ તેમ તે બેટ્સમેનોને પણ મદદ કરે છે. બોલ અને બેટ આ રમતની મુખ્ય વાત એ છે કે બોલર પીચના છેડેથી બીજી તરફ ઉભેલા બેટ્સમેન ‘ઓન સ્ટ્રાઈકર‘ તરફ બોલ નાંખે છે બેટ લાકડા (bat)માંથી બનાવવામાં આવે છે છે અને તેનો આકાર હલેસા જેવો હોય છે જે નક્કર હાથો હોય છે. બ્લેડનો ભાગ પહોલાઈ કરતા વધુ ન હોવી જોઈએ તેમજ બેટની કુલ લંબાઈ વધુ ન હોવી જોઈએ બોલ (ball)કડક ચામડામાંથી ગોળાકાર બનાવવામાં આવેલો છે જેને ગોળફરતે ટાંકા હોય છે. જેમ બોલ વધુ કડક હોય છે તેમ તેની ઝડપ વધુ હોય છે, જેથી બેટ્સમેન રક્ષા માટે વિવિધ પ્રકારના સાધનો પહેરે છે જેમ કે “પેડ્સ (pads)”(પગનાઘુંટણ અને નળાને બચાવવા), “બેટિંગ મોજા (batting gloves) ”હાથની રક્ષા માટે, માથાની રક્ષા માટે “હેલ્મેટ (helmet)“ અને પેન્ટની અંદર “બોક્સ (box)”ગુપ્તાંગ (crotch)ની રક્ષા માટે)કેટલાક બેટ્સમેન વધુ સુરક્ષાના સાધનો પોતાની ટીશર્ટ અને પેન્ટમાં રાખે છે જેમ કે થાઈ પેડ્સ, આર્મ પેડ્સ, રીબ પ્રોટેક્ટર, અને શોલ્ડર પેડ. અમ્પાયર અને સ્કોર મેદાનમાં રમત બે અમ્પાયર (umpires)દ્વારા નિયંત્રિત થાય છે. જેમાંથી એક અમ્પાયર વિકેટની પાછળ બોલર્સ એન્ડ પાસે અને અન્ય એક અમ્પાયર સ્કવેર લેગ કહેવાતી જગ્યા પર ઉભા રહે છે. જે બેટિંગ કરી રહેલા બેટ્સમેનથી ઘણા યાર્ડ દૂર હોય છે. જ્યારે બોલર બોલ નાખે છે, અમ્પાયર વિકેટ અને નોન સ્ટ્રાઈકર બેટ્સમેનની વચ્ચે હોય છે.રમતની સ્થિતિ અંગે શંકા પડે તો અમ્પાયર પાસે ખેલાડીઓને મેદાન બહાર જવાનો આદેશ કરીને મેચને મુલત્વી પણ રાખી શકવાની સત્તા હોય છે. દાત વરસાદ કે ઓછા પ્રકાશની સમસ્યા મેદાન બહાર પણ એક ત્રીજો અમ્પાયર (third umpire) હોય છે જે કેટલાક સંજોગોમાં વિડીયો પરિક્ષણ કરીને નિર્ણય આપી શકે છે.ટેસ્ટ મેચ અને એક દિવસીય મેચ રમતા આઈસીસીના પુર્ણ સભ્યો વચ્ચે રમાતી મેચમાં ત્રીજા અમ્પાયરની નિમણૂંક ફરજિયાત છે. મેચમાં મેચ રેફરી (match referee)પણ હોય છે જેનું કામ એ જોવાનું છે કે મેચ ક્રિકેટના કાયદા (Laws of cricket)અને સ્પીરીટ ઓફ ગેમ મુજબ રમાય છે કે નહીં. મેદાનની બહાર મેચની વિગતો જેમાં રન અને આઉટ થયાની વિગતો બે સત્તાવાર સ્કોર (scorer)ર નોંધે છે. દરેક ટીમ તરફથી એક એક પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. સ્કોરર અમ્પાયર દ્વારા હાથથી કરવામાં આવતા નિર્દેશોથી પોતાનું કામ કરે છે.દાખલા તરીકે, જ્યારે અમ્પાયર પોતાના હાથની પહેલી આંગળી ઉંચી કરે છે તો તેનો મતલબ કે બેટ્સમેન આઉટ(ડીસમીસ થયો) થયો છે. જ્યારે અમ્પાયર પોતાના બન્ને હાથ ઉંચા કરે તો સમજાય છે કે બેટ્સમેને સીક્સ ફટકારી છે. ક્રિકેટના કાયદા મુજબ સ્કોરરની નિમણૂંક ફરજિયાત છે જેઓનું કામ રન, વિકેટ, ઓવર અને અન્ય આંકડાકીય માહિતી રાખવાનું છે. આ દરમિયાન તેઓએ બોલિંગના અને રન રેટના પણ આંકડા રાખવાના હોય છે. ઈનિંગ્સ ઈનિંગ્સ(હંમેશા બહુવચનમાં વપરાય છે) શબ્દનો ઉપયોગ બેટીંગ બાજુએ કરેલા પ્રદર્શનના સંદર્ભમાં કરાય છે. થિયરી મુજબ, દરેક અગિયાર ખેલાડીઓ એક પછી એક બેટિંગ લે છે પરંતુ કેટલાક કારણોસર ઈનિંગ્સમાં દરેક બેટ્સમેન બેટિંગ કરી શકતો નથી.(જુઓ નીચ) મેચના પ્રકાર પર આધાર રાખે છે કે દરેક ટીમ કેટલી ઈનિંગ્સ રમશે.ઈનિંગ્સ શબ્દનો ઉપયોગ ઘણી વખત ખેલાડીના અંગત પ્રદર્શન માટે પણ કરાય છે. (દાખલા તરીકે તેણે સારી ઈનિંગ્સ રમી) બોલરનો મુખ્ય હેતું, ફિલ્ડરોની મદદથી બેટ્સમેનનો આઉટ કરવાનો છે. જ્યારે બેટ્સમેન ડિસમિસ થાય છે ત્યારે બેટ્સમેન આઉટ થયો કહેવાય છે જેનો મતલબ એમ થાય છે કે તેણે રમતનું મેદાન છોડી દેવું જોઈએ. અને તેના સ્થાને તેમની ટીમનો કોઈ ખેલાડી આવે છે. જ્યારે ટીમના બધા જ 10 ખેલાડીઓ આઉટ તઈ જાય છે ત્યારે ટીમ આઉટ થઈ જાય છે અને ઈંનિગ્સનો અંત આવે છે. છેલ્લો બેટ્સમેન જે આઉટ થયો હોતો નથી, તેને એકલાને રમત આગળ વધારવા દેવામાં આવતી નથી. કારણ કે સામેના છેડે કોઈક બેટ્સમેન હોવો જ જોઈએ.આ બેટ્સમેનને નોટ આઉટ કહેવાય છે. જ્યારે ટીમના બધા જ ખેલાડીઓ આઉટ થાય તે પહેલા ઈનિંગ્સનો અંત આવે છે તો બે બેટ્સમેન નોટ આઉટ રહે છે. ઈનિંગ્સ વહેલા પતી જવાના ત્રણ કારણો છે. એક, જ્યારે બેટિંગ સાઈટનો કેપ્ટન ઈનિંગ્સ ‘ડિક્લેર‘ કરવાનો નિર્ણય લે છે(જે સુનિયોજિત નિર્ણય હોય છે) અથવા બેટિંગ બાજુએ લક્ષ્યાંક મેળવી લીધો હોય છે અને તેમની જીત થઈ ગઈ હોય છે, અથવા ખરાબ હવામાન કે સમયના અભાવે મેચને વહેલી બંધ કરી દેવામાં આવે ત્યારે ઈનિંગ્સ વહેલી પતી જાય છે.નિશ્ચિત ઓવરની ક્રિકેટમાં ઘણી વખત બને છે કે જ્યારે નિશ્ચિત ઓવર પતી જાય છે ત્યારે બે બેટ્સમેનો બેટીંગ કરતા હોય છે. ઓવર્સ બોલર છ ડિલિવરી દ્વારા બોલિંગ કરે છે છ બોલના સેટને એક ઓવર (over) કહેવાય છે. આ નામ એટલા માટે આવ્યું છે કે અમ્પાયર આ બાદ ‘ઓવર‘ બોલે છેજ્યારે છ બોલ નાંખી રહે છે ત્યારે.આ સમયે, ફિલ્ડિંગ કરી રહેલા એક ખેલાડીને બોલિંગ માટે બોલાવવામાં આવે છે. બોલર સતત બે ઓવર નાંખી શકતો નથી, પરંતુ કેટલીય ઓવરો સુધી સામેને છેડે એક જ બોલર હોઈ શકે છે.બેટ્સમેનો પોતાની સાઈડ બદલતા નથી. પરંતુ જે નોન સ્ટ્રાઈકર પર બેટ્સમેન હોય છે તે બેટ્સમેન સ્ટ્રાઈકર પર આવી જાય છે.અમ્પાયર પણ પોતાની સ્થિતિ બદલે છે અને જેથી જે સ્કવેર લેગ પર ઉભા હોય છે તે અમ્પારતે વિકેટના નોન સ્ટ્રાઈકર એન્ડ બાજુ આવી જાય છે. અરસપરસમાં ટીમનું માળખું ટીમમાં અગિયાર ખેલાડીઓ હોય છે.તેણી અથવા તેની પ્રાથમિક કુશળતા મુજબ, ખેલાડીને બેટ્સમેન (batsman) અથવા બોલર (bowler)તરીકે વર્ગીકૃત કરાય છે.સુવ્યવસ્થિત ટીમમાં મોટા ભાગે પાંચ કે છ સ્પેશિયાલિસ્ટ બેટ્સમેન હોય છે અને ચાર અથવા પાંચ સ્પેશિયાલિસ્ટ બોલર હોય છે.ટીમમાં હંમેશા સ્પેશિયાલિસ્ટ વિકેટ કિપર (wicket-keeper)હોય છે કારણ કે ફિલ્ડિંગ બાજુમાં તેનું ઘણું મહત્વ હોય છે. દરેક ટીમની આગેવાની કેપ્ટન (captain)(સુકાની) લે છે. જેની જવાબદારી બેટિંગ ઓર્ડર નક્કી કરવાની, ખેલાડીઓને ફિલ્ડિંગમાં ગોઠવવાની અને બોલર્સની ફેરબદલ નક્કી કરવાની હોય છે. જે ખેલાડી બેટિંગ અને બોલિંગ બન્ને સારી રીતે કરી શકતો હોય છે તેને ઓલ રાઉન્ડર (all-rounder) કહેવાય છે.જે ખેલાડી બેટ્સમેન અને વિકેટ કિપિંગ સારી રીતે કરી શકતો હોય છે તેને ‘વિકેટ કિપર-બેટ્સમેન‘ કહેવાય છે. કેટલીક વખત તેને ઓલ રાઉન્ડર જ ગણવામાં આવે છે.સાચા ઓલ રાઉન્ડર ભાગ્યે જ મળે છે કારણ કે મોટા ભાગે ખેલાડીઓ બેટિંગ અથવા બોલિંગ પર જ વિશેષ ધ્યાન આપે છે. . ફિલ્ડિંગ right|thumb|270px|જમણા હાથે રમતા બેટ્સમેન (batsman)માટે ક્રિકેટમાં ફિલ્ડિંગની સ્થિતિ (Fielding positions in cricket) ફિલ્ડિંગ બાજુના દરેક 11 ખેલાડીઓ એક સાથે ફિલ્ડિંગ કરી શકે છે.તેમાંથી એક વિકેટ કિપર (wicket-keeper)હોય છેઅથવાકિપર જે સ્ટ્રાઈક બેટ્સમેનની પાછળ ઉભો રહે છે અને બોલ પકડે છે.વિકટ કિપરનું કામ વિશેષ કામ હોય છે, તેની પ્રાથમિક જવાબદારી બેટ્સમેન જે બોલ ચુકી જાય તે બોલને પકડવાનો છે જેથી વધારાના રન જાય નહીં.તે વિશેષ મોજાં( માત્ર આ ફિલ્ડરને જ મોજા પહેરવાની પરવાનગી છે), અને પોતાના પગની રક્ષા માટે પેડ પહેરે છેતેનું સ્થાન સ્ટ્રાઈકર બેટ્સમેનની પાછળ હોવાથી, જ્યારે બેટ્સમેન બોલને ફટકારે છે ત્યારે ઘણી વખત બેટને અડીને બોલ સીધો કિપર પાસે આવે છે જેથી આઉટ કરવાની સારી તક કિપર પાસે હોય છે.આ એક માત્ર ફિલ્ડર છે જે સ્ટિમ્પિંગ (stumped) દ્વારા બેટ્સમેનને આઉટ કરી શકે છે. બોલરને બાદ કરતા નવ ખેલાડીઓને ટીમ કેપ્ટન વ્યહાત્મક રીતે મેદાનની વિવિધ ચોક્કસ જગ્યા (chosen positions)ઓએ મોકલે છે. આ જગ્યાઓ ફિક્સ હોતી નથી, પરંતુ ચોક્કસ નામથી કેટલીક વખત કલરફુલ નામથી ઓળખાવાય છે, જેમ કે ‘સ્લીપ‘, ‘થર્ડ મેન‘, ‘સિલી મીડ ઓન‘, અને ‘લોંગ લેગ‘. આ ઉપરાંત ઘણા વિસ્તારોમાં ખેલાડીઓ ઉભા હોતા નથી. ફિલ્ડિંગ બાજુનો સૌથી મહત્વનો વ્યકિત ટીમનો કેપ્ટન હોય છે. બધા જ પ્રકારની વ્યુહરચના જેમ કે કોણ બોલિંગ કરશે(અને કેવી રીતે), અને ફિલ્ડિંગના સેટિંગ માટે કોણ જવાબદાર રહેશે જેવી બાબતો તે નક્કી કરે છે તેમજ બોલર સાથે સતત વાતચીત કરતો રહે છે. ક્રિકેટના બધા જ પ્રકારમાં, જો મેચ દરમિયાન ફિલ્ડર ઈજાગ્રસ્ત કે બિમાર થાય તો, તેના બદલે અવેજી (substitute)(સબ્સ્ટિટયૂટ) ખેલાડીને રમવાની પરવાનગી અપાય છે. જો કે, અવજે ખેલાડી બોલિંગ, કે કિપર કે પછી કેપ્ટન તરીકે વર્તી શકે નહીં.જ્યારે ઈજાગ્રસ્ત ખેલાડી મેદાન પર પરત ફરે ત્યારે અવેજી ખેલાડીને પરત ફરવું પડે છે. બોલિંગ બોલર બોલ ફેંકે તે પહેલા ‘રન અપ‘ લે છે, જો કે કેટલાક બોલરો ધીમો બોલ નાંખતા હોય છે. જેથી બોલિંગ માટે માત્ર બે ત્રણ પગલા જ ભરે છે. ફાસ્ટ બોલરને વેગ મેળવવો હોય છે જેથી લાંબી રન અપ લે છે, અને ઝડપી દોડે છે. thumb|556px|center|પરંપરાગત બોલિંગ એક્શન ફાસ્ટ બોલર ઝડપી બોલ નાંખે છે. ઘણી વખત તે ઝડપ પર આધાર રાખે છે જેથી બેટ્સમેનને આઉટ કરી શકાય. ઝડપી બોલ નાંખવાને કારણે બેટ્સમેનને ઝડપી પ્રતિક્રિયા આપવી પડે છે. ઘણા ફાસ્ટ બોલરો ઝડપ અને ગાઈલનું મિશ્રણ પર ભરોસો રાખે છે.કેટલાક ઝડપી બોલર બોલના સીમનો પણ ઉપયોગ કરે છે જેથી તેઓ બોલને ‘વળાંક‘ અથવા ‘સ્વિંગ‘ કરાવી શકે.આ પ્રકારની ડિલિવરીને કારણે બેટ્સમેન શોટ મારવામાં ગફલત કરી બેસે છે અને બોલ બેટને અડીને વિકેટ કિપર અથવા સ્લીપમાં ઉભેલા ફિલ્ડર પાસે કેચ આપી બેસે છે. બોલિંગનો અન્ય એક પ્રકાર છે ‘સ્પિનર‘, જેઓ બોલને ધીમે નાંખે છે અને બોલને સ્વિંગ કરાવે છે. સ્પિનર મોટાભાગે બોલને ધીમો ફેંકીને સ્વિંગ કરાવે છે જેથી બેટ્સમેન શોટ મારવા લલચાય છે અને છેલ્લે ‘આઉટ‘ થઈ જાય છે. બેટ્સમેનોએ આ પ્રકારની ડિલિવરી અંગે ખાસ ધ્યાન રાખવું પડે છે. કારણ કે આ પ્રકારના બોલ “ફ્લાઈટેડ” અથવા “સ્પિન” હોય છે. આ બોલ ધારણા મુજબ વર્તન કરતા નથી.જેનાથી બોલની જાળમાં બેટ્સમેન સપડાઈ જાય છે અને તે આઉટ થઈ જાય છે. પેસમેન(ઝડપી બોલર) કે પછી સ્પિનર વચ્ચે એક ‘મિડિયમ પેસર‘ પણ હોય છે જે પોતાના બોલ પર ઘણો કાબુ રાખે છે અને રનરેટને કાબુમાં રાખે છે. આ બોલર ઘણી વખત બેટ્સમેનનો ધ્યાનભંગ પણ કરી દે છે. તેઓની ઝડપ અને સ્ટાઈલ મુજબ બોલરોને વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે.આ વર્ગીકરણ (classifications), ક્રિકેટની પરિભાષામાં છે જે ઘણું જ ગુંચવાડાભર્યું છે.જેથી, જે બોલર એલએફ એટલે કે લેફ્ટ આર્મ બોલર, અથવા એલબીજી મતલબ કે રાઈટ આર્મ સ્પિન બોલર જે ડિલિવરી ફેંકે છે તેને ‘લેગ બ્રેક‘ અને ‘ગુગલી‘ કહેવાય છે. બોલિંગ એક્શન દરમિયાન કોણીને ગમે તે ખુણે વાળી શકાય છે પરંતુ સીધી રાખીને બોલિંગ કરી શકાય નહીં.જો કોણી સીધી રાખવામાં આવે તો તે બોલ ગેરકાયદે બને છે અને સ્કવેર લેગ અમ્પાયર તેને ‘નો બોલ (no-ball)‘ આપે છે.હાલના કાયદા મુજબ બોલર તેના હાથને માત્ર 15 ડિગ્રી અથવા ઓછી ડીગ્રી પર સીધો રાખી શકે છે. બેટિંગ right|thumb|260px|ડબલ્યુ જી ગ્રેસે (W G Grace)1883માં રમવાની શરૂઆત કરી.તેમના પેડ અને બેટ હાલમાં જેવા વપરાય છે તેવા જ લાગતા હતા.જો કે મોજાં વિકાસને અલગ બન્યા છે.હાલના ઘણા ખેલાડીઓ ગ્રેસના સમયમાં ઉપલબ્ધ હતા તેનાથી વધુ સંરક્ષાત્મક સાધનોનો ઉપયોગ કરે છે જેમ કે હેલ્મેટ અને આર્મ ગાર્ડ કોઇ એક સમયે, રમવાના વિસ્તારમાં બે બેટ્સમેન હોય છે.એક બેટ્સમેન વિકેટ આગળ સ્ટ્રાઈકર એન્ડ ખાતે ઉભો રહે છે અને શક્ય બને ત્યારે રન લેવાની કોશિષ કરે છે. જ્યારે તેનો સાથી, નોન સ્ટ્રાઈકર પર ઉભેલો બેટ્સમેન બોલર બોલિંગ કરે તે દરમિયાન ઉભો રહે છે. બેટ્સમેન બેટિંગ કરવા માટે બેટિંગ ક્રમ (batting order)માં રમવા આવે છે.જે ટીમના કેપ્ટન દ્વારા નક્કી કરાય છે. પહેલા જે બેટ્સમેન –, બેટિંગ કરવા આવે છે તેમને ‘ઓપનર્સ‘ – કહેવાય છે. જેઓ નવા બોલ વડે સજ્જ ફાસ્ટ બોલરોની બોલિંગનો સામનો કરે છે. જેઓની બેટિંગ સારી હોય છે તેમને ટોચના ક્રમે બેટિંગ માટે મોકલાય છે. જેથી જેઓની બેટિંગ સારી નથી હોતી તેઓ છેલ્લે બેટિંગ કરે છે.બેટિંગનો ક્રમ જાહેર કરવો ફરજિયાત નથી, જ્યારે વિકેટ પડે છે ત્યારે જેમણે હજી સુધી બેટિંગ કરી નથી તેઓને બેટિંગમાં મોકલી શકાય છે. જો બેટ્સમેન ‘નિવૃત‘(ઈજાને કારણે) તો તે ફીથી રમવા આવી શકતો નથી.જે ખરેખર ‘નોટ આઉટ‘ હોય છે. અને તેની નિવૃતિને આઉટ થયો ગણવામાં આવતો નથી.પરંતુ તેને ડિસમિસ ગણી શકાય છે કારણ કે તેની ઈનિંગ્સ પુરી થઈ ચુકી હોય છે. સબ્સ્ટિટયૂટ બેટ્સમેન બેટિંગ કરી શકે નહીં. બેટ્સમેન વિવિધ પ્રકારના શોટ અને સ્ટ્રોક મારે છે જે ‘સંરક્ષણાત્મક‘ અને ‘આક્રમક‘ હોય છે. મુળ વાત છે કે બોલ સપાટ સપાટી પરથી બેટ વડે શ્રેષ્ઠ રીતે ફટકારવો. જો બોલ બેટની ધારને અડે તો તેને ‘એજ‘ કહેવાય છે. બેટ્સમેન દરેક બોલને ફટકારી શકતો નથી, અને સારો ખેલાડી કુશળ સ્ટ્રોક મારીને રન બનાવે છે. આ ખેલાડી તેના કાંડાનો અથવા માત્ર બોલને રોકીને રન લે છે અને ફિલ્ડરથી બોલને દુર મોકલે છે જેથી રન લઈ શકે. ક્રિકેટમાં વિવિધ પ્રકારના શોટ ફટકારાય છે.બેટ્સમેન જે સ્ટ્રોક ફટકારે છે તેના વિવિધ નામ પણ છે જેમ કે ‘કટ (cut)‘, ‘ડ્રાઈવ‘, ‘હુક‘ અને ‘પુલ‘ વગેરે નોંધનીય છે કે ખેલાડીએ બોલને ફટકારવો જરૃરી નથી, બોલ વિકેટને અડશે નહીં તેવું લાગે તો બેટ્સમેન બોલને છોડી શકે છે જે સીધો વિકેટ કિપર પાસે જાય છે. સમાનંતર રીતે, બેટ દ્વારા બોલને ફટકાર્યા છંતા તે રન ના પણ લે. તે જાણીજોઈને પગનો ઉપયોગ કરીને બોલને રોકી શકે છે. પરંતુ ‘એલબીડબલ્યુ‘નો નિયમ હોવાથી તે જોખમકારક બની શકે છે. જો ઈજાગ્રસ્ત ખેલાડી રમવા તૈયાર થઈ જાય પરંતુ તે દોડવા માટે સક્ષમ નથી, ત્યારે અમ્પાયર અને ફિલ્ડિંગ કેપ્ટન બેટિંગ બાજુના અન્ય કોઈ સભ્યને રનર (runner)તરીકે દોડવાની પરવાનગી આપે છે.જો શક્ય હોય તો, રનરે બેટિંગ કરી લીધી હોવી જોઈએ.રનરનું એકમાત્ર કામ વિકેટ વચ્ચે ઈજાગ્રસ્ત બેટ્સમેનની બદલીમાં દોડવાનું છે.બેટ્સમેન જે સાધનો સાથે બેટિંગ કરે છે તેવા જ પ્રકારના સાધનો પહેરીને રનર મેદાનમાં ઉતરે છે. એ પણ શક્ય છે કે બન્ને બેટ્સમેનો રનરનો ઉપયોગ કરે. રન thumb|150px|જમણેરી બેટ્સમેન વિવિધ પ્રકારના ક્રિકેટિંગ શોટ દ્વારાબોલને વિવિધ દિશામાં મોકલવાનો પ્રયત્ન કરે છે.ડાબોડી બેટ્સમેન માટે આની ઉલ્ટી દિશાનું ચિત્ર હોય છે. બેટ્સમેન(સ્ટા્ઈકર)ની પ્રાથમિક ચિંતા બોલ વિકેટને અડી ન જાય તે હોય છે અને બીજી રન (runs) ફટકારવાની છે. બેટ દ્વારા બોલને ફટકારીને જ્યા સુધી ફિલ્ડીંગ કરી રહેલી ટીમ દડો પાછો આપે ત્યાં સુધીમાં સ્ટ્રાઈકર બેટ્સમેન અને સામે છેડે ઉભેલો સાથી ખેલાડી પીચ પર સામસામે દોડીને રન લે છે. રન નોંધાવા માટે, બન્ને રનરે ક્રિસને પોતાનું બેટ અથવા પોતાનું શરીર અડાડવું પડે છે.(બેટ્સમેન જ્યારે દોડે છે ત્યારે તેનું બેટ તેની પાસે હોય છે.)દરેક રન સ્કોરમાં વધારો કરે છે. એક જ બોલને ફટકારીને એકથી વધુ રન લઈ શકાય છે. જ્યારે એકથી ત્રણ રન સમાન્ય છે, મેદાનનું કદ એવા પ્રકારનું હોય છે કે ચારથી વધુ રન દોડીને લઈ શકવા શક્ય નથી.આને કારણે બોલ જ્યારે બાઉન્ડ્રી તરફ જઈ રહેલો બોલ બાઉન્ડ્રીને અડી જાય છે ત્યારે તે આપોઅપ ચાર રન આપવામાં આવે છે. પરંતુ જ્યારે બોલ પીચ પડ્યા વગર સીધો જ બાઉન્ડ્રીને પાર કરી જાય છે ત્યારે તેને છ રન આપવામાં આવે છે. જો બોલ બાઉન્ડ્રીને પાર કરી જાય તો.બેટ્સમેને રન દોડવાની જરૂર રહેતી નથી ચાર રન મારવા મુશ્કેલ છે, આ દરમિયાન જ્યારે ફિલ્ડર બોલ ‘ઓવરથ્રો‘ કરે છે તે દરમિયાન પણ રન લઈ શકાય છે. જ્યારે સ્ટ્રાઈકર દ્વારા વિષમ રીતે રન લેવામાં આવે છે ત્યારે બે બેટ્સમેનોની સાઈડ બદલાઈ જાય છે અને નોન સ્ટ્રાઈકર બેટ્સમેન હવે સ્ટ્રાઈકર પર આવ જાય છે. માત્ર સ્ટ્રાઈકર દ્વારા ફટકારવામાં આવેલા રનને જ તેના અંગત રનમાં ગણવામાં આવે છે. જ્યારે કુલ રન ટીમના કુલ ટોટલમાં ગણવામાં આવે છે. ક્યારે રન લેવો તેનો નિર્ણય બેટ્સમેન લે છે, જેને બોલ ક્યા જઈ રહ્યો છે તેનો ખ્યાલ સારી રીતે આવે છે. જેને ‘હા‘ કે ‘ના‘ અથવા ‘રાહ જો‘ જેવા ઉદગારો ઉચ્ચારીને બેટ્સમેન એકબીજાને કોમ્યુનિકેટ કરે છે. રન દોડવું એ ગણતરીપુર્વક જોખમ છે, કારણ કે ફિલ્ડર જ્યાં સુધી બેટ્સમેન ક્રિસમાં પહોંચે નહીં ત્યા સુધી જો વિકેટ પાડી દે તો તે આઉટ થઈ શકે છે.(બેટ્સમેનનું બેટ કે તેના શરીરનો હિસ્સો પોપિંગ ક્રિસ પર ન પહોંચ્યું હોય) બેટ્સમેનને રન આઉટ (run out) કહેવાય છે. રન કરવામાં આવે છે તેના દ્વારા ટીમનો સ્કોર નોંધવામાં આવે છે. સ્કોરમાં કેટલા બેટ્સમેન આઉટ થયા તેની પણ નોંધ રાખવામાં આવે છે. દાખલા તરીકે, જો પાંચ બેટ્સમેન આઉટ થયા હોય અને ટીમનો સ્કોર 224 રન થયા હોય તો, એવું કહેવાય છે કે પાંચ વિકેટ ગુમાવીને 224 રન કર્યા છે.(સામાન્ય રીતે ટુંકમાં 224માં પાંચ અથવા 224/05 અથવા, ઓસ્ટ્રેલિયામાં ‘224માં પાંચ અને 5/224). વધારાના રન બેટિંગ ટીમ દ્વારા વધારાના રન એક્સ્ટ્રા (extras) દ્વારા મેળવાય છે. જે મોટાભાગે ફિલ્ડિંગ બાજુની ભૂલોને કારણે મળે છે. (જેને ઓસ્ટ્રેલિયામાં ‘સન્ડ્રીઝ‘ કહેવાય છે.)આ ચાર પ્રકારે મેળવાય છે. નો બોલ–ને કારણે બોલરને વધુ એક બોલ નાંખવો પડે છે. જો બોલર નિયમોનો ભંગ કરે તો નો બોલ અપાય છે. નો બોલના નિયમ (1) ખોટી બોલિંગ એક્શન, (2)પોપિંગ ક્રિસને પાર પગ મુકવો, (3) રીટર્ન ક્રિઝની બહારની તરફ પગ પડે તો. આ બધી સ્થિતિમાં અમ્પાયર નો બોલ આપે છે. ટ્વેન્ટી20 (Twenty20) અને એકદિવસીય (ODI)મેચોમાં હાલના નિયમો મુજબ, ફરીથી નંખાતો બોલ ફ્રિ હીટ હોય છે. જેનો મતલબ એવો થાય છે કે આ બોલમાં રન આઉટ કે સ્ટમ્પ આઊટ સિવાય બેટ્સમેન આઉટ થતો નથી. વાઈડ(બહાર) – ને કારણે પણ બોલરને દંડ રૂપે વધુ એક બોલ નાંખવો પડે છે. જો બોલર બેટ્સમેનની પહોંચથી દુર નાંખે તો વાઈડ અપાય છે. જો બેટ્સમેન બોલને અડી શકે નહીં અને વિકટ કિપર પાસે બોલ જાય તે દરમિયાન જો બેટ્સમેન રન દોડીને લઈલે તો તેનો બાય–ના રન મળ્યા કહેવાય છે. (સારો વિકેટ કીપર એ કહેવાય છે જે આવી રીતે બાયના રન ઓછામાં ઓછા આપે.) જો બોલ બેટ્સમેનના બેટને બદલે શરીરને અડે અને ફિલ્ડર પાસે જાય તે દરમિયાન બેટ્સમેન રન દોડીને લઈ લે તો લેગ બાય– ના રન મળે છે. જ્યારે બોલર નો બોલ કે વાઈડ બોલ નાંખે ત્યારે તો ટીમને ફરીથી બોલ નાંખવાનો દંડ થાય છે જેથી બેટિંગ કરનાર ટીમને વધુ રન કરવાની તક મળે છે. બાય અને લેગ બાયના રન મેળવવા માટે બેટ્સમેનને દોડવું પડે છે( બોલ બાઉન્ડ્રીએ જાય તો અલગ વાત છે) આ રન ટીમના કુલ રનમાં ઉમેરાય છે તેમના વ્યકિતગત સ્કોરમાં આ રન ઉમેરાતા નથી. આઉટ બેટ્સમેનને હવે અગિયાર રીતે આઉટ કરી શકાય છે, જેમાના ઘણા અસામાન્ય છે જેના ક્રિકેટ ઇતિહાસમાં માત્ર થોડા જ કિસ્સા નોંધાયા છે. આઉટ થવાના સામાન્ય રૂપો આ મુજબ છે ‘બોલ્ડ ‘થવું, ‘કેચ‘ થવો, ‘એલબીડબલ્યુ‘ થવું, ‘રન આઉટ‘ થવું, ‘સ્ટમ્પિંગ‘ થઈ જવું, અને ‘હીટ વિકેટ‘ થવી. અસામાન્ય પદ્ધતિ આ મુજબ છે બોલને બે વખત ફટકારવો, મેદાનમાં અવરોધ ઉભો કરવો, ‘બોલને હાથથી પકડવો‘ અને ‘ટાઈમ આઉટ‘ અમ્પાયર આઉટ આપે તે પહેલા સામાન્ય રીતે ફિલ્ડિંગ સાઈડના બોલરો અને ખેલાડીઓએ ‘અપીલ ‘ કરવી પડે છે. આ માટે “હાઉઝેટ“ પ્રકારનો ઉચ્ચાર કરાય છે. જેનો સામાન્ય મતલબ થાય છે ‘ આ કેવું છે‘જો અમ્પાયર અપીલ સાથે સંમત થાય તો તે પોતાની આંગળી ઉંચી કરીને બેટ્સમેનને આઉટ આપે છે.અન્યથા માત્ર તે પોતાનું માથું હલાવીને ‘નોટ આઉટ ‘કહે છે. બેટ્સમેન રન આઉટ થાય કે, એલબીડબલ્યુ કે પછી સ્ટમ્પિંગ આ સંજોગોમાં બેટ્સમેન આઉટ થવાની સ્થિતિ સ્પષ્ટ થતી નથી જેથી ખેલાડીઓ ઉંચા અવાજે અપીલ કરે છે બોલ્ડ (Bowled)– આ કિસ્સામાં બોલરનો બોલ વિકેટને અડી જાય છે અને એક બેઈલ પડે છે જેથી બેટ્સમેન આઉટ થયો ગણાય છે. (જો બોલ વિકેટને અડે પરંતુ એકપણ બેઈલ ન પડે તો બેટ્સમેન આઉટ થતો નથી) કેચ (Caught) –પકડવો, જ્યારે બેટ્સમેન તેના બેટ વડે બોલને ફટકારે છે અને બોલ ફિલ્ડિંગ બાજુના ખેલાડી દ્વારા ઝીલવામાં આવે છે ત્યારે તેને કેચ પકડ્યો કહેવાય છે. લેગ બિફોર વિકેટ (Leg before wicket)(એલબીડબલ્યુ)– એક ગુચંવાડાભર્યો નિયમ છે પરંતુ તેનો મુખ્યત્વે અર્થ એ થાય છે કે જો બેટ્સમેને તેના પગને ન અડ્યો હોત તો તે બોલ્ડ થઈ જાત. રન આઉટ (Run out)– જ્યારે બેટ્સમેન ક્રિસની બહાર હોય છે ત્યારે ફિલ્ડિંગ બાજુનો ખેલાડી વિકેટને પાડી દે છે. સામાન્ય રીતે આ વસ્તુ ત્યારે બને છે જ્યારે રન લેવાનો પ્રયત્ન કરી રહેલો બેટ્સમેન ગ્રાઉન્ડ બહાર હોય છે અને ખેલાડીનો થ્રો સીધો વિકેટને પાડી દે છે. સ્ટમ્પ (Stumped)– વિકેટ કિપર દ્વારા થાય છે. જ્યારે બેટ્સમેન બોલ છોડી દે છે અને બેટ્સમેનનો પગ ગ્રાઉન્ડ બહાર હોય છે ત્યારે કિપર હાથ દ્નારા વિકેટને પાડી દે છે અને બેટ્સમેનને આઉટ કરે છે. . (જો કિપર બોલફેંકે છે અને વિકેટ પડે તો તેને રન આઉટ કહેવાય છે.) હિટ વિકેટ (Hit wicket)– જ્યારે બેટ્સમેન રન લેવા માટે દોડવાની શરૃઆત કરે, કે બોલ ફટકારતી વખતે તેના દ્વારા તેના કોઈ સાધન દ્વારા કે કપડા દ્વારા પણ વિકેટ પરની બે બેઈલમાથી એક પણ બેઈલ પડી જાય તો બેટ્સમેન હિટ વિકેટ દ્વારા આઉટ થયો કહેવાય છે. બોલને બે વખત ફટકારવો (Hit the ball twice)– આ એક અસમાન્ય બનાવ છે. જે દ્વારા ખેલાડીઓને નુકશાન ન પહોંચે તેવો ઉદ્દેશ છે. બેટ્સમેન માત્ર એક વખત ફટકારી ચુકેલો બોલ વિકેટ તરફ જતો હોય છે ત્યારે જ તેને રોકવા માટે બોલને બેટ અડાડી શકે છે. અબ્સ્ટ્રક્ટ ધ ફિલ્ડ (Obstructed the field), આ અસામાન્ય રીતે આઉટ થવાની પદ્ધતિ છે જેમાં બેટ્સમેન હેતુપુર્વક ફિલ્ડરને ખલેલ પહોંચાડે છે. બોલને અડવું (Handled the ball), આ સ્થિતિમાં બેટ્સમેન હેતુપુર્વક વિકેટને બચાવવા માટે બોલને હાથ અડાડે છે.( બોલર દ્વારા નાંખવામાં આવતો બોલ ઘણી વખત બેટ્સમેનના હાથનેઅડે છે પરંતુ તે હેતુપુર્વક હોતો નથી જેથી તે નોટ આઉટ હોય છે. ) ટાઈમ આઉટ (Timed out), જેનો સામાન્ય મતલબ એવો થાય છે કે જ્યારે બેટ્સમેન આઉટ થાય છે અને બીજો બેટ્સમેન બે મીનિટની અંદર મેદાનમાં ન આવે તો તો તેને ટાઈમ આઉટ કહે છે. રન આઉટ - 2 (Run out), જો કોઇ બેટ્સમેન રન લેતી વખતે જાણીજોઇને કોઇ ફિલ્ડરના થ્રોની આડે આવશે તો તેને રન આઉટ જાહેર કરાશે. આને સ્કોર બોર્ડમાં તો રન આઉટ તરીકે જ લખાશે પરંતુ તે આઉટ કરવાની 11મી રીત હશે. મોટાભાગના કેસોમાં મોટાભાગે આઉટ થનાર બેટ્સમેન સ્ટ્રાઈકર હોય છે.જો નોન સ્ટ્રાઈકર આઉટ થયો હોય તો તે મોટાભાગે રનઆઉટ થવાને કારણે આઉટ થાય છે, પરંતુ તે ફિલ્ડરને ખલેલ પહોંચાડવા, હેન્ડલ ધ બોલ કે ટાઈમ આઉટને કારણે આઉટ થઈ શકે છે આઉટ થયા વગર બેટ્સમેન ફિલ્ડ છોડી શકે છે.જો બેટ્સમેન ઈજાગ્રસ્ત હોય કે બિમાર પડી જાય તો થોડાસમય માટે બેટ્સમેન નિવૃત થાય છે. અને તેની જગ્યાએ અન્ય કોઈ બેટ્સમેન બેટિંગ લેવા માટે આવે છે.આ બનાવને રીટાર્યડ હર્ટ (retired hurt)અથવા રીટાયર્ડ ઈલ (retired ill) કહેવાય છે. રીટાયર્ડ થતો બેટ્સમેન નોટ આઉટ હોય છે અને ઈનિંગ્સમાં ફરી વખત બેટિંગ કરી શકે છે.બન્ને છેડાના બેટ્સમેન નિવૃત થઈ શકે છે, અને આને ડીસમિસ રીટાયર્ડ આઉટ (retired out) કહેવાય છે. કોઈ પ્લેયર આઉટ કહેવાતો નથી. બેટ્સમેન નો બોલમાં બોલ્ડ, કેચ, લેગ બિફોર વિકેટ, સ્ટમ્પ અને હિટ વિકેટ આઉટ થતો નથી. બેટ્સમેન વાઈડ બોલમાં બોલ્ડ, કેચ , લેગ બિફોર વિકેટ, અને બોલને બે વખત ફટકારવો આઉટ થતો નથી.આમાંથી કેટલાક પ્રકારના ડિસમિસલ બોલર બોલિંગ નાંખે તેના સિવાય પણ આઉટ થાય છે. સ્ટ્રાઈક પર ન હોય તેવો બેટ્સમેન બોલર દ્વારા રન આઉટ (run out by the bowler)થાય છે જો તેણે બોલર બોલ નાંખે તે પહેલા ક્રિસ છોડી દીધી હોય તો. અને બેટ્સમેન ફિલ્ડને ખલેલ પહોંચાડવા બદલ પણ આઉટ થઈ શકે છે તેમ રીટાયર્ડ આઉટ ગમે ત્યારે થઈ શકે છે. ટાઈમ આઉટના કેસમાં પણ ડીસમિસલ બોલ નાંખ્યા વગર થાય છે. આના સિવાયના અન્ય કોઈ પણ આઉટના કેસમાં માત્ર એક બેટ્સમેન એક બોલમાં આઉટ થઈ શકે છે. ઈનિંગ્સનો અંત ઈનિંગ્સનો અંત આવે છે અગિયારમાંથી દસ બેટ્સમેન આઉટ થઈ જાય છે(ડિસમિસ થાય છે), અથવા ટીમ જાહેર કરી દે કે તેઓ ‘ઓલ આઉટ‘ થયા છે ત્યારે.ઈનિંગ્સનો અંત આવે છે. ટીમ પાસે બેટિંગ કરી શકે તેવો માત્ર એક ખેલાડી વધે, જ્યારે બાકીના બધા ખેલાડી, ઈજાગ્રસ્ત હોય, કે બિમાર હોય કે ગેરહાજર હોય તો ટીમ ‘ઓલ આઉટ‘ જ ગણાય છે. ટીમ છેલ્લે જ્યાં પહોંચી હોય છે તે સ્કોરને જીતવા માટેનું ટોટલ ગણવામાં આવે છે. પહેલેથી નક્કી કરવામાં આવેલી ઓવર નાંખવામાં આવે છે.( માત્ર એકદિવસીય મેચમાં 50 ઓવર અને ટ્વેન્ટી20 મેચમાં 20 ઓવરની મેચ હોય છે.) ટીમનો કેપ્ટન તેની ટીમના બેથી વધુ બેટ્સમેનો નોટ આઉટ હોય તો પણ અને ઈનિંગ્સને ડિક્લેર (declares)કરી શકે છે. (આ બાબતે એકદિવસીય મેચોની નિશ્ચિત ઓવરોની મેચમાં લાગુ પડતી નથી.) પરિણામો જ્યારે બીજી વખત દાવ લઈ રહેલી ટીમ તેની વિરોધી ટીમ કરતા ઓછા રન કરે તો તેને રન દ્વારા હાર કહેવાય છે.(જ્યાં બન્ને ટીમો વચ્ચે રનનો તફાવત હોય છે. જો છેલ્લે બેટિંગ કરી રહેલી ટીમ પુરતા રન કરી લે તો તેને વિકેટ દ્વારા જીત કહેવાય છે, જ્યા વિકેટ આઉટ થવાની બાકી હોય છે.દાખલા તરીકે ટીમ તેની વિરોધી ટીમ દ્વારા કરવામાં આવેલા રનને પાર છ વિકેટે કરે તો એવું કહેવાય કે ‘ચાર વિકેટ ટીમની જીત થઈ‘. બે ઈનિંગ્સવાળી મેચમાં એક ટીમની પહેલી અને બીજી ઈનિંગ્સનો કુલ સ્કોર બીજી ટીમના એક દાવ કરતા ઓછો પણ હોઈ શકે છે.જેથી જે ટીમનો વધુ રને વિજય થયો હતો તેને ઈનિંગ્સ અને રન દ્વારા વિજય થયો કહેવાય. આ ટીમને ફરી વખત બેટિંગ કરવાની જરૂર હોતી નથી. અને રન બરાર બન્ને ટીમના સયુંકત ટોટલ વચ્ચેનો તફાવત જો અંતિમ બેટિંગ કરી રહેલી ટીમ ઓલ આઉટ થઈ જાય અને બન્ને ટીમોના કુલ રન સરખા હોય તો મેચને ટાઈ (tie) કહેવાય છે . જો કે બે ઈનિંગ્સની મેચમાં આ પ્રકારનું પરિણામ ભાગ્યે જ આવે છે. પરંપરાગત મેચોમાં, મેચને જે સમય ફાળવવામાં આવ્યો છે તેનો અંત આવી જાય અને બન્નેમાંથી કોઈ પણ ટીમ જીતી ન હોય તો મેચને ડ્રો (draw)જાહેર કરાય છે. જો મેચમાં બન્ને ટીમો એક એક ઈનિંગ્સ રમી શકી હોય તો, ધણી વખત વધુમાં વધુ ડિલિવરીને આધારે મેચ રમાય છે.આ પ્રકારની મેચોને મર્યાદિત ઓવરની મેચ અથવા ‘વનડે‘ મેચ કહેવાય છે, આ મેચોમાં જે ટીમ ગમે તેટલી પણ વિકેટો ગુમાવીને સૌથી વધુ રન કરે તે વિજેતા હોય છે, જેથી આ મેચો ડ્રો થતી થી. જો ખરાબ વાતાવરણને કારણે આ પ્રકારની મેચોમાં વિક્ષેપ આવે છે ત્યારે ગૂંચવણભેલી ગણિતશાસ્ત્ર સંબંધિ પદ્ધતિ જેને ડકવર્થ-લુઈસ પદ્ધતિ (Duckworth-Lewis method)નો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ ગણતરી દ્વારા ટીમને નવું લક્ષ્યાંક આપવામાં આવે છે. જો નક્કી કરવામાં આવેલી ઓવર ન નાંખી શકાઈ હોય તો મેચને પરિણામ વિનાની મેચ ઘોષિત કરી શકાય છે. જ્યારે વાતવરણ વધુ પડતું ખરાબ હોય અને મેચ ફરીથી શરૂ થવાની શક્યતા ઓછી હોય છે ત્યારે આ મેચોમાં આ પ્રકારના પરિણામ આવે છે. મેચના પ્રકાર ક્રિકેટ વિવિધ ભાગોમાં ફેલાયેલી રમત છે. ક્રિકેટને તેના રમવાના ધોરણ મુજબ બે મુખ્ય ભાગમાં વહેંચી શકાય છે એક મેજર ક્રિકેટ (major cricket)અને માઈનોર ક્રિકેટપ્રચલિત ક્રિકેટમાં વધુ ઉંડા ઉતરીએ તો તેમાં બે પ્રકારની મેચો રમાય છે. મેચોના મુખ્ય પ્રકારમાં એક ટીમને બે ઈનિંગ્સ આવતી હોય તેવી મેચ અને દરેક ટીમને એક જ ઈનિંગ્સ આવતી હોય તેવી મેચનો સમાવેશ થાય છે.પહેલા, પ્રથમ કક્ષાની ક્રિકેટ (first-class cricket)કહેવાતી મેચોનો સમય ત્રણ દિવસથી પાંચ દિવસ સુધીનો હોય છે.(અંહી કેટલાક ઉદાહરણ એવા છે કે અમર્યાદિત સમય સુધી મેચ ચાલે છે.), બાદમાં તેને મર્યાદિત ઓવર (limited overs cricket)ની ક્રિકેટ મેચ કહેવામાં આવી. કારણ કે દરેક ટીમને 50 ઓવર બોલિંગ કરી શકે છે.જે એક દિવસ દરમિયાન નાંખવાની હોય છે.(જો ખરાબ વાતાવરણ હોય તો મેચ બીજા દિવસે પણ રમાઈ શકે છે.) પરંપરાગત રીતે, બે ઈનિંગ્સની મેચમાં એક દિવસમાં છ કલાકનો રમવાનો સમય (playing time)હોય છે. મર્યાદિત ઓવરની મેચ પણ મોટાભાગે છ કલાકના સમય વાળી હોય છે.આ મેચોમાં લંચ અને ટી વખતે સામાન્ય વિરામ હોય છે. આ ઉપરાંત ડ્રિંક વખતે પણ થોડો વિરામ હોય છે.આ ઉપરાંત ઈનિંગ્સ વખતે પણ થોડો વિરામ હોય છે.ઐતિહાસિક રીતે, સિંગલ ક્રિકેટ (single wicket) કહેવાતો ક્રિકેટનો પ્રકાર 18 અને 19મી સદીમાં ઘણો લોકપ્રિય હતો, આ પ્રકારની મેચો પણ રમાતી હતી જે દ્વારા મોટી ક્રિકેટ મેચોમાં પ્રવેશ મળી શકતો હતો. આ પ્રકારની મેચોમાં દરેક ટીમને એક થી છ ખેલાડીઓ હોય છે, જેમાં એક સમયે એક બેટ્સમેન જ રમી શકે છે જે તેની ઈનિંગ્સનો અંત આવે ત્યાં સુધી બોલિંગનો સામનો કરે છે. જ્યારથી મર્યાદિત ઓવરની મેચો રમાવવાની શરૂઆત થઈ ગઈ ત્યારથી સિંગલ વિકેટ ક્રિકેટ હવે ભાગ્યે જ રમાય છે. ટેસ્ટ ક્રિકેટ પ્રથમ કક્ષાની ક્રિકેટમાં ટેસ્ટ ક્રિકેટ (Test cricket)નો દરજ્જો સર્વોચ્ચ છે. આઈસીસીના પુર્ણ કક્ષાના સભ્ય હોય તેવા દેશો એકબીજા સાથે નિશ્ચિત કાર્યક્રમ મુજબ ક્રિકેટ મેચ રમે છે. આ કાર્યક્રમ આંતરરાષ્ટ્રીય કક્ષાએ ફિક્સ હોય છે. thumb|260px|જાન્યુઆરી 2005ના રોજ દક્ષિણ આફ્રિકા અને ઈંગ્લેન્ડ વચ્ચે રમાયેલી ટેસ્ટ ક્રિકેટ (Test match)મેચ.બ્લેક ટ્રાઉઝર પહેલીને ઉભેલા વ્યકિત અમ્પાયર (umpires) છે. ટેસ્ટ ક્રિકેટ, પ્રથમ કક્ષાની ક્રિકેટ (first-class cricket) અને કલબ ક્રિકેટ (club cricket)માં ખેલાડીઓ સફેદ કપડા પહેલે છે અને લાલ ક્રિકેટ બોલ (cricket ball)વાપરે છે જ્યારે વ્યવસાયી મર્યાદિત ઓવર (limited overs)ની મેચોમાં વિવિધ કલરના ક્રિકેટ યુનિફોર્મ અને સફેદ બોલ વપરાય છે. ટેસ્ટ ક્રિકેટ મેચોની શરૂઆત 19મી સદીમાં થઈ. ટેસ્ટ મેચનો શરૂઆત ઓસ્ટ્રેલિયા (Australia) અને ઈંગ્લેન્ડ (England)વચ્ચે 1876-77માં ઓસ્ટ્રેલિયન સિઝન (1876-77 Australian season)માં બે મેચો દ્વારા થઈ.તબક્કાવાર, આઠ ક્રિકેટ મેચએ ટેસ્ટ ક્રિકેટનો દરજ્જો મેળવ્યો.દક્ષિણ આફ્રિકા (South Africa) (1889), વેસ્ટ ઈન્ડિઝ (West Indies) (1928), ન્યુઝીલેન્ડ (New Zealand) (1929), ભારત (India) (1932), પાકિસ્તાન (Pakistan) (1952), શ્રીલંકા (Sri Lanka) (1982), ઝિમ્બાબ્વે (Zimbabwe) (1992) અને બાંગ્લાદેશ (Bangladesh) (2000).અન્ય ટીમો સાથે સ્પર્ધા ન કરી શકવા બદલ અને ટેસ્ટ ક્રિકેટ રમવાની શરૂઆત નહીં કરી શકવાને કારણે ઝિમ્બાબ્વનો ટેસ્ટ ક્રિકેટનો દરજ્જો 2006માં પાછો ખેંચી લેવામાં આવ્યો હતો. બીબીસી સ્પોર્ટસ‘ ઝિમ્બાબ્વેનોં ટેસ્ટ ક્રિકેટનો દરજ્જો પાછો ખેંચાયો‘ 28-12-2008 ફરીથી આ દરજ્જો અપાયો. વેલ્સના ખેલાડીઓ ઈંગ્લેન્ડ તરફથી રમી શકે છે.વેસ્ટ ઈન્ડિઝ ટીમના ખેલાડીઓ કેરિબિયન, બાર્બાડોઝ, ગુયાના, જમૈકા, ત્રિનિદાદ અને ટોબાગો, અને લીવાર્ડ ટાપુઓ અને વિન્ડવાર્ડ ટાપુઓમાંથી આવે છે. બે ટીમો વચ્ચે ટેસ્ટ મેચ મોટા ભાગે એકથી વધુ મેચો રમાય છે જેને ‘શ્રેણી‘ કહેવાય છે. એક મેચ પાંચ દિવસ સુધી ચાલે છે અને શ્રેણીમાં ત્રણથી પાંચ મેચો હોય છે.નિશ્ચિત સમયમાં મેચનો અંત ન આવે તો મેચને ડ્રો ઘોષિત કરવામાં આવે છે. 1882થી ઓસ્ટ્રેલિયા અને ઈંગ્લેન્ડ વચ્ચે રમાતી ટેસ્ટ મેચોની શ્રેણીને ધ એસિઝ ટ્રોફિ (The Ashes)કહેવાય છે. અન્ય પણ કેટલીક ટ્રોફિઓ રમાય છે જેમ કે, વિઝડમ (Wisden Trophy) ટ્રોફિ જે ઈંગ્લેન્ડ અને વેસ્ટ ઈન્ડિઝ વચ્ચે અને ફ્રાન્ક વોરેલ ટ્રોફિ (Frank Worrell Trophy) જે ઓસ્ટ્રેલિયા અને વેસ્ટ ઈન્ડિઝ વચ્ચે રમાય છે. મર્યાદિત ઓવર મર્યાદિત ઓવર (Limited overs cricket)ની ક્રિકેટને કેટલીક વખત એક દિવસિય ક્રિકેટ તરીકે ઓળખાવાય છે કારણ કે દરેક મેચનો કાર્યક્રમ એક દિવસનો હોય છે. ખરાબ વાતાવરણને કારણે આવી મેચો કેટલીક વખત બીજા દિવસે પણ રમાડવામાં આવે છે. આ મેચો યોજવાનો હેતુ છે કે નિશ્ચિત સમયમાં પરિણામ આવે અને મેચ ડ્રોમાં ન પરિણામે.પરંતુ બન્ને ટીમના સ્કોર સરખા થાય તો મેચ ટાઈ પણ થઈ શકે છે અને ખરાબ વાતાવરણ પણ મેચને અસર કરી શકે છે.દરેક ટીમ એક જ ઈનિંગ્સ રમી શકે છે અને મર્યાદિત ઓવરનો સામનો કરે છે.પરંપરાગત રીતે ઓવરની મર્યાદા 40 થી 50 ઓવર હોય છે.ટ્વેન્ટી20 (Twenty20)મેચોમાં દરેક ટીમ 20 મેચોનો સામનો કરે છે. ડાબે, બેલેરીવ ઓવલ|thumb, હોબાર્ટ (Hobart), મર્યાદિત ઓવર ઈન્ટરનેશનલ દરમિયાન (Limited Overs international). 1963માં હાલની મર્યાદિત ઓવરની ક્રિકેટ મેચોની શરૂઆત ઈંગ્લેન્ડનીપ્રથમ કક્ષાની કંટ્રી કલબોમાં નોકઆઉટ કપથી થઈ.1969માં નેશનલ લિગ કમ્પિટિશનની સ્થાપના કરવામાં આવી.આ કન્સેપ્ટને ક્રિકેટ રમતા અન્ય દેશોએ પણ અપનાવી લીધો.પહેલી મર્યાદિત ઓવરની આંતરરાષ્ટ્રીય મેચો 1971માં રમાઈ.1975માં ઈઁગ્લેન્ડમાં ‘પ્રથમ ક્રિકેટ વર્લ્ડ કપ (Cricket World Cup)‘ યોજાયો.મર્યાદિત ઓવરની મેચોમાં વિવિધ પ્રકારની નવીન વસ્તુઓ દાખલ કરવામાં આવી જેમ કે વિવિધ કલારના કલરના કપડા અને કીટ, ફ્લડ લાઈટ અને સફેદ બોલ. મર્યાદિત ઓવરની મેચોનું આ એક બીજુ રૂપ છે. આનો ઉદ્દેશ મેચનું પરિણામ ત્રણ કલાકની અંદર લાવવાનું છે. મોટાભાગે આ મેચો સાંજના સમયે રમાય છે.આ મેચો 2003માં ઈંગ્લેન્ડમાં રમાવાની શરૂઆત થઈ. આ મેચના આયોજનનો મુળ ઉદ્દેશ સાંજના સમયે કર્મચારીઓને મનોરંજન આપવાનો હતો. આ મેચોને વ્યવસાયીક સફળતા મળવા લાગી અને તેને આંતરરાષ્ટ્રીય કક્ષાએ પણ અપનાવી લેવામાં આવી.2007માં ટ્વેન્ટી20 વર્લ્ડ ચૅમ્પિઅનશિપ (Twenty20 World Championship)નું આયોજન કરવામાં આવ્યું. આગામી ટ્વેન્ટી20 વર્લ્ડ ચેમ્પિયનશીપ 2009માં ઈંગ્લેન્ડમાં રમાશે. રાષ્ટ્રીય ચેમ્પિયનશીપ 250px|thumb|1895માં યોર્કશાયર કાઉન્ટિ ક્રિકેટ કલબ.1893માં રમાયેલી 30 કાઉન્ટિ ચમ્પિયનશીપ ટાઈટલ યોર્કશાયરે જીત્યું. પ્રથમ કક્ષાની ક્રિકેટ (First-class cricket)માં ટેસ્ટ ક્રિકેટનો પણ સમાવેશ થાય છે પરંતુ ટેસ્ટ ક્રિકેટ મુખ્યત્વ આઈસીસીના પુર્ણ સભ્ય દેશોમાં રમાતી સર્વોચ્ચ ઘરેલુ ક્રિકેટને લઈને ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. જો કે તેમાં પણ કેટલાક અપવાદ છે.ઈંગ્લેન્ડમાં પ્રથમ કક્ષાનું ક્રિકેટ આયોજન 18 કાઉન્ટિ કલબ દ્વારા થતું હતું. આ કાઉન્ટિઓ વચ્ચે કાઉન્ટિ ચેમ્પિયનશીપ (County Championship)નું આયોજન થતું હતું. ચેમ્પિયન કાઉન્ટિ (champion county)નો કન્સેપ્ટ છેક 18મી સદીથી અસ્તિત્વમાં છે પરંતુ સત્તાવાર રીતે સ્પર્ધા 1890 સુધી શરૂ થઈ શકી ન હતી. આમાં સૌથી વધુ સફળ કલબ યોર્કશાયર કાઉન્ટિ ક્રિકેટ કલબ (Yorkshire County Cricket Club) હતી જેણે 30 ટાઈટલ જીત્યા હતા. 1892-93માં ઓસ્ટ્રેલિયાએ શેફિલ્ડ શિલ્ડ (Sheffield Shield)નું આયોજન કરીને તેની પ્રથમ કક્ષાની ચેમ્પિયનશીપની શરૂઆત કરી. ઓસ્ટ્રેલિયામાં પ્રથમ કક્ષાની ક્રિકેટ ટીમ વિવિધ રાજ્યોનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.2008 સુધીમાં 45 જેટલા ટાઈટલ જીતીને ન્યુ સાઉથ વેલ્સ (New South Wales)સર્વોચ્ચ સ્થાને છે. રાષ્ટ્રીય ચેમ્પિયનશીપ વિવિધ દેશોમાં રમાય છે જેમાં રણજી ટ્રોફિ (Ranji Trophy) (ભારત), પ્લુકેટ શિલ્ડ (Plunket Shield) (ન્યુઝીલેન્ડ), કરી કપ (Currie Cup) (દક્ષિણ આફ્રિકા) અને શેલ શિલ્ડ (Shell Shield) (વેસ્ટ ઈન્ડિઝ)નો સમાવેશ થાય છે..આમાંની ઘણી સ્પર્ધાઓમાં ફેરફાર કરવામાં આવ્યો છે અને નામ પણ બદલવામાં આવ્યા છે. મર્યાદિત ઓવરની ધરેલુ ક્રિકેટનો પ્રારંભ ઈંગ્લેન્ડમાં જિલેટ કપ (Gillette Cup) દ્વારા 1963માં થયો. વિવિધ દેશો મર્યાદિત ઓવરની મેચોનું આયોજન કરતા રહે છે જે નોકઆઉટ અને લીગના ધોરણે પણ હોય છે.તાજેતરના વર્ષોમાં, રાષ્ટ્રીય ટ્વેન્ટી20 સ્પર્ધાઓ દાખલ કરવામાં આવી છે , જે સામાન્ય રીતે નોકઆઉટ હોય છે, જો કે તેમાં કેટલીક વખત લીગને પણ ભેળવી દેવાય છે. ક્રિકેટના અન્ય પ્રકારો વિશ્વમાં રમાતા ક્રિકેટના વિવિધ પ્રકારો છે. જેમ કે ઈન્ડોર ક્રિકેટ, ફ્રેન્ચ ક્રિકેટ, બિચ ક્રિકેટ, ક્વિક ક્રિકેટ અને કાર્ડ ગેમ અને બોર્ડ ગેમનો સમાવેશ થાય છે. આ બધી રમતોની પ્રેરણા ક્રિકેટમાંથી લેવામાં આવી છે. આ પ્રકારોમાં નિયમમો વારંવાર બદલાતા રહે છે જેથી મર્યાદિત સ્ત્રોત હોવા છંતા રમત રમાતી રહે, તેમજ સ્પર્ધામાં ભાગ લઈ રહેલા ખેલાડીઓ અને પ્રેક્ષકો આનંદ માણી શકે. ઈન્ડોર ક્રિકેટ (Indoor cricket)નેટેડ ઈન્ડોર મેદાનમાં રમાય છે જે સામાન્ય પ્રકાર છે. પરંતુ આઉટડોર ક્રિકેટનો પ્રકાર વધુ ઐપચારિક છે. left|thumb|250px|જાતે બનાવેલી પીચ પર પાર્કમાં બાળકો ક્રિકેટ રમી રહ્યા છે. ઘણા દેશોમાં જાતે બનાવેલા મેદાનો અને પીચો પર ક્રિકેટનું આયોજન સામાન્ય છે. કુંટુંબો અને નાના બાળકો બેકયાર્ડ ક્રિકેટ (backyard cricket)ઉપનગરોમાં રમે છે. અને ભારત અને પાકિસ્તાનના શહેરોમાં ‘ગલી ક્રિકેટ‘ અથવા ‘ટેપ બોલ ‘કહેવાતા ક્રિકેટનું આયોજન સાંકડી ગલીઓમાં થાય છે. આ પ્રકારની મેચોમાં પણ નિયમો પણ એક પીચ બાદ કેચ કરી શકાય તેવા પ્રકારના હોય છે. આ પ્રકારના નિયમો બનાવવાના ઉદ્દેશ એ છે કે બેટ્સમેન ઓછી જગ્યામાં વધુ સતર્કતા રાખીને રમે.આમાં ટેનિસ બોલ અને જાતે બનાવેલા બેટનો ઉપયોગ થાય છે. વિવિધ પ્રકારના સાધનોને વિકેટ બનાવવામાં આવે છે. જેમ કે ફ્રેન્ચ ક્રિકેટ (French cricket)માં બેટર્સ લેગ, ખરેખર તો આ રમત ફ્રાન્સથી આવી નથી પરંતુ નાના બાળકો દ્વારા રમાતી ક્રિકેટને ફ્રેન્ચ ક્રિકેટ કહેવાય છે. કેટલાક સમયે તેના નિયમો સુધારવામાં આવે છે. દાખલા તરીકે ખેલાડીઓ એક પીચ પડ્યા બાદ બોલને કેચ કરી શકે તેવું નક્કી થઈ શકે છે.અથવા કેટલાક જ ખેલાડીઓ ઉપલબ્ધ હોય ત્યારે બધા જ ખેલાડીઓ ફિલ્ડિંગ ભરે છે અને તેમની બેટિંગ આવે ત્યારે બેટિંગ કરવા જાય છે. ક્વિક ક્રિકેટ (Kwik cricket)માં બેટ્સમેન તૈયાર થાય તેની બોલર રાહ જો તો નથી.બાળકોને આકર્ષે તે માટે ગેમને વધુ ઝડપી અને આનંદપ્રદ બનાવવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે આ પ્રકારની મેચો ઈંગ્લેન્ડની સ્કુલોમાં રમાય છે. આ ઉપરાંત આ રમતને વધુ ઝડપી બનાવવા માટે ‘ટીપ એન્ડ રન‘, ‘ટીપલી‘ રન, ‘ટપ્સી રન‘ અને ‘ટીપી ગો‘ની રમત પણ રમાય છે. આ મેચમાં એવો નિયમ હોય છે કે બોલ બેટને અડે તો બેટ્સમેનને રન લેવો જ પડે પછીને ભલે બોલ સામાન્ય જ અડ્યો હોય.જો કે આવા નિયમો માત્ર પુર્વતૈયારી વિનાની મેચોમાં હોય છે, જેનો એક માત્ર ઉદ્દેશ બેટ્સમેનનો બોલ રોકવાના હક્કને પાછો ખેંચીને રમતને ઝડપી બનાવવી. સામાઓમાં ક્રિકેટના રૂપને કિલીકીટી (Kilikiti) કહેવાય છે જેમાં હોકી સ્ટીક (hockey stick)જેવા આકારના બેટનો ઉપયોગ કરાય છે. ઈંગ્લેન્ડમાં પહેલા ક્રિકેટ રમાતું હતું ત્યારે હોકી સ્ટિક જેવા બેટનો ઉપયોગ થતો હતો, પરંતુ 1760માં બોલરોએ બોલને રગડાવવાની જગ્યાએ પીચ પાડવાની શરૂઆત કરતા બેટ્સમેનોએ પણ હાલના બેટ જેવા બેટનો ઉપયોગ કરવાનું શરૂ કર્યું. ઈસ્ટોનિયા (Estonia)માં ટીમ શિયાળામાં આઈસ ક્રિકેટ (Ice Cricket)ટુર્નામેન્ટ રમવા માટે ભેગી થાય છે. આ રમતનો ઉદ્દેશ શિયાળાને ભગાવીને સામાન્ય ગરમી જેવો રમત દ્વારા અહેસાસ કરાવાનો છે. આના નિયમો સિક્સ અ સાઈડ ગેમ જેવા જ છે. ઇતિહાસ 250px|left|thumb|ધ રોયલ ગ્રામર સ્કુલ, ગિલ્ડફોર્ડ (Royal Grammar School, Guildford)માં ક્રિકેટ રમાતી હોવાના ઉલ્લેખ છે. પહેલાના ક્રિકેટને કેટલોક સમય અથવા તેને ‘ક્લબ બોલ‘, ‘સ્ટુડ બોલ,‘ કે ‘ટ્રેપ બોલ‘, કે પછી ‘સ્ટોબ બોલ‘ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવતી હતી.જ્હોન મેજર (John Major), મોર ધેન અ ગેમ(More Than A Game)હારપરકોલિન્સ, 2007ક્રિકેટના ઉલ્લેખો 16મી સદીમાં ઈંગ્લેન્ડ ટ્યુડોરના સમયમાં મળે છે પરંતુ તેનો ઉદભવ આ સમય પહેલા થયો હશે.ક્રિકેટ ઉદભવ અંગેની જે સામાન્ય થિયરી છે કે, ક્રિકેટ રમવાની શરૂઆત મધ્યકાળ દરમિયાન સસેક્સ અને કેન્ટની વચ્ચે વેલ્ડ ખાતે લુહાર અને ખેતી કરતા લોકોના બાળકોએ કરી હશે. રમતનો પુસ્તકમાં ઉલ્લેખ છે જેમાં ક્રેગની રમત પ્રિન્સ એડવર્ડ (Prince Edward), એડવર્ડ પહેલાલોંગસેક) (Edward I (Longshanks))ના પુત્ર દ્વારા ન્યુએડન, કેન્ટ ખાતે 1301માં રમવામાં આવી નો10 માર્ચ 1300(જુલિયન કેલેન્ડર)માં ઉલ્લેખ છે જે ગ્રેગેરિયન વર્ષ મુજબ 1301નું વર્ષ છે. 31 જાન્યુઆરી 2009માં મેળવવામાં આવ્યું.. એવી ધારણાઓ રાખવામાં આવે છે કે આ ક્રિકેટનો જ એક પ્રકાર હતો. પરંતુ આ બાબતે કોઈ પુરાવા નથી. ‘ક્રિકેટ‘ શબ્દના ઉદભવ માટે ઘણા શબ્દો કારણભૂત હોવાનું માનવામાં આવે છે. આ રમતનો સૌપ્રથમ ઉલ્લેખ 1598માં મળ્યો છે માં ગિલ્ડફોર્ડમાં એક કેસની વિગત નોંધવામાં આવી છે જેની તારીખ છે 17 જાન્યુઆરી, સોમવાર, 1597(જુનિલય તારીખ)જે ગ્રેગેરિય કેલેન્ડર મુજબ 1598નું વર્ષ છે. 31 જાન્યુઆરી 2009માં મેળવવામાં આવ્યું., જેમાં આ રમતનો ઉલ્લેખ ક્રેકેટ તરીકે થયો છે. દક્ષિણ-પુર્વ ઈંગ્લેન્ડ વચ્ચેના મજબૂત વેપારી સંબંધોને અને કાઉન્ટિ ઓફ ફ્લેન્ડર્સે (County of Flanders) જ્યારે ડચી ઓફ બરગન્ડી (Duchy of Burgundy)ને ઉદ્દેશીને એક પત્ર લખ્યો, તેમા આ નામ હતા.મિડલ ડચ (Middle Dutch)ફ્લેન્ડર્સમાં તે સમયે મિડલ ડચ (Middle Dutch)ભાષાનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો. ક્રિક(-ઈ), નો મતલબ સ્ટીક, અથવાજુના અંગ્રેજીમાં (Old English) ક્રિક અથવાક્રાયસે મતલબ કે આધાર અથવા ટેકો.બર્લે, પેજ નંબર 3જુની ફ્રેન્ચ (Old French) ભાષામાં ક્રિકેટનો મતલભ એક પ્રકારની કલબ અથવા સ્ટીકબર્લે, op. cit.સેમ્યુઅલ જ્હોન્સને (Samuel Johnson) તેમની ડિક્શનેરીમાં ક્રિકેટ શબ્દની ઉત્પતિ ક્રાયસે, સેક્સોન, એક સ્ટીક એવો કર્યો છે.અલ્થામ, પેજ. નં. 21આ ઉપરાંત ક્રિકેટ શબ્દના ઉદભવ માટે મધ્યકાલીન ડચમાં શબ્દ છે ક્રિકસ્ટોએલ, જેનો મતલબ થાય છે કે લાબું અને નીચું સ્ટુલ જેનો ઉપયોગ ઘુંટણ ટેકવીને ચર્ચ (church)માં કરવામાં આવે છે. અને તે લાંબુ અને નીચી વિકેટ (wicket) જે બે સ્ટમ્પ (stumps)સાથે પહેલાની ક્રિકેટમાં ઉપયોગમાં લેવાતી હતી તેની સાથે સામ્ય ધરાવે છે.બોવેન, પેજ.ન.33બોન યુનિવર્સિટી (Bonn University)ના યુરોપીયન ભાષાઓના નિષ્ણાત હેઈનર ગિલમેઈસ્ટરના જણાવ્યા મુજબ ‘ક્રિકેટ‘ શબ્દની ઉત્પતિ મધ્યકાલીન ડચ ભાષાના વાક્ય હોકી (hockey) મેટ ડી(ક્રિકેટ)સેન(‘સ્ટીકની સાથે ઉપયોગમાં લેવાયેલું‘). 1598માં ક્રેકેટની રમતને લગતો એક કોર્ટ કેસ નોંધવામાં આવ્યો છે. જેમાં આ રમત બાળકો દ્વારા રોયલ ગ્રામર સ્કુલ ગિલ્ડફોર્ડ (Royal Grammar School, Guildford)ખાતે1550ની આસપાસ રમાતી હોવાનો ઉલ્લેખ છે.આ ક્રિકેટનો સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ હોય તેનું પહેલું પ્રમાણ છે.માનવામાં આવે છે કે આ ખરેખર તો બાળકો માટેની રમત હતી પરંતુ 1610એચ.એસ. અલથામ (H S Altham), અ હિસ્ટ્રી ઓફ ક્રિકેટ, વોલ્યુમ 1(1914 સુધઈ), જયોર્જ એલેન એન્ડ અનવીન 1962ની આસપાસ મળેલા ઉલ્લેખો દર્શાવે છે કે મોટા લોકોએ પણ આ રમત રમવી શરૂ કરી દીધી અને ગ્રામ્ય ક્રિકેટ (village cricket)નો પહેલો સંદર્ભ તેના બાદ નોંધાયો. 1624માં જાસપર વિનાલ (Jasper Vinall)નામનો ખેલાડી સસેક્સમાં પાદરીઓની બે મેચ દરમિયાન માથું અથડાતા મૃત્યુ પામ્યો હતો. ટીમોથી જ મેકકેન (Timothy J McCann), સસેક્સ ક્રિકેટ ઈન એટીન્થ સેન્ચ્યુરી, સસેક્સ રેકોર્ડ સોસાયટી, 2004 17મી સદીમાં દક્ષિણ પુર્વ ઈંગ્લેન્ડમાં ક્રિકેટના વિકાસના ઘણા બધા ઉલ્લેખો મળે છે.સદીના અંત સુધીમાં, આ રમત એક સંગઠીત પ્રવૃતિ બની ગઈ. એવું માનવામાં આવે છે કે 1660ની પુનઃપ્રસ્થાપના (Restoration) બાદ તેમાં પહેલી વખત વ્યવસાયી ખેલાડીઓ દેખાવા લાગ્યા હતા.એક વર્તમાનપત્રમાં ‘ધ ગ્રેટ ક્રિકેટ મેચ‘ નો ઉલ્લેખ છે જેમાં અગિયાર ખેલાડીઓ દ્વારા સસેક્સમાં 1697માં મેચ રમવામાં આવી હતી. ક્રિકેટને મહત્વ આપતા રીપોર્ટનો આ જાણીતો સંદર્ભ હતો. 150px|right|thumb|લિવરપુરમાં 1859માં પહેલી અંગ્રેજી ટીમ મેચ રમવા શીપમાં પ્રવાસ કરે છે. આ રમતે 18મી સદીમાં ઘણો વિકાસ કર્યો અને ઈંગ્લેન્ડની રાષ્ટ્રીય રમત બની ગઈ હતી.આના માટે સટ્ટો પણ એક જવાબદાર પરિબળ હતું કારણે ધનવાનો પોતાની પસંદગીની ટીમ ઉતારતા હતા.1707 સુધીમાં ક્રિકેટ લંડનમાં આગળ પડતી રમત બની હતી, અને ફિન્સબરીના આર્ટીલરી ગ્રાઉન્ડ (Artillery Ground)માં રમાયેલી મેચ જોવા માટે કેટલાય દર્શકો ઉમટ્યા હતા.આ રમતનુ સિંગલ વિકેટ (single wicket)સ્વરૂપને કારણે લોકો ઘણા આકર્ષાયા હતા.1760માં બોલિંગમાં બોલરો હવે બોલને બેટ્સમેન તરફ નાંખતા પહેલા રગડાવવાની જગ્યાએ પીચ પાડવા લાગ્યા હતાઆને કારણે ઉછળાતા બોલને ફટકારવા માટે બેટની ડિઝાઈનમાં મુળભૂત ફેરફાર આવ્યા, બોલના ઉછાળને કારણે હાલમાં વપરાય છે તેવા બેટ ‘હોકી સ્ટીક‘પ્રકારના બેટની જગ્યાએ વપરાવા લાગ્યા.1760માં હમબ્લેડોન કલબ (Hambledon Club)ની સ્થાપના કરવામાં આવી જે એમસીસી (MCC)ના સ્થાપના ન થઈ ત્યા સુધી 20 વર્ષ ચાલી. લોર્ડ્સના ઓલ ગ્રાઉન્ડ (Lord's Old Ground)નું ઉદ્ઘાટન 1787માં કરવામાં આવ્યું.હમબ્લેડોન રમતની મહાન કલબ હતી અને તેનો ફોકલ પોઈન્ટ પણ હતી.એમસીસીએ ઝડપથી ક્રિકેટની અગ્રેસર કલબમાં સ્થાન મેળવી લીધું અને ક્રિકેટના કાયદા (Laws of Cricket)નું રખેવાળ બન્યું. 18મી સદીના અંત ભાગમાં એલબીડબલ્યુ અને ત્રણ સ્ટમ્પની વિકેટના મહત્વના નવા કાયદા દાખલ કરવામાં આવ્યા. 19મી સદીમાં ઓવરઆર્મ (overarm bowling)અને રાઉન્ડઆર્મ (roundarm)બોલિંગે અંડરઆર્મ (underarm bowling)બોલિંગનું સ્થાન લીધું. બન્ને વિકાસ વિવાદાસ્પદ બન્યા હતા.ક્રિકેટના સ્થાનિક આયોજનને કારણે કાઉન્ટિ કલબોનો ઉદભવ થયો હતો. જેની શરૂઆત 1839માં સસેક્સ સીસીસી (Sussex CCC)ની સ્થાપનાથી થઈ. આ બાદ સત્તાવાર કાઉન્ટિ ચેમ્પિયનશીપ (County Championship) 1890માં રમાઈ.દરમિયાન, બ્રિટિશ રાજની સત્તા વિવિધ દેશોમાં હતી જેથી આ રમત પણ એ દેશોમાં ગઈ, જેમ કે 19મી સદીના મધ્યકાળ દરમિયાન ભારત, ઉત્તર અમેરિકા, ધ કેરિબિયન, દક્ષિણ આફ્રિકા, ઓસ્ટ્રેલિયા અને ન્યુઝીલેન્ડમાં આ રમત લોકપ્રિય બની.1844માં પહેલી આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટ મેચ યુનાઈટેડ સ્ટેટ (United States)અને કેનેડા (Canada) વચ્ચે રમાઈ(આ બન્ને દેશો વચ્ચે હાલમાં ટેસ્ટ ક્રિકેટનો દરજ્જો નથી.) thumb|left|250px|સર ડોન બ્રેડમેન (Sir Don Bradman)ની ટેસ્ટ ક્રિકેટમાં 99.94ની સરેરાશ છે અને પ્રથમ કક્ષાની ક્રિકેટમાં તેમની સરેરાશ 95.14 હતી.આ રેકોર્ડની બરોબરી કોઈ ખેલાડી કરી શક્યો નથી.ક્રિકેટઆર્ચિવ પ્રોફાઈ 1859માં ઈંગ્લેન્ડ (England)ના ખેલાડીઓ તેમની પ્રથમ વિદેશ યાત્રા(ઉત્તર અમેરિકા)એ ગયા અને 1862માં ઈંગ્લેન્ડની ટીમે ઓસ્ટ્રેલિયાનો પ્રવાસ ખેડ્યો. 1876-77માં ઈંગ્લેન્ડની ટીમે ઓસ્ટ્રેલિયા (Australia)સામે મેલબોર્ન ક્રિકેટ ગ્રાઉન્ડ (Melbourne Cricket Ground)માં રમાયેલી પહેલી ટેસ્ટ મેચ (Test match)માં ભાગ લીધો. 1865માં ડબલ્યુ જી ગ્રેસે (W G Grace) પોતાની લાંબી ક્રિકેટ કારકીર્દીની શરૂઆત કરી, તેમની કારકીર્દીને ઘણી વખત આ રમતને ક્રાંતિકારી બનાવી દીધી હતી. ઈંગ્લેન્ડ અને ઓસ્ટ્રેલિયા વચ્ચેની સ્પર્ધાને કારણે ધ એશિઝ (The Ashes) 1882માં જન્મ થયો. આ સીરીઝને ક્રિકેટની સૌથી લોકપ્રિય ટુર્નામેન્ટોમાં યાદ રાખવામાં આવે છે. 1888-89માં ટેસ્ટ ક્રિકેટનું વિસ્તરણ થયું જ્યારે દક્ષિણ આફ્રિકાએ ઈંગ્લેન્ડ સાથે મેચ યોજી હતી.પ્રથમ વિશ્વ યુદ્ધ (First World War)ના પહેલાના બે દાયકાને ‘ક્રિકેટના સુર્વણકાળ‘ ગણવામાં આવે છે.વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન ઘણી સમસ્યાઓ આવી પરંતુ આ જ દાયકા દરમિયાન ક્રિકેટના ઘણા મહાન ખેલાડીઓનો જન્મ થયો અને કેટલીક યાદગાર મેચો રમાઈ.આ સમય દરમિયાન કાઉન્ટિ અને ટેસ્ટ મેચોનો સારો એવો વિકાસ થયો. યુદ્ધ દરમિયાનની મેચોમાં ડોન બ્રેડમેન (Don Bradman) છવાયેલા રહ્યા હતા. આંકડાઓ મુજબ તેઓ ક્રિકેટના સર્વોચ્ચ બેટ્સમેન હતા. 1932-33માં રમાયેલી બોડીલાઈન (Bodyline)સિરિઝમાં ઈંગ્લેન્ડની ટીમ વધુ શક્તિશાળી ટીમ બનીને ઉભરી. 20મી સદીમાં વિશ્વ યુદ્ધ પહેલા વેસ્ટ ઈન્ડિઝ, ભારત, ન્યુઝીલેન્ડમાં ટેસ્ટ ક્રિકેટનો વિકાસ થયો. વિશ્વયુદ્ધ પછી પાકિસ્તાન, શ્રીલંકા અન બાંગ્લાદેશમાં તેનો વિકાસ થયો.જો કે , 1970 થી 1992 સુધી આફ્રિકન સરકારની રંગભેદની નીતિઓને કારણે દક્ષિણ આફ્રિકાની ટીમ પર પ્રતિબંધ લગાવવામાં આવ્યો.1963માં, જ્યારે ઈંગ્લિશ કાઉન્ટિઓમાં મર્યાદિત ઓવર (limited overs)ની મેચો રમાવવાની શરૂ થઈ ત્યારે ક્રિકેટ એક નવા જ યુગમાં પ્રવેશ્યુઆ મેચોમાં પરિણામ ચોક્કસ આતવું હોવાથી, મર્યાદિત ઓવરની ક્રિકેટ ખાસી પ્રચલિત થઈ અને મેચોની સંખ્યામાં પણ વધારો થયો.1971માં પહેલી મર્યાદિત ઓવરની આંતરરાષ્ટ્રીય (Limited Overs International) મેચ રમાઈ.ઈન્ટરનેશનલ ક્રિકેટ કાઉન્સિલે (International Cricket Council) તેમાં વિકાસની તકો જોીએ અને 1975માં મર્યાદિત ઓવરો માટેના ક્રિકેટ વર્લ્ડ કપ (Cricket World Cup)નું આયોજન કર્યું. 21મી સદીમાં મર્યાદિત ઓવરની મેચમાં પણ ટ્વેન્ટી20 (Twenty20)નું નવું સ્વરૂપ આવ્યુ, આ સ્વરૂપે જલ્દીથી લોકપ્રિયતા હાસંલ કરી આંતરરાષ્ટ્રીય માળખું. thumb|270px|આઈસીસીના સભ્ય રાષ્ટ્રો.સૌથી વધુ ટેસ્ટ રમેલા દેશો નારંગી રંગમાં દર્શાવ્યા છે, જ્યારે અસોશિએટ સભ્યો લીલા કલરમાં દર્શાવવામાં આવ્યા છે, અને અફિલિએટ સભ્ય દેશો જાંબુડિયા રંગમાં દર્શાવવામાં આવ્યા છે. ઈન્ટરનેશનલ ક્રિકેટ કાઉન્સિલનું મુખ્યમથક દુબઈમાં આવેલું છે, જે ક્રિકેટની આંતરરાષ્ટ્રીય સંચાલન સંસ્થા છે.જેની સ્થાપના 1909માં ઈંગ્લેન્ડ, ઓસ્ટ્રેલિયા, અને દક્ષિણ આફ્રિકા દ્વારા ઈમ્પરીયલ ક્રિકેટ કોન્ફરન્સ નામે કરવામાં આવી હતી. ત્યાર બાદ 1965માં તેનું નામ બદલીને ઈન્ટરનેશનલ ક્રિકેટ કૉન્ફરન્સ કરવામાં આવ્યુ ત્યાર બાદ હાલનું નામ 1989માં અપનાવવામાં આવ્યું. આઈસીસીના 104 સભ્ય દેશો છે, જેમાંથી 10 પુર્ણ સભ્યો છે જે ટેસ્ટ મેચ રમે છે, 34 એસોશિએટ સભ્યો અને 60 અફિલિએટ સભ્યો છે.ક્રિકેટઆર્ચિવ: આઈસીસીના સભ્ય દેશોનું યાદીઆંતરરાષ્ટ્રીય કક્ષાની મોટી ટુર્નામેન્ટ અને વિશ્વ કપના આયોજન અને સંચાલન માટે આઈસીસી જવાબદાર સંગઠન છે.આ ઉપરાંત દરેક ટેસ્ટ મેચમાં, વનડે અને ટ્વેન્ટી20 મેચોમાં અમ્પાયર અને રેફરીની નિમણૂંક આઈસીસી કરે છે.દરેક દેશોમાં રાષ્ટ્રીય ક્રિકેટ બોર્ડ હોય છે જેનું કામ તેમના દેશમાં રમાતી ક્રિકેટ મેચોનું આયોજન કરવાનું અને નિયંત્રણ રાખવાનું છે. આ ક્રિકેટ બોર્ડ રાષ્ટ્રીય ટીમની પસંદગી કરે છે તેમજ ઘરઆંગણે અને વિદેશના પ્રવાસોનું આયોજન કરે છે. સંદર્ભો વધુ વાંચન બહારની લિંક ક્રિકઈન્ફો ક્રિકેટઆર્ચિવ ઈન્ટરનેશનલ ક્રિકેટ કાઉન્સિલ(આઈસીસી) ક્રિકેટના સત્તાવાર કાયદા, મેરીલેબોન ક્રિકેટ કલબ(એમસીસી) (Marylebone Cricket Club)દ્વારા પ્રકાશિત. ક્રિકેટનો પરિચય શ્રેણી:ક્રિકેટ શ્રેણી:રમત

જન ગણ મન

https://gu.wikipedia.org/wiki/જન_ગણ_મન

જન ગણ મન (હિન્દી: जन गण मन, બંગાળી: জন গণ মন) ભારતનુ રાષ્ટ્રગીત છે. નોબૅલ પારિતોષિક વિજેતા રવિન્દ્રનાથ ટાગોર રચીત બંગાળી ભાષાની કવિતામાંથી પ્રથમ પાંચ કડીઓને ભારતનાં રાષ્ટ્ર ગીત તરીકે અપનાવાયેલ છે. આ ગીત પ્રથમ વખત ડિસેમ્બર ૨૭,૧૯૧૧નાં દિવસે ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસનાં કોલકોતા અધિવેશનમાં ગાવામાં આવ્યું હતું અને ૨૪ જાન્યુઆરી,૧૯૫૦ ના દિવસે ગણતંત્રમાં રાષ્ટ્રગીત તરીકે સન્માનિત કરાયું હતું. Quote: "Adopted by the Constituent Assembly as the national anthem of India on January 24, 1950, the song Jana-gana-mana, in its Hindi version of the first stanza, was originally composed in Bengali by poet Rabindranath Tagore"http://mha.gov.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/NationalAnthem(E).pdf Quote: "The composition consisting of the words and music of the first stanza of the late poet Rabindra Nath Tagore’s song known as “Jana Gana Mana” is the National Anthem of India" અધિકૃત રીતે રાષ્ટ્રગીતને બાવન (૫૨) સેકંડમાં ગાવામાં આવે છે. ક્યારેક ફક્ત પહેલી તથા છેલ્લી કડી જ ગાવામાં આવે છે, જેની અવધિ ૨૦ સેકંડ છે. રાષ્ટ્રગીત <blockquote>ગુજરાતીમાંજનગણમન-અધિનાયક જય હે ભારતભાગ્યવિધાતા! પંજાબ સિંધુ ગુજરાત મરાઠા દ્રાવિડ઼ ઉત્કલ બંગ વિંધ્ય હિમાચલ યમુના ગંગા ઉચ્છલજલધિતરંગ તવ શુભ નામે જાગે, તવ શુભ આશિષ માગે, ગાહે તવ જયગાથા। જનગણમંગલદાયક જય હે ભારતભાગ્યવિધાતા! જય હે, જય હે, જય હે, જય જય જય જય હે॥ </font> </blockquote><blockquote>દેવનાગરી લિપિમાંजनगणमन अधिनायक जय हे, भारतभाग्यविधाता। पंजाब सिन्धु गुजरात मराठा, द्राविड़ उत्कल बंग। विंध्य हिमाचल यमुना गंगा, उच्छल जलधि तरंग। तव शुभ नामे जागे, तव शुभ आशिष मागे। गाहे तव जयगाथा। जनगणमंगलदायक जय हे, भारतभाग्यविधाता। जय हे, जय हे, जय हे, जय जय जय जय हे॥ </font> </blockquote><blockquote>મુળ બંગાળી લિપિમાંজনগণমন-অধিনায়ক জয় হে ভারতভাগ্যবিধাতা! পঞ্জাব সিন্ধু গুজরাট মরাঠা দ্রাবিড় উৎকল বঙ্গ বিন্ধ্য হিমাচল যমুনা গঙ্গা উচ্ছলজলধিতরঙ্গ তব শুভ নামে জাগে, তব শুভ আশিষ মাগে, গাহে তব জয়গাথা। জনগণমঙ্গলদায়ক জয় হে ভারতভাগ্যবিধাতা! জয় হে, জয় হে, জয় হে, জয় জয় জয় জয় হে॥ </font> </blockquote> કવિતાની બાકીની પંક્તિઓ અહરહ તવ આહ્વાન પ્રચારિત, શુનિ તવ ઉદાર બાણી હિન્દુ બૌદ્ધ શિખ જૈન પારસિક, મુસલમાન ખ્રિસ્તાની પૂરબ પશ્ચિમ આસે, તવ સિંહાસન પાશે, પ્રેમહાર હય ગાથા જન-ગણ-ઐક્ય-વિધાયક જય હે, ભારત-ભાગ્ય-વિધાતા જય હે, જય હે, જય હે, જય જય જય જય હે || પતન-અભ્યુદય-વન્ધુર-પન્થા, યુગ-યુગ-ધાવિત યાત્રી, હે ચિર સારથિ, તવ રથચક્રે, મુખરિત પથ દિન રાત્રિ દારુણ વિપ્લવ-માઝે, તવ શંખધ્વનિ બાજે, સંકટદુઃખત્રાતા જન-ગણ-પથ-પરિચાયક જય હે, ભારત-ભાગ્ય-વિધાતા, જય હે, જય હે, જય હે, જય જય જય જય હે || ઘોર તિમિરઘન નિવિઙ નિશીથે, પીઙિત મુર્ચ્છિત દેશે જાગૃત દિલ તવ અવિચલ મંગલ, નત નયને અનિમેષે દુઃસ્વપ્ને આતંકે, રક્ષા કરિલે અંકે, સ્નેહમયી તુમિ માતા, જન-ગણ-દુઃખત્રાયક જય હે, ભારત-ભાગ્ય-વિધાતા, જય હે, જય હે, જય હે, જય જય જય જય હે || રાત્રિ પ્રભાતિલ, ઉદિલ રવિચ્છવિ, પૂર્બ-ઉદયગિરિભાલે ગાહે વિહંગમ, પૂણ્ય સમીરણ, નવજીવનરસ ઢાલે, તવ કરુણારુણરાગે, નિદ્રિત ભારત જાગે, તવ ચરણે નત માથા, જય જય જય હે, જય રાજેશ્વર, ભારત-ભાગ્ય-વિધાતા, જય હે, જય હે, જય હે, જય જય જય જય હે || જાણવા જેવું right|thumb|૧૧ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૪૨ના રોજ હેમબર્ગ, જર્મનીમાં ગવાયેલું જણ ગણ મન રાષ્ટ્રગીત thumb|150px|right|રવીન્દ્રનાથ ટાગોર ગુરુવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોર વિશ્વની એક માત્ર એવી વ્યક્તિ છે, જેમની રચના એક કરતાં વધુ દેશનાં રાષ્ટ્ર ગીત તરીકે માન્યતા પામી છે. તેમની અન્ય એક કવિતા આમાર શોનાર બાંગ્લા બાંગ્લાદેશનાં રાષ્ટ્ર ગીત તરીકે ગવાય છે. આ પણ જુઓ વંદે માતરમ્ સંદર્ભ બાહ્ય કડીઓ Know India: રાષ્ટ્રગીત , ભારત સરકાર શ્રેણી:ભારત શ્રેણી:કૃતિ શ્રેણી:ભારતનાં રાષ્ટ્રચિહ્નો

ઍન્ટાર્કટિકા

https://gu.wikipedia.org/wiki/ઍન્ટાર્કટિકા

thumb|250px|ઍન્ટાર્કટિકા ઍન્ટાર્કટિકા પૃથ્વીના દક્ષિણ ધ્રુવ પર આવેલો ખંડ છે. આ સૌથી ઠંડો ખંડ છે અને બારે માસ બરફથી આચ્છાદિત રહે છે. ૧૩,૨૦૦,૦૦ વર્ગ કી.મી. ક્ષેત્રફળ ધરાવતો ઍન્ટાર્કટિકા દુનિયાનો પાંચમો સૌથી મોટો ખંડ છે. પરંતુ, આ ખંડ પર કોઇ સ્થાયી માનવ વસ્તી નથી. ઍન્ટાર્કટિકાને ઈન્ટરનેટનું ડોમેઈન નામ .aq આપવા માં આવેલ છે. છબીઓ બાહ્ય કડીઓ શ્રેણી:ખંડ

એશિયા

https://gu.wikipedia.org/wiki/એશિયા

thumb|250px|પૃથ્વીના નકશામાં દર્શાવાયેલ એશિયાનું સ્થાન thumb|250px|સેટેલાઈટ દ્વારા લેવાયેલ એશિયાની છબી એશિયા યુરેશિયા ખંડનો ભાગ છે. યુરેશિયા ખંડમાંથી યુરોપને બાદ કરતાં, મધ્ય તથા પૂર્વ ભાગને એશિયા તરીકે ઓળખાવાય છે. ભૌગોલિક દ્રષ્ટિએ એશિયા ખંડ નથી પણ ઊપખંડ છે. એશિયા તથા આફ્રિકાને સુએઝ નહેર જુદા પાડે છે. એશિયા તથા યુરોપને જુદા પાડતી કાલ્પનિક રેખા દાર્દનેલીસ, મર્મરા સમુદ્ર, બૉસફૉરસ, કાળો સમુદ્ર, કૉકસ પર્વતમાળા, કૅસ્પિયન સમુદ્ર, યુરલ નદી, યુરલ પર્વતો તથા નોવયા ઝેમ્લયાથી પસાર થાય છે. દુનિયાની આશરે ૬૦ ટકા વસ્તી એશિયામાં છે. એશિયાના દેશો દક્ષિણપૂર્વ એશિયા ઇન્ડોનેશિયા થાઇલેન્ડ ફિલિપાઇન્સ મલેશિયા વિયેતનામ સિંગાપુર મ્યાનમાર કંબોડિયા લાઓસ બ્રુનેઇ દક્ષિણ એશિયા ભારત પાકિસ્તાન બાંગ્લાદેશ શ્રીલંકા નેપાળ અફઘાનિસ્તાન ભુતાન માલદીવ મધ્ય પૂર્વ ઈરાન સાઉદી અરેબિયા સંયુક્ત આરબ અમીરાત ઈઝરાયલ કતાર કુવૈત ઇરાક સીરિયા ઓમાન યેમેન લેબેનાન જોર્ડન બેહરીન પેસેફિક ઓસ્ટ્રેલિયા ન્યૂઝીલેન્ડ પપુઆ ન્યુ ગીની ફીજી પૂર્વ તિમોર સોલોમન આઇલેન્ડ વેનૌતા સમોઆ ટોંગા કિરીબાટી ફેડરેટેડ સ્ટેટ્સ ઓફ માઇક્રોનેશિયા પલાઉ માર્શલ આઈલેન્ડ નાઉરૂ તુવાલુ શ્રેણી:એશિયા શ્રેણી:વિશ્વના ખંડો

યુરોપ

https://gu.wikipedia.org/wiki/યુરોપ

યુરોપ પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધ અને મુખ્યત્વે પૂર્વ ગોળાર્ધમાં આવેલો એક ખંડ છે. તે યુરેશિયા ખંડનો મોટાભાગનો પશ્ચિમ ભાગ સમાવિષ્ટ કરે છે, અને ઉત્તરમાં આર્કટિક મહાસાગર, પશ્ચિમમાં એટલાન્ટિક મહાસાગર, દક્ષિણમાં ભૂમધ્ય સમુદ્ર અને પૂર્વમાં એશિયા ખંડ સાથે જોડાયેલ છે. યુરોપ તથા એશિયાને જુદા પાડતી કાલ્પનિક રેખા દાર્દનેલીસ, મર્મરા સમુદ્ર, બૉસફૉરસ, કાળો સમુદ્ર, કૉકસ પર્વતમાળા, કૅસ્પિયન સમુદ્ર, યુરલ નદી, યુરલ પર્વતો તથા નોવયા ઝેમ્લયાથી પસાર થાય છે. "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe ... is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles." યુરોપમાં આવેલા દેશો thumb|250px|યુરોપની સેટેલાઈટ છબી આલ્બેનિયા આઇસલૅન્ડ આયરલેંડ ઈટલી ઈસ્ટોનિયા એન્ડોરા ઑસ્ટ્રિયા ક્રોએશિયા ગ્રીસ જર્મની જિબ્રાલ્ટર જયોર્જીયા ઝેક ગણરાજ્ય ડેન્માર્ક નેધરલેંડ નોર્વે પોર્ટુગલ પોલેંડ ફીનલેંડ ફ્રાન્સ બલ્ગેરિયા બેલારુસ બેલ્જિયમ બોસ્નિયા અને હર્જેગોવિના માલ્ટા મેસેડોનિયા મોન્ટેનીગ્રો મોનૅકો મોલ્દોવા યુક્રેન રશિયા રોમાનિયા લક્ઝેમ્બર્ગ લિથુઆનિયા લીચેસ્ટેઈન લાટવિયા સર્બિયા સાન મૅરિનો સાયપ્રસ સ્પેન સ્લોવાકિયા સ્લોવેનિયા સ્વિડન સ્વિત્ઝરલેન્ડ હંગેરી ફરો દ્વિપસમુહ સંદર્ભ શ્રેણી:યુરોપ શ્રેણી:વિશ્વના ખંડો

ઉત્તર અમેરિકા

https://gu.wikipedia.org/wiki/ઉત્તર_અમેરિકા

thumbnail|250px|પૃથ્વી પર ઉત્તર અમેરીકાનુ સ્થાન દર્શાવતો નકશો thumbnail|250px|ઉત્તર અમેરિકાની સેટેલાઈટ છબી ઉત્તર અમેરિકા યુરેશીયા અને આફ્રીકા પછી દુનિયાનો ત્રીજો મોટો ખંડ છે. તેના ઉત્તરમા આર્કીટ સાગર, પૂર્વમા એટલાન્ટીક મહાસાગર, પશ્ચીમમા પ્રશાંત મહાસાગર તથા દક્ષીણમાં કૅરેબીયન સમુદ્ર આવેલા છે. તેનું ક્ષેત્રફળ ૨૪,૨૩૦,૦૦ વર્ગ કી.મી. છે. ૨૦૦૧ પ્રમાણે તેની વસ્તી ૪૫૪,૨૨૫,૦૦૦ હતી. * શ્રેણી:વિશ્વના ખંડો શ્રેણી:ખંડ

દક્ષિણ અમેરિકા

https://gu.wikipedia.org/wiki/દક્ષિણ_અમેરિકા

thumb|250px|પૃથ્વી પર દક્ષિણ અમેરિકાનુંં સ્થાન દર્શાવતો નકશો thumb|250px|દક્ષિણ અમેરિકાની સેટેલાઈટ છબી thumb|right|250px|દક્ષિણ અમેરિકાનો નકશો દક્ષિણ અમેરિકા દક્ષિણ ગોળાર્ધનો ઉપખંડ છે. દક્ષિણ અમેરિકા એટલેન્ટિક મહાસાગર અને પ્રશાંત મહાસાગર વચ્ચે આવેલો છે. દક્ષિણ અમેરિકા ક્ષેત્રફળ અને વસ્તીની દ્રષ્ટિએ ચોથો ઉપખંડ છે. દક્ષિણ અમેરિકાને ખંડ કહેવો કે ઉપખંડ કહેવો તેના માટે લોકોમાં મતભેદ છે. * શ્રેણી:વિશ્વના ખંડો

અફઘાનિસ્તાન

https://gu.wikipedia.org/wiki/અફઘાનિસ્તાન

અફઘાનિસ્તાન મધ્ય એશિયાનો દેશ છે. તેની પશ્ચિમે ઈરાન, પૂર્વે અને દક્ષિણે પાકિસ્તાન, ઉત્તરે તુર્કમેનિસ્તાન, ઉઝબેકિસ્તાન અને તાજિકિસ્તાન તથા ઉત્તર-પૂર્વ ભાગમાં ચીન દેશ આવેલ છે. અફઘાનિસ્તાન દુનિયાના અવિકસિત અને આર્થિક રીતે પછાત દેશોમાંનો એક દેશ છે. ઇતિહાસ અફઘાનિસ્તાન પ્રાચીન કાળમાં ભારતીય સંસ્કૃતિનો ભાગ હતું. ત્યાર પછી ઉત્તરથી આવેલ મુસલમાનો ત્યાં વસ્યા હતાં. બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી તે એક મુસ્લીમ રાષ્ટ્ર બન્યું જેમાં કુદરતી સંપત્તિનો લગભગ સંપૂર્ણ પણે અભાવ હતો. ઠંડા યદ્ધ દરમ્યાન સોવિયેત સંઘ એ અફઘાનિસ્તાનને પોતાનામાં સમાવી લેવાના ઘણા પ્રયત્નો કર્યા હતાં, જે અફઘાનિસ્તાન એ અમેરીકા તથા આરબ દેશોની વિવિધ પ્રકારની મદદથી, કપરી અને લોહીયાળ લડત વડે ખાળ્યા હતા. આ કાળ પછી અફઘાનિસ્તાનમાં એક ખૂબજ રૂઢીચુસ્ત અને કેટલેક અંશે ક્રૂર અને આપખુદ તાલિબાન સરકારની સ્થાપના થઇ હતી. ૧૧ સપ્ટેમ્બરના પરિણામે સંયુક્ત રાજ્ય અમેરિકાએ અફઘાનિસ્તાન પર હુમલો કરી તાલિબાન સરકાર હટાવી નવા રાજ્યતંત્રની સ્થાપના કરી. સંદર્ભ શ્રેણી:અફઘાનિસ્તાન

ઉષ્મા

https://gu.wikipedia.org/wiki/ઉષ્મા

thumb|right|250px|લુહારકામ બાદ લોખંડના લાલ સળીયા ઠંડા પડી રહ્યા છે. ઉષ્મા (ચિહ્ન Q) એ પદાર્થમાં તેના તાપમાનને કારણે રહેલી ઉર્જા છે. ઉષ્માનો એકમ SI પદ્ધતિમાં જૂલ છે. જેમ્સ જૂલ નામના વિજ્ઞાાનીએ કાર્ય અને ઊર્જાના વચ્ચેના સંબંધ માટે સંશોધનો કરી આ એકમ નક્કી કર્યો હતો. રોજીંદા જીવનમાં કે વ્યવહારમાં તેનો વધુ ઉપયોગ નથી પરંતુ વિજ્ઞાાનીઓ માટે જૂલની ગણતરી મહત્ત્વની છે. Category:ભૌતિકવિજ્ઞાન શ્રેણી:એકમ

વિજ્ઞાન

https://gu.wikipedia.org/wiki/વિજ્ઞાન

thumb|307px|પરમાણુનું બૉહર મૉડેલ, વિજ્ઞાન ના ઇતિહાસમાં રજુ થયેલા અનેક વાદની જેમ પ્રયોગો દ્વારા પ્રથમ રજુ અને પાછળથી કઇંક અંશે ખોટું સાબિત થયું હતું. વિજ્ઞાન એટલે એક એવી પદ્ધતિ કે જેમાં ભૌતિક વિશ્વ અંગે અનુભવજન્ય જ્ઞાન મેળવી, તેનું વ્યવસ્થિત વર્ગીકરણ અને પરીક્ષણ કરી, કાર્ય-કારણની સમજૂતી આપતાં સ્પષ્ટીકરણો, સિદ્ધાંતો તથા આગાહીઓ વિકસાવવાનો પ્રયત્ન થાય છે. વિજ્ઞાનમાં એકલદોકલ ઘટનાઓ કરતાં જુદી જુદી ઘટનાઓમાં દેખાતી નિયમિતતા (રેગ્યુલારિટી અથવા પેટર્ન) શોધી તેમના ખુલાસા કે સ્પષ્ટીકરણ પ્રત્યે વિશેષ ધ્યાન આપવામાં આવે છે. વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રો વિજ્ઞાનના મુખ્ય બે ક્ષેત્રો અસ્તિત્વ ધરાવે છે: (૧) નૈસર્ગિક વિજ્ઞાનો અને (૨) સામાજિક વિજ્ઞાનો. નૈસર્ગિક વિજ્ઞાનમાં ખગોળ શાસ્ત્ર, રસાયણ શાસ્ત્ર, ભૌતિક શાસ્ત્ર, ભૂસ્તરશાસ્ત્ર વગેરેનો સમાવેશ થાય છે જ્યારે સામાજિક વિજ્ઞાનોમાં સમાજશાસ્ત્ર, અર્થશાસ્ત્ર, રાજ્યશાસ્ત્ર, માનવનૃવંશશાસ્ત્ર, માનવશાસ્ત્ર વગેરેની ગણના થાય છે. ગણિત અને તર્કશાસ્ત્ર જેવાં શાસ્ત્રો વાસ્તવિક (એમ્પિરિકલ) હકીકતો ઉપર આધારિત ન હોવાથી તેમને ઔપચારિક (ફોર્મલ) વિજ્ઞાનો કહેવામાં આવે છે. તે જ રીતે ઈજનેરી વિજ્ઞાન, વૈદકશાસ્ત્ર (મૅડિકલ) અગેરેને વ્યવહારુ (એપ્લાઈડ) વિજ્ઞાનો ગણવામાં આવે છે. આમ, વિજ્ઞાનનું વિષયવસ્તુ અલગ અલગ હોવાથી વિજ્ઞાનની અનેક શાખા-પ્રશાખાઓ અસ્તિત્વમાં આવી છે, પરંતુ આ દરેક વિષયવસ્તુનો અભ્યાસ વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિથી જ થતો આવ્યો છે તેથી તે બધા વિજ્ઞાન તરીકે જ ઓળખાય છે. આ પણ જુઓ ભૌતિક શાસ્ત્ર રસાયણ શાસ્ત્ર જીવ શાસ્ત્ર ખગોળ શાસ્ત્ર સંદર્ભ વિજ્ઞાન

ધૂમકેતુ

https://gu.wikipedia.org/wiki/ધૂમકેતુ

thumb|300px|હૅલ-બૉપ ધૂમકેતુ thumb|250px|મકનૉટ ધૂમકેતુ વિક્ટોરિયા, ઑસ્ટ્રેલિયામાં ૨૩ જાન્યુઆરી ૨૦૦૭ માં લેવાયેલ દૃશ્ય ધૂમકેતુ સૂર્યમંડળના બરફ અને ધૂળથી બનેલા સભ્યો છે. ધૂમકેતુની ભ્રમણકક્ષા અતિશય લાંબા ઉપવલય આકારની હોય છે. આથી તેઓ પ્લૂટોની ભ્રમણકક્ષાને પણ વટાવી જાય છે. ધૂમકેતુ સામાન્યત: થીજેલા કાર્બન ડાયૉક્સાઈડ, મીથેન, પાણી, ધૂળ અને અનેક ખનીજ પદાર્થોના બનેલા હોય છે. ધૂમકેતુઓ સૂર્યમંડળના અંતમાં આવેલા ઊર્ટ વાદળમાંથી ઊદ્ભવતા હોય છે. ઊર્ટ વાદળ સૂર્યમંડળના નિર્માણના અવશેષોનું બનેલું હોવાનું કહેવાય છે. એસ્ટરોઈડ ભિન્ન રીતે બનતાં હોય છે. પરંતુ ક્યારેક ધૂમકેતુઓ પોતાના જ્વલનશીલ તત્વો નાશ પૂરા થઇ જવાથી એસ્ટરોઈડમાં પરિણમે છે. ધૂમકેતુની બાહ્ય લાક્ષણિકતાઓ ધૂમકેતુઓ સૂર્યમંડળના અંતમાં આવેલા ઊર્ટ વાદળમાંથી ઉદ્ભવતા હોવાની માન્યતા જાન હેન્ડ્રીક ઊર્ટ નામના વૈજ્ઞાનિકે રજૂ કરી હતી. જ્યારે બરફના થીજેલા આ ગોળાઓ તેમની ભ્રમણકક્ષામાંથી (બાહ્ય ગુરુત્વાકર્શી ખલેલોને કારણે) ચલિત થાય છે ત્યારે તેઓ સૂર્ય તરફ ખેંચાય છે. જ્યારે ધૂમકેતુ સૂર્યમંડળના અંદરના ભાગમાં પ્રવેશ કરે છે ત્યારે સૂર્યના વિકિરણોને કારણે થીજેલા વાયુઓ પીગળવા માંડે છે. આમ ધૂળ અને વાયુઓના મુક્ત થવાથી મોટું વાતાવરણ ધૂમકેતુના કેન્દ્રની આસપાસ રચાય છે, જેને ધૂમકેતુનું કૉમા કહે છે. સૂર્યના વિકિરણ દબાણ તથા સૂર્ય પવનની કૉમા પર થતી અસરને કારણે ધૂમકેતુની લાંબી પૂંછ રચાય છે. આ પૂંછ હંમેશાં સૂર્યથી વિરૂદ્ધ (ભ્રમણકક્ષાની બહારની) દિશામાં રચાતી હોય છે. ધૂળ તથા વાયુઓ પોતપોતાની અલગઅલગ પૂંછ રચતા હોય છે. વાયુઓના આયનીકરણને કારણે તે પૂંછ સૂર્યના ચુંબકીય ક્ષેત્રની અસર હેઠળ આવે છે જ્યારે ધૂળની પૂંછ સામાન્યરીતે ગુરુત્વાકર્ષણ હેઠળ આવે છે. ધૂમકેતુના ઘનકેન્દ્રને તેનું ન્યુક્લિયસ કહેવાય છે, જે સામાન્યરીતે ૫૦ કિ.મી.થી નાનું હોય છે. કૉમા તથા તેની પૂંછ ક્યારેક ૧ AU (૧૫૦ મિલિયન કિ.મી.)થી પણ વધુ લાંબી હોય છે. કૉમા અને પૂંછ સૂર્યના પ્રકાશને કારણે પૃથ્વી પરથી નિહાળી શકાય છે. મોટાભાગના ધૂમકેતુઓ ખૂબ ઝાંખા હોવાથી ફક્ત દૂરબીન વડે જ જોઈ શકાય છે. પરંતુ ક્યારેક તે ઘણા તેજસ્વી હોવાને કારણે નરી આંખે પણ જોઈ શકાય છે. ધૂમકેતુઓ અચાનક રાત્રિના આકાશમાં દેખાય છે અને થોડા સમય પછી ફરી લુપ્ત થઈ જાય છે. આને કારણે ધૂમકેતુઓ પહેલાંના વખતમાં અપશુકન તથા આફત લાવનારા કહેવાતા. સૌથી પ્રખ્યાત ધૂમકેતુ હેલીનો ધૂમકેતુ ૧૦૬૬ની સાલથી નિયમિતપણે દેખાતો આવ્યો છે. thumb|400px|ધૂમકેતુની લંબગોળ ભ્રમણકક્ષા ની આકૃતિ બે જુદી પૂંછ દર્શાવે છે ધૂમકેતુનું ન્યુક્લિયસ સૂર્યમંડળના સૌથી કાળા પદાર્થોમાંનું એક છે. જીયોટો પ્રોબે કરેલા નિરીક્ષણ મુજબ હેલીનો ધૂમકેતુ તેના ન્યુક્લિયસ પર પડતા પ્રકાશમાંથી ફક્ત ૪% પ્રકાશનું પરાવર્તન કરે છે તથા ડીપ સ્પેસ-૧એ શોધ્યું કે બૉરેલી ધૂમકેતુ તેની પર પડતા પ્રકાશનું ફક્ત ૨.૪% થી ૩% પરાવર્તન કરે છે. આની સરખામણીમાં રોડ પર વપરાતો ડામર ૭% પરાવર્તન કરતો હોય છે. આ કાળો પદાર્થ એ જટિલ કાર્બનિક સંયોજનો હોવાનું મનાય છે. સૂર્યની ગરમીને કારણે સરળ જ્વલનશીલ કાર્બનિક સંયોજનોનું દહન થઈ જાય છે અને ઘણી લાંબી કાર્બન શ્રુંખલાવાળા ડામર અને ક્રૂડતેલ જેવા પદાર્થો રહી જાય છે જે અત્યંત કાળા હોય છે. સૂર્યની ગરમી શોષી લેતી ધૂમકેતુની આ જ કાળાશ તેની અંદર દહન માટે જરૂરી છે જેનાથી તેની પૂંછડી માટે વાયુઓ સર્જાય છે. ૧૯૯૬માં ધૂમકેતુઓ ક્ષ-કિરણો ઉત્સર્જીત કરતા હોવાનું શોધાયું. ધૂમકેતુના આ ક્ષ-કિરણોની શોધે વૈજ્ઞાનિકોને આશ્ચર્યમાં મૂકી દીધાં હતાં કેમકે આ પહેલાં તેની આગાહી કોઈએ કરી નહોતી. એવું મનાય છે કે આ ક્ષ-કિરણો ધૂમકેતુ અને સૂર્ય પવનની વચ્ચે થતી પ્રક્રિયાથી સર્જાય છે; જેમાં ઉત્તેજીત આયન કણો જ્યારે ધૂમકેતુના વાતાવરણમાં આવેલા અણુ તથા પરમાણુઓ સાથે અથડાય છે ત્યારે એક કે વધુ ઈલેક્ટ્રોનનું વિસર્જન થવાથી આ ક્ષ-કિરણો સર્જાય છે. . ભ્રમણકક્ષાની લાક્ષણિકતાઓ thumb|376px|right|પૃથ્વી અને કોહૂટેક ધૂમકેતુની ભ્રમણકક્ષા, આ ચિત્ર ભ્રમણકક્ષા ની તિવ્ર વિકેન્દ્રિતતા દર્શાવે છે, જુઓ કે ધૂમકેતુ ની ગતિ સૂર્યની નજીક આવતાં ઝડપી બને છે. ધૂમકેતુને તેની ભ્રમણકક્ષાના આધારે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે. નાની ભ્રમણકક્ષાવાળા ધૂમકેતુઓની ભ્રમણકક્ષા ૨૦૦ વર્ષથી નાની હોય છે. જ્યારે લાંબી ભ્રમણકક્ષાવાળા ધૂમકેતુઓની ભ્રમણકક્ષા ખૂબ લાંબી હોવા છતાં સૂર્યના ગુરુત્વાકર્ષણની અંદર હોય છે. એકલ ભ્રમણ ધૂમકેતુઓની ભ્રમણકક્ષા પરવલયાકાર કે અતિવલયાકાર હોવાથી આવા ધૂમકેતુઓ એક વાર સૂર્યની પાસે ફરી હંમેશાં માટે સૂર્યમંડળની બહાર નીકળી જાય છે. જ્યારે નાની કક્ષાવાળા ધૂમકેતુ એન્કૅની ભ્રમણકક્ષા સૂર્ય અને ગુરુની વચ્ચે છે. નાની ભ્રમણકક્ષાવાળા ધૂમકેતુઓ ક્યુપીયર બેલ્ટમાંથી ઉદ્ભવતા હોવાનું મનાય છે જ્યારે લાંબી ભ્રમણકક્ષાવાળા ધૂમકેતુઓ ઊર્ટ વાદળમાંથી ઉદ્ભવતા હોવાનું મનાય છે. એક માન્યતા પ્રમાણે જ્યારે સૂર્ય તેની આકાશગંગાની ભ્રમણકક્ષામાં કોઈ તારા પાસેથી પસાર થાય છે કે પછી સૂર્યના સંભાવિત સાથી તારા નેમેસિસ કે પ્લૅનેટ X નજીક આવે છે ત્યારે ધૂમકેતુઓ ખૂબ લાંબી ભ્રમણકક્ષા ધારણ કરે છે. ધૂમકેતુના ઓછાંં દળ અને લંબગોળ ભ્રમણકક્ષાને કારણે તેઓ ક્યારેક મોટા ગ્રહોની તરફ આકર્ષિત થાય છે. આને કારણે તેની ભ્રમણકક્ષા પર પણ અસર પડે છે. નાની ભ્રમણકક્ષાવાળા ધૂમકેતુઓનું એક કેન્દ્ર (લંબગોળના બે કેન્દ્ર હોય છે) મોટા ગ્રહોની કક્ષાની અંદર આવે છે. એ સ્પષ્ટ છે કે ઊર્ટ વાદળમાંથી આવતા ધૂમકેતુઓની ભ્રમણકક્ષાઓ મોટા ગ્રહોથી અસર પામે છે. મોટાભાગના આવા ધૂમકેતુ પર ખાસ કરીને ગુરુની અસર પડે છે. જેનું દળ સૂર્યમંડળના અન્ય ગ્રહોના ભેગાં દળ કરતાં પણ વધુ છે. ભ્રમણકક્ષાની આ અસરને કારણે ક્યારેક પહેલાં શોધાયેલ ધૂમકેતુઓ ખોવાઈ જાય છે. ક્યારેક 'નવા શોધાયેલા ધૂમકેતુ'ના વધુ અધ્યયન પછી આ ખોવાયેલા ધૂમકેતુઓ ફરી ઓળખાય છે. 11P/ટેમ્પલ-સ્વીફ્ટ-લીનીયર ધૂમકેતુ આનું ઉદાહરણ છે. ૧૮૬૯માં તેની સૌપ્રથમ શોધ થયેલી પણ ૧૯૦૮ પછી ગુરુની અસરને કારણે તેની ભ્રમણકક્ષા બદલી હતી અને તે દેખાતો બંધ થઈ ગયો હતો. ૨૦૦૧માં લીનીયર નામના વૈજ્ઞાનિકે તેની ફરી શોધ કરી હતી. ધૂમકેતુનાં નામ વૈજ્ઞાનીક પધ્ધતીના વિકાસ પહેલા ધૂમકેતુના નામ વિવિધ રીતે પાડવામાં આવતા હતા. ૨૦મી સદીથી પહેલા, ધૂમકેતુના નામ વર્ષના આધારે પાડવામાં આવતા, જેમકે "૧૬૮૦નો મહાન ધૂમકેતુ", "સપ્ટેમ્બર ૧૮૮૨નો ધૂમકેતુ". એડમંડ હેલી નામના વૈજ્ઞાનીકે સીદ્ધ કર્યુ કે ૧૫૩૧, ૧૬૦૭ અને ૧૬૮૨માં દેખાયેલ ધૂમકેતુ એક જ હતા અને ૧૭૫૯માં તેના ફરી દેખાવાની આગાહી કરી. ખરેખર ૧૯૫૯માં આ ધૂમકેતુ દેખાયો ત્યારે તેનું નામ હેલીનો ધૂમકેતુ પાડવામાં આવ્યું. આજ રીતે, આવર્ત ધૂમકેતુઓ એન્કે ધૂમકેતુ અને બેયલા ધૂમકેતુ ના નામ તેની ભ્રમણકક્ષાની ગણતરી કરનાર ના નામ પરથી પાડવામાં આવ્યા છે. ત્યારથી આવર્ત ધૂમકેતુઓ ના નામ તેના શોધક પરથી પાડવામાં આવતા રહ્યા છે પણ એકજ વખત દેખાતા ધૂમકેતુઓના નામ હજુ પણ તેઓ જે વર્ષમાં દેખાય તે પરથી પાડવામાં આવે છે. ૨૦મી સદીની શરૂઆતથી, ધૂમકેતુઓ ના નામ તેના શોધક પરથી પાડવામાં આવે છે. આ પરંપરા હજુ પણ પ્રચલીત છે. ધૂમકેતુના નામ પહેલા ત્રણ શોધકોના નામ થી રાખવા માં આવે છે. ઘણા ધૂમકેતુઓની ખોજ યાંત્રીક સાધનો દ્વારા થાય છે. આવા ધૂમકેતુઓના નામ આ સાધનો પરથી પડાય છે. ધૂમકેતુ IRAS-આરાકી-આલકૉક ની શોધ IRAS સેટેલાઈટ, તથા શીખાઉ અવલોકનકાર જેનીચી આરાકી અને જ્યોર્જ આલકૉકે સ્વત્રંત્ર પણે કરી હતી. ક્યારેક એકજ વૈજ્ઞાનીક કે ટુકડી બે થી વધુ ધૂમકેતુની શોધ કરે છે. આવા ધૂમકેતુના નામની પાછળ અંક લગાડાય છે. જેમકે ધૂમકેતુ શૂમેકર-લીવી૧. હવે મોટા પ્રમાણમાં ધૂમકેતુઓની શોધ થવાથી આ નામકરણ પ્રક્રીયા પણ વ્યાવહારીક રહી નથી. મે, ૨૦૦૫ સુધી માં સોહોએ ૯૫૦ ધૂમકેતુઓની ખોજ કરી છે અને તે ૧૦૦૦મા ધૂમકેતુની ક્યારે ખોજ કરશે તેની સંભાવના કરવાની પ્રતિયોગીતા પણ બહાર પાડેલ છે. ) ધૂમકેતુ નો ઇતિહાસ ઐતિહાસીક નિરીક્ષણ ઐતિહાસીક માન્યતા (વહેમ) પ્રમાણે ધૂમકેતુ અપશુકન લાવનાર ગણાય છે. કેટલાક તેને ખરતા તારા સાથે સરખાવે છે. એરીસ્ટૉટલનુ પ્રથમ પુસ્તક મીટ્રીયોલોજીમા ધૂમકેતુ ની ચર્ચા કરેલ છે. કેટલાક પહેલાના વિચારકોની માન્યતા પ્રમાણે ધૂમકેતુ સૂર્યમંડળના ગ્રહ છે. પરંતુ એરીસ્ટૉટલે આ વાત નકારી હતી કેમકે જ્યારે ગ્રહો આકાશમા ચોક્કસ નક્ષત્રોમા જોવા મળે છે પણ ધૂમકેતુઓ આકાશના કોઇપણ ભાગમા દેખાય શકે છે. તેના માનવા પ્રમાણે, ઘૂમકેતુઓ પૃથ્વીની બહારના વાતાવરણની પેદાશ છે. ધૂમકેતુની જેમ મીટીયર, અરૉરા બૉરૉલીયસ તથા આકાશ ગંગા માટે પણ એરીસ્ટૉટલ ની તેવીજ માન્યતા હતી. એરીસ્ટૉટલ ના આ મતને કેટલાક વિચારકોએ અસંમતી દર્શાવેલ. સેનેકાએ તેના નેચરલ ક્વેશ્ચનમા આ મતની અસહમતી વ્યક્ત કરેલ છે. તેના મુજબ ધૂમકેતુઓને બહારના વાતાવરણ કે પવન વડે અસર પામતી નથી તેવુ નોધ્યુ હતુ. તે વખતે મનુષ્યોનુ અવકાશ વિષે જ્ઞાન અપુરતુ હતુ. પરંતુ એરીસ્ટૉટલ નો આ મત 16મી સદી સુધી માન્ય રહ્યો. ૧૫૭૭મા એક તેજસ્વી ધૂમકેતુ આકાશમા કેટલાક મહીના સુધી નીહાળી શકાયો હતોય ડેન્માર્કના ખગોળશાશ્ત્રી ટાયકો બ્રાહે તેનુ વૈજ્ઞાનીક નીરીક્ષણ કરેલ અને તેના તથા બીજા અન્ય ખગોળશાશ્ત્રીઓ ના નીરીક્ષણ ને સરખાવી તારવ્યુ હતુ કે - આ ધૂમકેતુ પૃથ્વી તથા ચંદ્ર ની સરખામણી થી ચાર ગણા અંતરે આવેલ છે. ભ્રમણકક્ષા વિષે right|thumbnail|300px| ૧૬૮૦ ના ધૂમકેતુ ની પરવલય ને મળતી ભ્રમણકક્ષા, આઈઝેક ન્યુટન ના પ્રિન્સિપીયા મા દર્શાવ્યા પ્રમાણે. જોકે ધૂમકેતુ અવકાશ મા હોવાનુ સાબિત થયી ગયુ હતુ, પરંતુ કેવી રીતે તેઓ અવકાશ મા ભ્રમણ કરે છે તે આવતી સદી મા ચર્ચા નો વિષય હતો. ગ્રહો સૂર્ય ની આસપાસ દીર્ઘવૃત્તાકાર ભ્રમણકક્ષા મા ભ્રમણ કરે છે એમ ૧૬૦૯ મા નક્કી કરવા વાળા જોહાનિસ કેપ્લર પણ એ વાત માનવા રાજી નહોતા કે કેપ્લર ના ગ્રહો ના ભ્રમણ નિયમો અન્ય અવકાશી પદાર્થો ને પણ લાગુ પડી શકે છે - તેઓનુ એમ માનવુ હતુ કે ધૂમકેતુ ગ્રહો ને સમાંતર દિશા મા સફર કરે છે. ગેલેલીયો ગલીલી, કટ્ટર કોપરનીક્સ હોવા છતા, ટાયકો ના સમાન્તરીત ગણતરીઓ ને બદલે ધૂમકેતુs ઉપરી વાતાવરણ મા સીધી રેખા મા સફર કરતા હોવા ના એરીસ્ટોટલીન વિચારસરણી ના સમર્થન મા હતા. કેપ્લર ના ગ્રહો ના ભ્રમણ નીયમો ધૂમકેતુ ને પણ લાગુ પડવા જોઈએ તેમ સૂચન સૌપ્રથમ વિલિયમ લોવર એ ૧૬૧૦ મા કર્યુ હતુ.આવનારા દશકો મા, અન્ય ખગોળશાસ્ત્રીઓ, જેમા પીયરે પેટિટ, જિઓવાન્નિ બોરેલ્લી, એડ્રિયન ઓઝાઉટ, રોબર્ટ હુક, અને જિન-ડોમીનીક કેસ્સીનિ, ધૂમકેતુs ના સૂર્ય ફરતે દીર્ઘવૃત્તાકાર અથવા પરવલયી કક્ષા મા ભ્રમણ ની તરફેણ મા હતા , જ્યારે અન્ય, જેમ કે ક્રિસ્ચીયન હ્યુગીન્સ અને જોહાન્સ હેવેલીઅસ, ધૂમકેતુ ના રેખીય ગતિ ના સમર્થન મા હતા . The matter was resolved by the bright ધૂમકેતુ that was discovered by Gottfried Kirch on November 14, 1680. Astronomers throughout Europe tracked its position for several months. In his Principia Mathematica of 1687, આઇઝેક ન્યુટન proved that an object moving under the influence of his inverse square law of universal gravitation must trace out an ભ્રમણકક્ષા shaped like one of the conic sections, and he demonstrated how to fit a ધૂમકેતુ's path through the sky to a parabolic ભ્રમણકક્ષા, using the ધૂમકેતુ of 1680 as an example. In 1705, એઙમન્ઙ હેલિ applied Newton's method to twenty-four ધૂમકેતુary apparitions that had occurred between 1337 and 1698. He noted that three of these, the ધૂમકેતુs of 1531, 1607, and 1682, had very similar ભ્રમણકક્ષાal elements, and he was further able to account for the slight differences in their ભ્રમણકક્ષાs in terms of gravitational perturbation by ગુરુ and Saturn. Confident that these three apparitions had been three appearances of the same ધૂમકેતુ, he predicted that it would appear again in 1758-9. (Earlier, Robert Hooke had identified the ધૂમકેતુ of 1664 with that of 1618, while Jean-Dominique Cassini had suspected the identity of the ધૂમકેતુs of 1577, 1665, and 1680. Both were incorrect.) Halley's predicted return date was later refined by a team of three French mathematicians: Alexis Clairaut, Joseph Lalande, and Nicole-Reine Lepaute, who predicted the date of the ધૂમકેતુ's 1759 perihelion to within one month's accuracy. When the ધૂમકેતુ returned as predicted, it became known as ધૂમકેતુ Halley or Halley's ધૂમકેતુ (its official designation is 1P/Halley). Its next appearance is due in 2061. Among the ધૂમકેતુs with short enough periods to have been observed several times in the historical record, ધૂમકેતુ Halley is unique in consistently being bright enough to be visible to the naked eye. Since the confirmation of ધૂમકેતુ Halley's periodicity, many other periodic ધૂમકેતુs have been discovered through the telescope. The second ધૂમકેતુ to be discovered to have a periodic ભ્રમણકક્ષા was ધૂમકેતુ Encke (official designation 2P/Encke). Over the period 1819-1821 the German mathematician and physicist Johann Franz Encke computed ભ્રમણકક્ષાs for a series of ધૂમકેતુary apparitions observed in 1786, 1795, 1805, and 1818, concluded they were same ધૂમકેતુ, and successfully predicted its return in 1822.By 1900, seventeen ધૂમકેતુs had been observed at more than one perihelion passage and recognized as periodic ધૂમકેતુs. As of January 2005, 164 ધૂમકેતુs have achieved this distinction, though several have since been destroyed or lost. બાહ્ય લાક્ષણીકતાઓનુ અધ્યયન Hast thou ne'er seen the ધૂમકેતુ's flaming flight? આઈઝ॓ક ન્યૂટન described ધૂમકેતુન્॓ as compact, ધન, fixed, અન્॓ durable bodies: in one word, a kind of planets, which move in very oblique ભ્રમણકક્ષા, every way, સંપૂર્ણ આઝાદીથી, persevering in their motions even against the course and direction of the planets; and their પૂંછ as a very thin, slender vapour, emitted by the head, or nucleus of the ધૂમકેતુ, ignited or heated by the સૂર્ય. ધૂમકેતુઓ also seemed to Newton absolutely requisite for the conservation of the પાણી તથા ભેજ of the planets; from their condensed vapours and exhalations all that moisture which is spent on vegetations and putrefactions, and turned into dry earth, might be resupplied and recruited; for all vegetables were thought to increase wholly from fluids, and turn by putrefaction into earth. Hence the quantity of dry earth must continually increase, and the moisture of the globe decrease, and at last be quite evaporated, if it have not a continual supply. Newton suspected that the spirit which makes the finest, subtilest, and best part of our air, and which is absolutely requisite for the life and being of all things, came principally from the ધૂમકેતુs. Another use which he conjectured ધૂમકેતુs might be designed to serve, is that of recruiting the સૂર્ય with fresh fuel, and repairing the consumption of his light by the streams continually sent forth in every direction from that luminary — "From his huge vapouring train perhaps to shake Reviving moisture on the numerous orbs, Thro' which his long ellipsis winds; perhaps To lend new fuel to declining સૂર્યs, To light up worlds, and feed th' ethereal fire." As early as the 18th century, some scientists had made correct hypotheses as to ધૂમકેતુs' physical composition. In 1755, Immanuel Kant hypothesized that ધૂમકેતુs are composed of some volatile substance, whose vaporization gives rise to their brilliant displays near perihelion.In 1836, the German mathematician Friedrich Wilhelm Bessel, after observing streams of vapor in the 1835 apparition of ધૂમકેતુ Halley, proposed that the jet forces of evaporating material could be great enough to significantly alter a ધૂમકેતુ's ભ્રમણકક્ષા and argued that the non-gravitational movements of ધૂમકેતુ Encke resulted from this mechanism. However, another ધૂમકેતુ-related discovery overshadowed these ideas for nearly a century. Over the period 1864–1866 the Italian astronomer Giovanni Schiaparelli computed the ભ્રમણકક્ષા of the Perseid meteors, and based on ભ્રમણકક્ષાal similarities, correctly hypothesized that the Perseids were fragments of ધૂમકેતુ Swift-Tuttle. The link between ધૂમકેતુs and meteor showers was dramatically underscored when in 1872, a major meteor shower occurred from the ભ્રમણકક્ષા of ધૂમકેતુ Biela, which had been observed to split into two pieces during its 1846 apparition, and never seen again after 1852.A "gravel bank" model of ધૂમકેતુ structure arose, according to which ધૂમકેતુs consist of loose piles of small rocky objects, coated with an icy layer. By the middle of the twentieth century, this model suffered from a number of shortcomings: in particular, it failed to explain how a body that contained only a little ice could continue to put on a brilliant display of evaporating vapor after several perihelion passages. In 1950, Fred Lawrence Whipple proposed that rather than being rocky objects containing some ice, ધૂમકેતુs were icy objects containing some ધૂળ and rock.This "dirty બરફball" model soon became accepted. It was confirmed when an armada of spacecraft (including the European Space Agency's Giotto probe and the Soviet Union's Vega 1 and Vega 2) flew through the coma of Halley's ધૂમકેતુ in 1986 to photograph the nucleus and observed the jets of evaporating material. The American probe Deep Space 1 flew past the nucleus of ધૂમકેતુ Borrelly on September 21 2001 and confirmed that the લાક્ષણીકતાઓ of ધૂમકેતુ Halley are common on other ધૂમકેતુs as well. Forthcoming space missions will add greater deપૂંછ to our understanding of what ધૂમકેતુs are made of. The Starધૂળ spacecraft, launched in February 1999, has already collected particles from the coma of ધૂમકેતુ Wild 2 in January 2004, and will return the samples to Earth in a capsule in 2006. In 2005, the Deep Impact probe will blast a crater on ધૂમકેતુ Tempel 1 to study its interior. And in 2014, the European Rosetta space probe will ભ્રમણકક્ષા ધૂમકેતુ ધૂમકેતુ Churyumov-Gerasimenko and place a small lander on its surface. પ્રખ્યાત ધૂમકેતુઓ While hundreds of tiny ધૂમકેતુs pass through the inner સૂર્યમંડળ every year, only a very few ધૂમકેતુs make any impact on the general public. About every decade or so, a ધૂમકેતુ will become bright enough to be noticed by a casual observer — such ધૂમકેતુs are often designated Great ધૂમકેતુs. In times past, bright ધૂમકેતુs often inspired panic and hysteria in the general population, being thought of as bad omens. More recently, during the passage of Halley's ધૂમકેતુ in 1910, the Earth passed through the ધૂમકેતુ's પૂંછ, and erroneous newspaper reports inspired a fear that cyanogen in the પૂંછ might poison millions, while the appearance of ધૂમકેતુ Hale-Bopp in 1997 triggered the mass suicide of the Heaven's Gate cult. To most people, however, a great ધૂમકેતુ is simply a beautiful spectacle. Predicting whether a ધૂમકેતુ will become a great ધૂમકેતુ is notoriously difficult, as many factors may cause a ધૂમકેતુ's brightness to depart drastically from predictions. Broadly speaking, if a ધૂમકેતુ has a large and active nucleus, will pass close to the સૂર્ય, and is not obscured by the સૂર્ય as seen from the Earth when at its brightest, it will have a chance of becoming a great ધૂમકેતુ. However, ધૂમકેતુ Kohoutek in 1973 fulfilled all the criteria and was expected to become spectacular, but failed to do so. ધૂમકેતુ West, which appeared three years later, had much lower expectations (perhaps because scientists were much warier of glowing predictions after the Kohoutek fiasco), but became an extremely impressive ધૂમકેતુ. The late 20th century saw a lengthy gap without the appearance of any great ધૂમકેતુs, followed by the arrival of two in quick succession — ધૂમકેતુ Hyakutake in 1996, followed by Hale-Bopp, which reached maximum brightness in 1997 having been discovered two years earlier. As yet, the 21st century has not seen the arrival of any great ધૂમકેતુs. અસામાન્ય ધૂમકેતુઓ હજારો જાણીતા ધૂમકેતુ માથી, કેટલાક અસામાન્ય હોય છે. ધૂમકેતુ Encke ની ભ્રમણકક્ષા ગુરુ ની ભ્રમણકક્ષા ની અન્દર ની તરફ થી શૂક્ર ની ભ્રમણકક્ષા ની અન્દર ની તરફ થઈ ને જાય છે, જ્યારે ધૂમકેતુ 29P/Schwassmann-Wachmann અને શનિ ની ભ્રમણકક્ષા ના વચ્ચે લગભગ ગોળાકાર ભ્રમણકક્ષા મા સફર કરે છે.2060 Chiron, જેની અસ્થિર ભ્રમણકક્ષા તેને શનિ અને યુરેનસ ની વચ્ચે રાખે છે, ને પહેલા લઘુગ્રહ તરીકે વર્ગીક્રુત કરેલ હતો જ્યા સુધી આછી કૉમા જોવા મા આવી. તેજ રીતે, ધૂમકેતુ શુમાકર-લેવી 2 ને પહેલા લઘુગ્રહ નો દરજ્જો આપવા મા આવ્યો હતો. 1990 UL3. કેટલાક પ્રુથ્વી નજીક ના લઘુગ્રહો ને ધૂમકેતુs ના ક્ષત ન્યુક્લીયસ માનવા મા આવે છે જેમા થીજેલા વાયુઓ ના પીગળવા ની પ્રક્રિયા બંધ થઈ ગયી છે. Some ધૂમકેતુs have been observed to break up. ધૂમકેતુ Biela was one significant example, breaking into two during its 1846 perihelion passage. The two ધૂમકેતુs were seen separately in 1852, but never again after that. Instead, spectacular meteor showers were seen in 1872 and 1885 when the ધૂમકેતુ should have been visible. A lesser meteor shower, the Andromedids, occurs annually in November, and is caused by the Earth crossing Biela's ભ્રમણકક્ષા . Several other ધૂમકેતુs have been seen to break up during their perihelion passage, including great ધૂમકેતુs West and ધૂમકેતુ Ikeya-Seki. Some ધૂમકેતુs, such as the Kreutz સૂર્યgrazers, ભ્રમણકક્ષા in groups and are thought to be pieces of a single object that has previously broken apart. Another very significant ધૂમકેતુary disruption was that of ધૂમકેતુ Shoemaker-Levy 9, which was discovered in 1993. At the time of its discovery, the ધૂમકેતુ was in ભ્રમણકક્ષા around ગુરુ, having been captured by the planet during a very close approach in 1992. This close approach had already broken the ધૂમકેતુ into hundreds of pieces, and over a period of 6 days in July 1994, these pieces slammed into ગુરુ's વાતાવરણ — the first time astronomers had observed a collision between two objects in the સૂર્યમંડળ.However, it has been suggested that the object responsible for the Tunguska event in 1908 was a fragment of ધૂમકેતુ Encke. આ પણ જુઓ પીરીયોડીક ધૂમકેતુઓ નોન-પીરીયોડીક ધૂમકેતુઓ વધુ વિગત માટે (અંગ્રેજી મા) Aristotle (ca. 350 B.C.) Meteorologia. An English translation by E.W. Webster is available online . Bill Arnett. (2000). "Astronomical Names." Available online. Committee on Small Body Nomenclature (1994). "cometary Designation System." Available online. European Southern Observatory. (2003). "A Brief history of comets." Available online: Part I , Part II . Gary W. Kronk. (2001–2005). cometography. Available online. I.S. Newton (1687). Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica. Londoni: Josephi Streater. Samuel Pepys (1893). The Diary of Samuel Pepys, M.A., F.R.S.. London: George Bell & Sons. Vigyan Prasar (2001). "Development of cometary Thought." Available online: Part I , Part II . Reading Museum Service (2000-2004). Britain's Bayeux Tapestry. Available online. Accessed 22 April 2005. Solar and Heliospheric Observatory. (2005). "The SOHO 1000th Comet Contest." Available online. બાહ્ય કડીઓ (અંગ્રેજીમા) cometography.com David Jewitt overview of the comets Harvard: Lists and Plots: Comets Open Directory Project: ESSAY ON COMETS , which gained the first of Dr. Fellowes's prizes, proposed to those who had attended the University of Edinburgh within the last twelve years. By David Milne. Publisher: Edinburgh, Printed for A. Black; 1828. શ્રેણી:વિજ્ઞાન

ક્ષ-કિરણો

https://gu.wikipedia.org/wiki/ક્ષ-કિરણો

thumb|right|રૉંજને ક્ષ-કિરણો દ્વારા લીધેલી છબી ક્ષ-કિરણો કે રૉંજન કિરણો (અંગ્રેજી:X-ray) એ એક પ્રકારના વિદ્યુત-ચુંબકીય તરંગો છે. તેની તરંગલંબાઇ ૧૦ નૅનોમીટર થી ૧૦૦ પીકોમીટર હોય છે. (આવૃત્તિ ૩૦ PHz થી ૩ EHz). ક્ષ-કિરણો મુખ્યત્વે તબીબી છબીઓ દ્વારા તબીબી નીદાન કરવા તથા ક્રીસ્ટલૉગ્રાફી માટે વપરાય છે. ક્ષ-કિરણો એક પ્રકારના આયનાઇઝીંગ વિકિરણ હોવાથી તેનો વધુ પડતો સંસર્ગ મનુષ્યો માટે હાનીકારક પણ છે.તે બાહ્ય કડીઓ શ્રેણી:વિજ્ઞાન શ્રેણી:ભૌતિકશાસ્ત્ર

ગંગા નદી

https://gu.wikipedia.org/wiki/ગંગા_નદી

ગંગા નદી ભારતની મહાનતમ નદીઓ માંની એક ગણાય છે. હિંદુ ધર્મમાં તે સૌથી પવિત્ર નદી છે. ગંગાનું મૂળ ઉત્તરાંચલ રાજ્યમાં હિમાલયની ગંગોત્રી હિમનદીમાં છે. શરુઆતની નદીને ભાગીરથી કહેવાય છે. દેવ પ્રયાગ નજીક તે અલકનંદા નદીને મળે છે. આ બેય નદીના સંગમ પછી તે ગંગા નદીને નામે ઓળખાય છે. ગંગાની લંબાઇ ૨૫૧૦ કિ.મી. (૧૫૫૭ માઇલ) છે. યમુના અને ગંગા મળીને ઉતર ભારત અને બાંગ્લાદેશનાં ફળદ્રુપ અને સપાટ પ્રદેશો રચે છે અને દુનિયાની સૌથી વધુ વસ્તીને પોષણ પુરું પાડે છે. દુનિયાના ૧૨ માંથી ૧ માણસ (દુનિયાની વસ્તીના ૮.૫%) ગંગા અને યમુનાના પાણીથી સિંચાતા પ્રદેશમાં રહે છે. વસતીને લીધે પર્યાવરણ અને વનચર પ્રાણીઓનો નાશ એક ચિંતાનો વિષય બની ગયો છે. ગંગામાં બે પ્રકારની ડોલ્ફિન માછલી મળી આવે છે - ગંગા ડોલ્ફિન અને ઇરાવાડી ડોલ્ફિન. ગંગામાં શાર્ક માછલી - ગ્લીફીસ ગંગેટિકસ - પણ મળી આવે છે - નદીના પાણીમાં શાર્ક ભાગ્યે જ મળી આવતી હોય છે. ભૂગોળ ગંગાનું મૂળ ઉત્તરાખંડ રાજ્યમાં હિમાલયની ગંગોત્રી હિમનદીમાં છે. શરુઆતની નદીને ભાગીરથી કહેવાય છે. દેવપ્રયાગ નજીક તે અલકનંદા નદીને મળે છે. આ બેય નદીના સંગમ પછી તે ગંગા નદીને નામે ઓળખાય છે. ગંગા હિમાલયની ખીણોમાંથી પસાર થતી હરિદ્વાર પાસે બહાર નીકળે છે. સપ્ટેમ્બરથી માર્ચ દરમિયાન અહિ ખાસ્સુ રાફટીંગ થાય છે. ઉત્તર પ્રદેશ અને બિહારના સપાટ પ્રદેશોમાંથી નીકળતી ગંગા ત્યાંની મુખ્ય નદી છે. તેમાં કોશી, ગોમતી, સોણે અને યમુના ભળે છે. યમુનાનું પોતાનું મહત્વ ઘણુ છે અને તે પ્રયાગ પાસે ગંગામાં ભળે છે આથી પ્રયાગ તીર્થધામ છે. ગંગાના કિનારા પર કાનપુર, અલ્હાબાદ, વારાણસી અને પટના એવા ઔદ્યોગિક શહેરો પણ આવેલા છે. પૌરાણીક કથા thumb|250px|ગંગાનું પૃથ્વી પર અવતરણ, રવિવર્મા નું તૈલચિત્ર રામાયણમાં મહર્ષિ વિશ્વામિત્ર રામ અને લક્ષ્મણને ગંગાની ઉત્પતિની વાત કરે છે. તે પ્રમાણે સગર રાજાને ૬૦,૦૦૦ પુત્રો સરખી પ્યારી પ્રજા હતી. જ્યારે સગર રાજાએ અશ્વમેઘ યજ્ઞ કર્યો ત્યારે યજ્ઞમાં બાધા નાખવા ઇન્દ્ર તે અશ્વને કપિલ મુનિના આશ્રમમાં મુકી આવ્યો. સગરના પુત્રો ઘોડાને શોધતા આશ્રમમાં ગયા અને કપિલમુનિને અશ્વ ચોરવા માટે અપમાન કર્યુ. ત્યારે કપિલ મુનિએ તેમને બાળીને મારી નાંખ્યા. સગરને આ વાતની ખબર પડી અને પોતાના પુત્રોની સદ્ગતિ માટે પ્રાર્થના કરી. ત્યારે તેમના જાણવામાં આવ્યું કે સ્વર્ગની નદી ગંગા ને જો પૃથ્વી પર લાવવામાં આવે અને તેમાં તેના પુ્ત્રોના અસ્થિ પધરાવવામાં આવે તો તેમને સદ્ગતિ મળશે. સગર પછી તેનો પુત્ર અંશુમાન પછી દીલીપ વગેરેએ ગંગાને લાવવાના પ્રયત્નો કર્યા. છેવટે ભગીરથ રાજાના તપ અને કાર્યથી ગંગા પૃથ્વી પર આવવા રાજી થઇ. પરંતુ ગંગાના પ્રવાહને જો પૃથ્વી પર રોકવામાં ન આવે તો તે પાતાળમાં જતી રહે. આથી ભગીરથે ભગવાન શંકરને ગંગાના પ્રવાહને ઝીલી લેવા વિનંતિ કરી. છેવટે ગંગા સ્વર્ગમાંથી પૃથ્વી પર ઉતરી આવી અને ભગવાન શંકરે તેને પોતાની જટામાં સમાવી લીધી. શંકરે જટામાંથી ગંગાની નાની ધારને વહાવીને પૃથ્વી પર પડવા દીધી. પછી ભગીરથ જ્યાં પણ ગયા ત્યાં ગંગા પાછળ આવતી ગઇ. રસ્તામાં જહ્નુ ઋષિના આશ્રમમાં ગંગાએ વિનાશ કર્યો આથી જહ્નુ મુનિ તેને પી ગયા અને ભગીરથની વિનંતિથી તેને પોતાના કાનમાંથી બહાર કાઢી. આમ તે જહ્નુની પુત્રી ગણાઇ અને તેનું નામ જ્હાનવી પણ પડયુ. ભગીરથ ગંગાને હિમાલયથી બંગાળ સુધી લઇ ગયા કે જ્યાં સગરના પુત્રોના અસ્થિ હતા. આમ તેમને પણ સદગતિ પ્રાપ્ત થઇ. સંદર્ભ શ્રેણી:ભારતની નદીઓ શ્રેણી:ભારતનાં રાષ્ટ્રચિહ્નો

વિદ્યુત-ચુંબકીય તરંગો

https://gu.wikipedia.org/wiki/વિદ્યુત-ચુંબકીય_તરંગો

વિદ્યુત-ચુંબકીય તરંગો કે વિદ્યુત-ચુંબકીય કિરણો વિદ્યુત તરંગો તથા ચુંબકીય તરંગો ના સંયોગ(ચોકડી ગુણાકાર)થી રચાય છે. મેક્સવેલના સમીકરણો દ્વારા તેના ઉદ્દભવ અને પ્રસરણ વિષે સમજૂતી મેળવી શકાય છે. જેમાં વિદ્યુત તરંગ ચુંબકીય તરંગ એકબીજા થી ૯૦ અંશે (કાટ ખૂણે) અવકાશમાં પ્રસરે છે અને તેના પરિણામ રૂપે ઉર્જા તથા વેગમાનનું વહન કરે છે. પ્રકાશ પણ વિધુત-ચુંબકીય તરંગ છે. વિદ્યુત-ચુંબકીય તરંગો તથા વિદ્યુત-ચુંબકીય કિરણો તે બે સમાનાર્થી છે. આ તરંગો કિરણ સ્વરૂપે પ્રસરતા ન હોય તો પણ તેમને કિરણ કહી શકાય છે; ઉદાહરણ તરીકે ઑપ્ટીકલ ફાઇબર માંથી વહેતો પ્રકાશ અથવા કો-ઍક્સિયલ કેબલ માંથી વહેતા સિગ્નલ. શ્રેણી:વિજ્ઞાન શ્રેણી:ભૌતિકવિજ્ઞાન

તરંગલંબાઈ

https://gu.wikipedia.org/wiki/તરંગલંબાઈ

thumb|right| તરંગલંબાઇ તરંગ પરના પુનરાવર્તન થતા (શૃંગ અથવા ગર્ત બે બિંદુઓમાંથી કોઇપણ) બે બિંદુઓ વચ્ચેના અંતરને તરંગલંબાઇ કહેવાય છે. તરંગલંબાઇને ગ્રીક મૂળાક્ષર લૅમડા (λ) દ્વારા દર્શાવાય છે. તરંગલંબાઇ અને આવૃત્તિ વચ્ચે વ્યસ્ત સંબંધ હોય છે જેમ તરંગલંબાઇ વધારે તેમ આવૃત્તિ ઓછી અને જેમ તરંગલંબાઇ ઓછી તેમ આવૃત્તિ વધારે હોય છે. જ્યારે આપણૅ પાણીમાં પથ્થર ફેંકીએ ત્યારે તેમાં વમળ ઉત્પન્ન થાય છે, જે એક તરંગનું પ્રત્યક્ષ ઉદાહરણ છે. તેવી જ રીતે દોરીમાં પણ તરંગ ઉત્પન્ન થાય છે. આ પણ જુઓ આવૃત્તિ આવર્તકાળ દ બ્રોગલી તરંગલંબાઇ શ્રેણી:ભૌતિકવિજ્ઞાન

દ્રવ્યમાન

https://gu.wikipedia.org/wiki/દ્રવ્યમાન

દ્રવ્યમાન અથવા દળ () એ એક ભૌતિક રાશિ છે કે જે પદાર્થના જડત્વનું માપ દર્શાવે છે. ભૌતિક શાસ્ત્ર મુજબ ભૌતિક વસ્તુઓનો આ એક ગુણધર્મ છે. તેને m વડે દર્શાવવામાં આવે છે. જડત્વના આ ગુણધર્મને લીધે દરેક ભૌતિક પદાર્થો પોતાની ગતિના ફેરફારોનો વિરોધ કરતા હોય છે. જડત્વનું આ માપન દર્શાવતી રાશિને દ્રવ્યમાન અથવા દળ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. SI માપ પદ્ધતિમાં તેનો એકમ કિલોગ્રામ છે. વર્ણન પ્રકાશની ઝડપની સરખામણીમાં ઓછી ઝડપથી ગતિ કરતા પદાર્થનું દ્રવ્યમાન અચળ રહે છે. પરંતુ ખૂબ ઝડપથી ગતી કરતા અથવા લગભગ પ્રકાશની ઝડપથી ગતિ કરતા પદાર્થનું દ્રવ્યમાન અચળ રહેતું નથી અને આઇન્સ્ટાઇનના સાપેક્ષવાદ મુજબ દ્રવ્યમાન, ઝડપના મૂલ્ય v સાથે નીચેના સૂત્ર પ્રમાણે બદલાય છે: અહીં એ સ્થિર દ્રવ્યમાન (rest mass) અને c પ્રકાશનો શૂન્યાવકાશમાં વેગ છે. પદાર્થનું દ્રવ્યમાન એક સંરક્ષિત રાશિ છે, અર્થાત દ્રવ્યમાન ઉત્પન્ન થઈ શકતું નથી તથા તેનો નાશ પણ થઈ શકતો નથી. કોઈ પણ વિયુક્ત (isolated) તંત્ર માટે દ્રવ્યમાન અચળ રહે છે. તંત્રને સાપેક્ષવાદની પરિસ્થિતિ લાગુ પડતી હોય ત્યારે દ્રવ્યનું ઊર્જામાં અને ઊર્જાનું દ્રવ્યમાં રૂપાંતર થઈ શકે છે. સંદર્ભ શ્રેણી:વિજ્ઞાન શ્રેણી:ભૌતિકવિજ્ઞાન

બળ

https://gu.wikipedia.org/wiki/બળ

ભૌતિક શાસ્ત્રમાં પદાર્થ પર થતી તે ક્રિયા કે જેને કારણે પદાર્થને પ્રવેગ મળે છે, એટલે કે વેગ બદલાય છે, તેને બળ કહેવાય છે. બીજા શબ્દોમાં બળને કારણે પદાર્થ પ્રવેગ પામે છે. આ સિદ્ધાંત સૌથી પહેલો આઇઝેક ન્યુટનના સિદ્ધાંતોમાં જોવા મળે છે. ન્યુટનનો બીજો નિયમ દર્શાવે છે કે: F = m · a જ્યાં, F બળ, m દળ, અને a પ્રવેગ છે. શ્રેણી:ભૌતિકવિજ્ઞાન

મહારાષ્ટ્ર

https://gu.wikipedia.org/wiki/મહારાષ્ટ્ર

મહારાષ્ટ્ર ક્ષેત્રફળ પ્રમાણે ભારતનું ત્રીજા નંબરનું રાજ્ય છે અને વસ્તીની દ્રષ્ટીએ ઉત્તર પ્રદેશ પછી દ્વીતીય રાજ્ય છે. મહારાષ્ટ્રની સીમાએ ગુજરાત, મધ્ય પ્રદેશ, છત્તીસગઢ, તેલંગાણા, કર્ણાટક, ગોવા તથા કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ દાદરા અને નગર હવેલી આવેલા છે. પશ્ચિમ દિશામાં અરબી સમુદ્ર આવેલ છે. મુંબઇ (કે બૉમ્બે), ભારતનું સૌથી મોટું શહેર અને મહારાષ્ટ્ર રાજ્યનું પાટનગર છે. તે ૧૧.૨ કરોડથી વધુ રહેવાસીઓ અને તેની રાજધાની મુંબઈ તેની વસ્તી આશરે ૧.૮ કરોડ છે જે તેને ભારતમાં સૌથી વધુ વસ્તી ધરાવતું શહેરી વિસ્તાર બનાવે છે. નાગપુર રાજ્ય વિધાનસભાના શિયાળાના સત્રનું આયોજન કરે છે. અનેક જાણીતી શૈક્ષણિક સંસ્થાઓની હાજરીને લીધે પુણેને 'પૂર્વના ઓક્સફર્ડ' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ગોદાવરી અને કૃષ્ણા રાજ્યની બે મુખ્ય નદીઓ છે. નર્મદા અને તાપી નદીઓ મહારાષ્ટ્ર અને મધ્યપ્રદેશ અને ગુજરાત સરહદની નજીક વહે છે. ઋગ્વેદમાં મહારાષ્ટ્રનો ઉલ્લેખ "રાષ્ટ્ર" તરીકે, અશોકના શિલાલેખમાં "રાષ્ટ્રીક" તરીકે થયો છે. પાછળથી "મહારાષ્ટ્ર"ના નામે ઓળખાયુ, જેની નોંઘ હુએન-ત્સંગ તથા અન્ય મુસાફરોએ લીધી છે. જિલ્લાઓ મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં કુલ ૩૫ જિલ્લાઓ આવેલા છે. right|300px|મહારાષ્ટ્રના જિલ્લાઓ અકોલા જિલ્લો અમરાવતી જિલ્લો અહમદનગર જિલ્લો ઔરંગાબાદ જિલ્લો બાંદ્રા ઉપનગર જિલ્લો (શહેરી વિસ્તાર) બીડ જિલ્લો ભંડારા જિલ્લો બુલઢાણા જિલ્લો ચંદ્રપૂર જિલ્લો ધુલિયા જિલ્લો ગડચિરોલી જિલ્લો ગોંદિયા જિલ્લો હિંગોલી જિલ્લો જલગાંવ જિલ્લો જાલના જિલ્લો કોલ્હાપૂર જિલ્લો લાતૂર જિલ્લો મુંબઈ જિલ્લો નાગપૂર જિલ્લો નાંદેડ જિલ્લો નંદરબાર જિલ્લો નાસિક જિલ્લો ઉસ્માનાબાદ જિલ્લો પરભણી જિલ્લો પુના જિલ્લો રાયગડ જિલ્લો રત્નાગિરી જિલ્લો સાતારા જિલ્લો સાંગલી જિલ્લો સિંધુદુર્ગ જિલ્લો સોલાપૂર જિલ્લો થાણા જિલ્લો વર્ધા જિલ્લો વાશીમ જિલ્લો યવતમાળ જિલ્લો સંસ્કૃતિ મહારાષ્ટ્રીયન ખોરાક thumb|મિસલ પાઉં, જે બ્રેડ અથવા પાઉં સાથે પીરસાય છે. મહારાષ્ટ્ર રાંધણકળા હળવો લઇને ખૂબ મસાલેદાર વાનગીઓ માટે એક શ્રેણી આવરી લે છે. ઘઉં, ચોખા, જુવાર, બાજરી, શાકભાજી, દાળ અને મહારાષ્ટ્રીયન ખોરાક ફળ સ્વરૂપ મુખ્ય ખોરાક છે. લોકપ્રિય વાનગીઓ કેટલાક પુરાણ પોલી, મોદક, અને બટાટા વડા સમાવેશ થાય છે. પોશાક thumb| નવવારી સાડી પહેરેલી સ્ત્રીઓ પરંપરાગત રીતે મરાઠી સ્ત્રીઓ સામાન્ય રીતે ઘણી વખત સ્પષ્ટ રીતે સ્થાનિક સાંસ્કૃતિક રિવાજો મુજબ રચાયેલ સાડી પહેરતી હતી. સંગીત અને નૃત્ય મહારાષ્ટ્ર લોકગીતમાં સમૃદ્ધ છે. ગૂંચવણ, રોપણી, અખંડ ભારુદ અને મૂકે પ્રકારો લોકપ્રિય છે. સંદર્ભ બાહ્ય કડીઓ સરકાર મહારાષ્ટ્ર સરકારની અધિકૃત વેબસાઇટ મહારાષ્ટ્ર પ્રવાસન વિભાગની અધિકૃત વેબસાઇટ શ્રેણી:ભારતનાં રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો

મધ્ય પ્રદેશ

https://gu.wikipedia.org/wiki/મધ્ય_પ્રદેશ

મધ્ય પ્રદેશ ભારત દેશના મધ્ય ભાગમાં આવેલ રાજ્ય છે. તેનું પાટનગર ભોપાલ છે. તેનું ક્ષેત્રફળ 3,08,252 ચો.કિમી. છે. છત્તીસગઢ રાજયની સ્થાપના પહેલાં મધ્ય પ્રદેશ ભારત દેશનું સૌથી મોટું રાજ્ય હતું. નવેમ્બર ૧, ૨૦૦૦ના દિવસે મધ્ય પ્રદેશના રાજ્યમાંથી કેટલોક ભાગ અલગ કરી છત્તીસગઢ રાજ્યની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. મધ્ય પ્રદેશ રાજ્યની સીમાઓ પર મહારાષ્ટ્ર, ગુજરાત, ઉત્તર પ્રદેશ, છત્તીસગઢ તેમ જ રાજસ્થાન રાજ્યો આવેલાં છે. મધ્ય પ્રદેશ રાજ્યનું સૌથી મોટું શહેર ઈંદોર છે. રાજ્યની કુલ વસ્તી (વસ્તીગણતરી ૨૦૧૧ મુજબ) ૭,૨૬,૨૬,૮૦૯ જેટલી છે. રાજ્યની મુખ્ય ભાષા હિન્દી છે. મધ્ય પ્રદેશની લોકસંસ્કૃતિઓ મધ્ય પ્રદેશ રાજ્યમાં પાંચ લોકસંસ્કૃતિઓનો સમાવેશ થયેલો છે. આ પાંચ સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્રો છે: નિમાડ માલવા બુંદેલખંડ બધેલખંડ ગ્વાલિયર મધ્ય પ્રદેશ રાજ્યના જિલ્લાઓ મધ્ય પ્રદેશ રાજ્યમાં કુલ ૫૨ જિલ્લાઓ આવેલા છે. અનૂપપુર જિલ્લો અલીરાજપુર જિલ્લો‎ અશોકનગર જિલ્લો ઇન્દૌર જિલ્લો ઉજ્જૈન જિલ્લો ઉમરિયા જિલ્લો કટની જિલ્લો ખરગોન જિલ્લો ખંડવા જિલ્લો ગુના જિલ્લો ગ્વાલિયર જિલ્લો છત્તરપુર જિલ્લો છિન્દવાડા જિલ્લો જબલપુર જિલ્લો ઝાબુઆ જિલ્લો ટીકમગઢ જિલ્લો દતિયા જિલ્લો દમોહ જિલ્લો દેવાસ જિલ્લો ધાર જિલ્લો ડિંડોરી જિલ્લો નરસિંહપુર જિલ્લો નીમચ જિલ્લો પન્ના જિલ્લો બડવાની જિલ્લો બાલાઘાટ જિલ્લો બેતુલ જિલ્લો બુરહાનપુર જિલ્લો ભિંડ જિલ્લો ભોપાલ જિલ્લો મંડલા જિલ્લો મંદસૌર જિલ્લો મુરૈના જિલ્લો રતલામ જિલ્લો રીવા જિલ્લો રાજગઢ જિલ્લો રાયસેન જિલ્લો વિદિશા જિલ્લો સાગર જિલ્લો સીધી જિલ્લો સિવની જિલ્લો સિહોર જિલ્લો, મધ્ય પ્રદેશ સતના જિલ્લો શાહડોલ જિલ્લો શ્યોપુર જિલ્લો શિવપુરી જિલ્લો શાજાપુર જિલ્લો સિંગરૌલી જિલ્લો‎ હરદા જિલ્લો હોશંગાબાદ જિલ્લો સંદર્ભ શ્રેણી:ભારતનાં રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો

છત્તીસગઢ

https://gu.wikipedia.org/wiki/છત્તીસગઢ

છત્તીસગઢ મધ્ય પ્રદેશમાંથી વિભાજીત થયેલું ભારતનું એક રાજ્ય છે. તેની સ્થાપના નવેમ્બર ૧, ૨૦૦૦ના દિવસે કરવામાં આવી હતી. રાયપુર (છત્તીસગઢ) તેનું પાટનગર છે. કહેવાય છે કે એક સમયે છત્તીસગઢમાં ૩૬ ગઢ (કિલ્લાઓ) આવેલ હતા જેથી તેનું નામ છત્તીસગઢ પડ્યું હતું. છત્તીસગઢ રાજ્યના જિલ્લાઓ thumb|છત્તીસગઢના જિલ્લાઓ, ઇ.સ. ૨૦૨૦ કવર્ધા જિલ્લો કાંકેર જિલ્લો (ઉત્તર બસ્તર) કોરબા જિલ્લો કોરિયા જિલ્લો જશપુર જિલ્લો જાંજગીર-ચમ્પા જિલ્લો દંતેવાડા જિલ્લો (દક્ષિણ બસ્તર) દુર્ગ જિલ્લો ધમતરી જિલ્લો બિલાસપુર જિલ્લો, છત્તીસગઢ બસ્તર જિલ્લો મહાસમન્દ જિલ્લો રાજનાંદગાંવ જિલ્લો રાયગઢ જિલ્લો રાયપુર જિલ્લો સરગુજા જિલ્લો આ પણ જુઓ છત્તીસગઢના આદિવાસી દેવીદેવતા વિરસા મુંડા સંદર્ભ બાહ્ય કડીઓ છત્તીસગઢની અધિકૃત વેબસાઇટ છત્તીસગઢ એન્સાક્લોપિડીયા બ્રિટાનિકા પર. શ્રેણી:ભારતનાં રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો

જી એફ ડી એલ (GFDL)

https://gu.wikipedia.org/wiki/જી_એફ_ડી_એલ_(GFDL)

thumb|200px|right|GNUનું ચિહ્ન (લોગો) ગ્નુ ફ્રી ડૉક્યુમેન્ટેશન લાઇસન્સ (GNU Free Documentation License - GFDL) એ મુક્ત માહિતી માટેનું કૉપીલેફ્ટ લાઇસન્સ છે, જે ફ્રી સૉફ્ટવૅર ફાઉન્ડેશન (FSF) એ GNU પ્રૉજેક્ટ માટે તૈયાર કર્યું હતું. તે GNU GPL–ગ્નુ જી પી એલ લાઇસન્સ નો મુક્ત માહિતી માટેનો પુરક છે. તેની મૂળ સત્તાવાર વિગતો તેની અધિકૃત વેબસાઇટ પર મળી શકે છે. પર વાંચી શકાય છે. આ લાઇસન્સને પાઠ્ય પુસ્તકો, માર્ગ દર્શિકાઓ (મૅન્યુઅલ્સ) અને અન્ય સંદર્ભ ગ્રંથો માટે બનાવવામાં આવ્યું હતું. પણ તેનો કોઇ પણ વિષય પર લખાયેલા સાહિત્ય માટે ઉપયોગ થઇ શકે છે. આ લાઇસન્સ ધરાવતા કોઇ પણ સાહિત્ય ની કોઇ પણ નકલ, (સુધારો/વધારો કરેલી કે અદ્દલ) પણ આ લાઇસન્સ સાથે જ પ્રકાશિત થાય તે આ લાઇસન્સ ની જરૂરીયાત છે. આ નકલો વેચી શકાય છે પણ જો તેને મોટા પ્રમાણ માં વહેંચાઇ રહી હોય તો તેને એવા રૂપમાં પ્રકાશિત કરવી જોઇએ જેને આગળ ઉપર સહેલાઇ થી સુધારી શકાય. વિકિપીડિયા એ GFDL વાપરતો સૌથી વિશાળ પ્રૉજેક્ટ છે. બાહ્ય કડીઓ GFDL: https://www.gnu.org/licenses/fdl-1.3.html

GNU Free Documentation License

https://gu.wikipedia.org/wiki/GNU_Free_Documentation_License

REDIRECT જી એફ ડી એલ (GFDL)

GNU FDL

https://gu.wikipedia.org/wiki/GNU_FDL

REDIRECT જી એફ ડી એલ (GFDL)

પબ્લિક ડોમેન

https://gu.wikipedia.org/wiki/પબ્લિક_ડોમેન

thumb|100px|Public domain ચિહ્ન પબ્લિક ડોમેન અથવા જાહેર સંપદામાં એ તમામ જ્ઞાન તથા રચનાત્મકતા (ખાસ કરીને સાહિત્ય, કલા, સંગીત, અને આવિષ્કાર)નો સમાવેશ થાય છે જેની ઉપર કોઇ પણ વ્યક્તિ કે સંસ્થા પોતાની ખાનગી માલિકી જાહેર ન કરી શકે. આ જ્ઞાન અને રચનાત્મકતાના ગણને માનવતાનો સાંસ્કૃતિક તથા બૌદ્ધિક વારસો ગણવામાં આવે છે જેને સામાન્ય રીતે કોઇ પણ વ્યક્તિ કોઇ પણ હેતુ માટે વાપરી શકે છે. કોઇ ચીજ જાહેર સંપદામાં ન હોવાનું કારણ તેની પર કોઇકે કરેલો પ્રકાશનાધિકાર કે પેટન્ટનો દાવો હોઇ શકે છે. અવી ખાનગી માલિકીની વસ્તુઓનો સામાન્ય જનતા સામાન્ય રીતે ફક્ત મર્યાદીત ઉપયોગ કરી શકે છે. જોકે જ્યારે પ્રકાશનાધિકાર કે અન્ય બૌદ્ધિક સંપદાને લગતાં બંધનોનો સમય પુરો થાય ત્યારે આ રચનાઓ જાહેર સંપદામાં પ્રવેશે છે અને કોઇપણ વ્યક્તિને તેનો ઉપયોગ કરવાની છૂટ મળે છે. શ્રેણી:કાયદો Category:સંસ્કૃતિ

ઉચિત વપરાશ

https://gu.wikipedia.org/wiki/ઉચિત_વપરાશ

વિકિપીડિયા પર શું ઉચિત વપરાશ ગણાઇ શકે છે અને શું નહી તે અંગેની સામાન્ય માહિતી માટે વિકિપીડિયા:ઉચિત વપરાશ જુઓ. ઉચિત વપરાશ નો સિદ્ધાંત તે સંયુક્ત રાજ્ય ના પ્રકાશનાધિકાર કાયદાનો એ ભાગ છે જે કૉપીરાઇટ ધરાવતી વસ્તુઓનો તેના માલિકની પરવાનગી (લાઇસન્સ) વિના ઉપયોગ કરવાની કેટલાક સ્પષ્ટ સંજોગોમાં છુટ આપે છે. "ઉચિત વપરાશ" સંયુક્ત રાજ્ય નો આગવો સિદ્ધાંત છે. fair dealing નામનો એક જુદો સિદ્ધાંત બીજા કેટલાક રાષ્ટ્રોના કાયદાઓમાં જોવા મળે છે જે ઉચિત વપરાશ (fair use) ને મળતો આવે છે. ઉચિત વપરાશ કૉપીરાઇટ વાળી વસ્તુઓને સામાન્ય જનતા માટે કોઇની પરવાનગી વગર એ શરતે ઉપલબ્ધ કરે છે કે તેનો ઉપયોગ કૉપીરાઇટના કાયદાનું ઉલ્લંઘન કરવા કરતાં વધુ કૉપીરાઇટના કાયદાનો હેતુ સાચવવા માટે થઇ રહ્યો હોય. આ હેતુ સંયુક્ત રાજ્યના બંધારણમાં આપેલી વ્યાખ્યા અનુસાર "વિજ્ઞાન અને કલાની ઉન્નતિ" ને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે (I.1.8). આ રીતે આ સિદ્ધાંત વ્યક્તિગત હેતુઓ અને કૃતિઓની નવી આવૃત્તિઓ દ્વારા થતી સામાજીક તથા સાંસ્કૃતિક પ્રગતિર્ષ વચ્ચે સમતુલા સ્થાપવાનો પ્રયત્ન કરે છે. આ સિદ્ધાંત અમુક અંશે એક પ્રકારની અભિવ્યક્તિની રક્ષા કરે છે જેને અન્ય સંજોગોમાં કૉપીરાઇટનું ખંડન ગણી શકાત; આ કારણથી આ સિદ્ધાંતને સંયુક્ત રાજ્યના બંધારણના પ્રથમ સુધારા, વાણી સ્વાતંત્ર્ય સાથે સાંકળવામાં આવે છે. Category:સંસ્કૃતિ

રાજસ્થાન

https://gu.wikipedia.org/wiki/રાજસ્થાન

ચંદ્રકાંત બક્ષી

https://gu.wikipedia.org/wiki/ચંદ્રકાંત_બક્ષી

ચંદ્રકાંત કેશવલાલ બક્ષી (૨૦ ઓગસ્ટ, ૧૯૩૨ – ૨૫ માર્ચ, ૨૦૦૬) આધુનિક ગુજરાતી સાહિત્યના અગ્રગણ્ય અને જાણીતા લેખક હતા. જીવન thumb|પાલનપુરમાં ચંદ્રકાંત બક્ષીના ઘરનો એક ભાગ, બક્ષીવાસમાં. ચંદ્રકાંત બક્ષીનો જન્મ પાલનપુર ‍(હવે બનાસકાંઠા જિલ્લામાં) ખાતે ૨૦ ઓગસ્ટ, ૧૯૩૨ ના રોજ થયો હતો. તેઓ ગુજરાતી જૈન કુટુંબના કેશવલાલ બક્ષી અને ચંચળબેનના બીજા પુત્ર હતા. તેમણે પ્રારંભનું શિક્ષણ પાલનપુર અને કલકત્તામાં લીધું હતું. ૧૯૫૨માં તેઓ કલકત્તા યુનિવર્સિટીની સેન્ટ ઝેવિયર્સ કોલેજમાંથી બી.એ. થયા. તેઓ કલકત્તા સ્થાયી થયા અને કલકત્તા યુનિવર્સિટીમાંથી ૧૯૫૬માં એલ.એલ.બી. અને ૧૯૬૩માં ઇતિહાસ અને રાજકારણ વિષય સાથે એમ.એ. થયા. કલકત્તામાં તેમણે ૧૨ વર્ષ કપડાંની દુકાનમાં વેપાર કર્યો અને ત્યાં તેમણે પોતાની પ્રથમ વાર્તા મકાનનાં ભૂત લખી હતી. તેમનું પ્રથમ પુસ્તક પડઘાં ડૂબી ગયા ૧૯૫૭માં પ્રકાશિત થયું. ૧૯૬૯માં તેઓ મુંબઇમાં સ્થાયી થયા અને ઇતિહાસ અને રાષ્ટ્રવિજ્ઞાનના અધ્યાપક તરીકે ૧૯૭૦થી ૧૯૮૦ સુધી તેઓ મીઠીબાઈ કૉલેજ તથા મુંબઈ યુનિવર્સિટીના અનુસ્નાતક વિભાગમાં કાર્યરત રહ્યા. તેઓ યુનિવર્સિટીમાં સેનેટના સભ્ય હતા. ૧૯૮૦–૮૨ સુધી તેઓ મુંબઈની એલ.એસ. રાહેજા આર્ટ્સ અને કોમર્સ કૉલેજના પ્રિન્સિપાલ પદે રહ્યા અને ત્યાંથી નિવૃત્ત થયા. આ પછી તેઓ પૂર્ણ સમયના લેખક/પત્રકાર તરીકે જ સક્રિય રહ્યા. તેઓ વિવિધ સામયિકો અને દૈનિકોમાં લેખ લખતા હતા. ૧૯૯૯માં મહારાષ્ટ્ર સરકાર દ્વારા તેમની મુંબઈના શેરીફ પદે નિમણૂક કરવામાં આવી હતી. ૨૫ માર્ચ, ૨૦૦૬ ના રોજ અમદાવાદ ખાતે હૃદયરોગના હુમલાથી તેમનું અવસાન થયું. તેમના ચાહકોમાં તેઓ બક્ષી અથવા બક્ષીબાબુના નામથી જાણીતા હતા. અંગત જીવન તેમના લગ્ન બકુલા (મૃ. ૨૦૦૨) સાથે થયા હતા. તેમના પુત્રી રીવા હાલમાં અમદાવાદ ખાતે પોતાના દત્તક પુત્ર સાથે રહે છે. લેખન શૈલી તેઓ તેમના લખાણોનો ક્યારેય એક કરતાં વધુ કાચો મુસદ્દો તૈયાર કરતા નહોતા. તેમનાં લખાણોમાં ગુજરાતી અને ઉર્દૂ શબ્દોનું મિશ્રણ રહેતું. તેમની નવલકથા અને વાર્તાઓના પાત્રો મુશ્કેલીભર્યું જીવન જીવતા દર્શાવાયા છે. તેમણે ઐતહાસિક નવલકથાઓ અતીતવન અને અયનવૃત પણ લખી છે. ચંદ્રકાંત બક્ષીની ટૂંકી વાર્તાઓ શહેરી જીવન, લાગણીઓનો ઉભરો, યુદ્ધનું વાતાવરણ વગેરે પાર્શ્વભૂમિકાઓ ધરાવતી હતી. તેમણે ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિ પર ખૂબ લખ્યું છે. રેડિફ અનુસાર જ્યારે તેઓ તેમને ન ગમતાં વ્યક્તિઓ વિશે લખતા ત્યારે તેમનું લખાણ તીક્ષ્ણ અને ભેદક હતું. તેમની આત્મકથા બક્ષીનામા ગુજરાતી દૈનિક સમકાલીનમાં હપ્તાવાર પ્રગટ થઇ હતી. આ આત્મકથાના કેટલાંક પ્રકરણો તેઓ તેમનાં દુશ્મનના મૃતદેહમાં પેશાબ કરતા હોવાની કલ્પનાને કારણે પ્રગટ નહોતા કરવામાં આવ્યા. પારિતોષિક ૧૯૬૮માં પેરેલિસિસ નવલકથા માટે તેમને ત્રીજા ઇનામનો અડધો ભાગ ગુજરાત સરકાર તરફથી એનાયત થયો હતો, જેનો તેમણે અસ્વીકાર કર્યો હતો. ૧૯૮૪માં મહાજાતિ ગુજરાતી માટે ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી દ્વારા અપાયેલ પ્રથમ ઇનામ તેમણે પાછું આપી દીધું હતું, તેમના મત મુજબ આ ઈનામો યુવા લેખકોને આપવા જોઈએ. વિવાદ ગુજરાત સરકારે તેમની ટૂંકી વાર્તા કુત્તી પર અશ્લીલ લખાણ માટે કેસ કરેલો. તેમણે આ માટે સરકાર વિરુદ્ધ કોર્ટમાં કેસ લડેલો. છેવટે ગુજરાત સરકારે તેમની સામેના બધાં આરોપો પાછાં ખેંચી લીધા હતા. સર્જન તેમની પ્રથમ વાર્તા મકાનનાં ભૂત કુમાર માસિકમાં જાન્યુઆરી, ૧૯૫૧ દરમિયાન પ્રકાશિત થઇ હતી. તેમણે કુલ ૧૭૮ પુસ્તકો લખ્યા છે, જેમાં ૧૭ પુસ્તકો ઇતિહાસ પર, ૨૬ નવલકથાઓ, ૧૫ ટૂંકી વાર્તાઓના સંગ્રહો, ૬ રાજકારણ સંબંધી પુસ્તકો, ૮ પ્રવાસવર્ણનો, ૨ નાટકો અને ૨૫ પુસ્તકો વિવિધ વિષયો પર છે. તેમની આત્મકથા બક્ષીનામા ત્રણ ભાગમાં વહેંચાયેલી છે. તેમનાં ૧૫ જેટલાં પુસ્તકો હિન્દી, મરાઠી, અંગ્રેજી તેમજ અન્ય ભાષાઓમાં અનુવાદિત થયેલ છે. ચંદ્રકાંત બક્ષીનું સંપૂર્ણ સર્જન વિષય પ્રમાણે નીચે પ્રમાણે છે: નવલકથાઓ નામ વર્ષપડઘા ડૂબી ગયા૧૯૫૭રોમા૧૯૫૯એકલતાના કિનારા૧૯૫૯આકાર૧૯૬૩એક અને એક૧૯૬૫પેરેલિસિસ૧૯૬૭જાતકકથા૧૯૬૯હનીમૂન૧૯૭૧અયનવૃત્ત૧૯૭૨અતિતવન૧૯૭૩લગ્નની આગલી રાતે૧૯૭૩ઝિંદાની૧૯૭૪સુરખાબ૧૯૭૪આકાશે કહ્યું૧૯૭૫રીફ મરીના૧૯૭૬યાત્રાનો અંત (અનુવાદ)૧૯૭૬દિશાતરંગ૧૯૭૯બાકી રાત૧૯૭૯હથેળી પર બાદબાકી૧૯૮૧હું, કોનારક શાહ...૧૯૮૩લીલી નસોમાં પાનખર૧૯૮૪વંશ૧૯૮૬પ્રિય નીકી...૧૯૮૭કૉરસ૧૯૯૧મારું નામ તારું નામ૧૯૯૫સમકાલ૧૯૯૮ વાર્તાસંગ્રહ નામ વર્ષપ્યાર૧૯૫૮એક સાંજની મુલાકાત૧૯૬૧મીરા૧૯૬૫મશાલ૧૯૬૮ક્રમશ:૧૯૭૧કેટલીક અમેરિકન વાર્તાઓ૧૯૭૨બક્ષીની કેટલીક વાર્તાઓ૧૯૭૨પશ્ચિમ૧૯૭૬આજની સોવિયેત વાર્તાઓ૧૯૭૭ચંદ્રકાંત બક્ષીની શ્રેષ્ઠ વાર્તાઓ૧૯૭૭૧૩૯ વાર્તાઓ - ૧૧૯૮૭૧૩૯ વાર્તાઓ - ૧૧૯૮૭સદાબહાર વાર્તાઓ૨૦૦૨દસ વાર્તાઓ૨૦૦૩બક્ષીની વાર્તાઓ૨૦૦૩ નાટક જ્યુથિકા (૧૯૭૦) પરાજય (૧૯૭૬) આત્મકથા બક્ષીનામા: ભાગ ૧, ૨, ૩ (૧૯૮૮) અનુવાદ સુખી હોવું (૨૦૦૨) ઇતિહાસ/સંસ્કૃતિ નામ વર્ષમેસોપોટેમિયાની સંસ્કૃતિ૧૯૭૨ગ્રીસની સંસ્કૃતિ૧૯૭૩ચીનની સંસ્કૃતિ૧૯૭૪યહૂદી સંસ્કૃતિ૧૯૭૫આભંગ૧૯૭૬ઇજિપ્તની સંસ્કૃતિ૧૯૭૬તવારીખ૧૯૭૭રોમન સંસ્કૃતિ૧૯૭૭પિકનિક૧૯૮૧વાતાયન૧૯૮૪સ્પીડબ્રેકર૧૯૮૫ક્લોઝ-અપ૧૯૮૫ચંદ્રકાંત બક્ષીના શ્રેષ્ઠ નિબંધો૧૯૮૭વિજ્ઞાન વિશે૧૯૯૨સ્ટૉપર૧૯૯૫સ્પાર્કપ્લગ૧૯૯૫એ-બી-સીથી એક્સ-વાય-ઝી૨૦૦૦ શ્રેણીઓ જ્ઞાન-વિજ્ઞાન શ્રેણી (૧૯૮૯) ક્રમ નામ વર્ષ ૧. જ્ઞાન – વિજ્ઞાન ભાગ – ૧ ૧૯૮૯ ૨. જ્ઞાન – વિજ્ઞાન ભાગ - ૨ ૧૯૮૯ ૩. શિક્ષણ ભાગ – ૧ ૧૯૮૯ ૪. શિક્ષણ ભાગ – ૨ ૧૯૮૯ ૫. અર્થશાસ્ત્ર ૧૯૮૯ ૬. ઇતિહાસ ભાગ – ૧ ૧૯૮૯ ૭. ઇતિહાસ ભાગ – ૨ ૧૯૮૯ ૮. રાજકારણ ભાગ – ૧ ૧૯૮૯ ૯. રાજકારણ ભાગ – ૨ ૧૯૮૯ ૧૦. સમાજ ભાગ – ૧ ૧૯૮૯ ૧૧. સમાજ ભાગ – ૨ ૧૯૮૯ ૧૨. ગુજરાત ભાગ – ૧ ૧૯૮૯ ૧૩. ગુજરાત ભાગ – ૨ ૧૯૮૯ ૧૪. ગુજરાતી ભાષા અને સાહિત્ય ભાગ – ૧ ૧૯૮૯ ૧૫.ગુજરાતી ભાષા અને સાહિત્ય ભાગ – ૨ ૧૯૮૯ ૧૬. સ્ત્રી ૧૯૮૯ ૧૭. રમતગમત ૧૯૮૯ ૧૮. પત્રકારત્વ અને માધ્યમ ભાગ – ૧ ૧૯૮૯ ૧૯. પત્રકારત્વ અને માધ્યમ ભાગ – ૨ ૧૯૮૯ ૨૦. દેશ ૧૯૮૯ ૨૧. વિદેશ ૧૯૮૯ ૨૨. આનંદરમૂજ ભાગ – ૧ ૧૯૮૯ ૨૩. આનંદરમૂજ ભાગ – ૨ ૧૯૮૯ ૨૪. વિવિધા ભાગ – ૧ ૧૯૮૯ ૨૫. વિવિધા ભાગ – ૨ ૧૯૮૯ યુવાનોને સપ્રેમ શ્રેણી (૧૯૯૧) ક્રમ નામ વર્ષ ૧. યુવતા ૧૯૯૧ ૨. સાહસ ૧૯૯૧ ૩. સંસ્કાર ૧૯૯૧ ૪. શિક્ષણ ૧૯૯૧ ૫. સામયિકતા ૧૯૯૧ જીવનનનું આકાશ શ્રેણી (૧૯૯૧) ક્રમ નામ વર્ષ ૧. ઉપક્રમ ૧૯૯૧ ૨. ક્રમ ૧૯૯૧ ૩. અનુક્રમ ૧૯૯૧ ૪. અતિક્રમ ૧૯૯૧ ૫. યથાક્રમ ૧૯૯૧ ૬. વિક્રમ ૧૯૯૧ ૭. પરાક્રમ ૧૯૯૧ વિકલ્પ શ્રેણી (૧૯૯૪) ક્રમ નામ વર્ષ ૧. સંસ્કાર અને સાહિત્ય ૧૯૯૪ ૨. ધર્મ અને દર્શન ૧૯૯૪ ૩. માદા અને નારી ૧૯૯૪ ૪. કાલ અને આજ ૧૯૯૪ ચાણક્ય ગ્રંથમાળા (૧૯૯૭) ક્રમ નામ વર્ષ ૧. હિંદુત્વ: દિશા ૨૧મી સદી ૧૯૯૭ નવભારત શ્રેણી (૧૯૯૮) ક્રમ નામ વર્ષ ૧. સ્ત્રી વિષે ૧૯૯૮ ૨. મિજાજ અને દિલદરિયા ૧૯૯૮ ૩. અસ્મિતા ગુજરાતની ૧૯૯૮ ૪. મેનેજમેન્ટ અને બિઝનેસ ૧૯૯૮ ૫. ટી.વી. પહેલાં અને ટી.વી. પછી ૧૯૯૮ ૬. મેઘધનુષ્ય ૧૯૯૮ વાગ્દેવી શ્રેણી (૧૯૯૮) ક્રમ નામ વર્ષ ૧. બસ, એક જ જિંદગી ૧૯૯૮ ૨. ખાવું, પીવું, રમવું ૧૯૯૮ ૩. દેશ – પરદેશ ૧૯૯૮ ૪. રમૂજકાંડ ૧૯૯૮ ૫. ખુરશીકારણથી રાષ્ટ્રકારણ ૧૯૯૮ ૬. શબ્દ અને સાહિત્ય ૧૯૯૮ નમસ્કાર શ્રેણી (૧૯૯૯) ક્રમ નામ વર્ષ ૧. યાદ ઇતિહાસ ૧૯૯૯ ૨. મહાન ભારત ૧૯૯૯ ૩. દર્શન વિશ્વ ૧૯૯૯ ૪. દેશ ગુજરાત ૧૯૯૯ વાતાયન શ્રેણી (૨૦૦૧) ક્રમ નામ વર્ષ ૧. જીવન અને સફર ૨૦૦૧ ૨. સાહિત્ય અને સર્જન ૨૦૦૧ ૩. ગુજરાત અને ગુજરાતી ૨૦૦૧ ૪. સ્ત્રી અને કવિતા ૨૦૦૧ વર્તમાન શ્રેણી (૨૦૦૩) ક્રમ નામ વર્ષ ૧. મૌજ અને શોખ ૨૦૦૩ ૨. દૂધમાં લોહીના ટીંપાં ૨૦૦૩ ૩. મીડીયા, કાવ્ય, સાહિત્ય ૨૦૦૩ ૪. રાજનીતિ અને અનીતિકારણ ૨૦૦૩ ૫. સ્ત્રી અને કવિતા ૨૦૦૩ અન્ય ભાષામાં અનૂદિત નામ ભાષા વર્ષપેરેલિસિસમરાઠી૧૯૭૯દોમાનિકોહિન્દી૧૯૭૯આકારહિન્દી૧૯૭૯પેરેલિસિસઅંગ્રેજી૧૯૮૨ઝિન્દાનીમરાઠી૧૯૮૪લોસ્ટ ઇલ્યુઝન્સ (લીલી નસોમાં પાનખર)અંગ્રેજી૧૯૮૯પેરેલિસિસહિન્દી૧૯૮૯પતઝડ હપે પત્તેમેંહિન્દી૧૯૯૦ગુડ નાઇટ, ડેડીમરાઠી૧૯૯૬નાનું નીનું મથુ (વાર્તાસંગ્રહ)કન્નડ૧૯૯૬સ્પીડબ્રેકરહિન્દી૨૦૦૧સમકાલહિન્દી૨૦૦૩સમકાલમરાઠી૨૦૦૩અવર ટાઇમ્સ (સમકાલ)અંગ્રેજી૨૦૦૩ ગુજરાત/પ્રવાસ નામ વર્ષમહાજાતિ ગુજરાતી૧૯૮૧ગુજરે થે હમ જહાં સે૧૯૮૨પિતૃભૂમિ ગુજરાત૧૯૮૩અમેરિકા અમેરિકા૧૯૮૫રશિયા રશિયા૧૯૮૭દક્ષિણ આફ્રિકા૧૯૯૦વિશ્વની પ્રાચીન સંસ્કૃતિઓ૧૯૯૧ રાજકારણ નામ વર્ષરાજકારણ ગુજરાત (૧૯૮૯-૧૯૯૫)૧૯૯૫રાજકારણ ભારત (૧૯૮૯-૧૯૯૫)૧૯૯૫ગોધરાકાંડ: ગુજરાત વિરુધ્ધ સેક્યુલર તાલિબાન૨૦૦૨મહાત્મા અને ગાંધી૨૦૦૨આઝાદી પહેલાં૨૦૦૨આઝાદી પછી૨૦૦૨ પ્રકીર્ણ ક્રમ નામ વર્ષ ૧. અન્ડરલાઇન ૧૯૯૨ ૨. આદાન ૧૯૯૨૩. પ્રદાન ૧૯૯૨ ૪. ઇંગ્લિશ વર્ડ : ગુજરાતી પર્યાય ૧૯૯૫ ૫. નવાં નામો ૧૯૯૫ ૬. ૧૭૪૭ – ૧૯૯૭: ૫૦ વર્ષમાં સામાજીક વિકાસ ૧૯૯૮ ૭. સેક્સ: મારી દ્રષ્ટિએ ૨૦૦૦ જીવનવૃત્તાંત ક્રમ પુસ્તક્નું નામ લેખકનું નામ વર્ષ ૧. બક્ષી: એક જીવની જયંતીલાલ મહેતા ૧૯૯૨ ૨. ચંદ્રકાંત બક્ષીનું નવલકથાવિશ્વ બિપિન આશર ૧૯૯૮ ૩. ચંદ્રકાંત બક્ષીની સહિત્યસૃષ્ટિ દક્ષેશ ઠાકર ૨૦૦૦ અન્ય ક્રમ નામ વર્ષ ૧. લવ… અને મૃત્યું ૨૦૦૫ ૨. નેપથ્ય ૨૦૦૫૩. શબ્દપર્વ ૨૦૦૫ ૪. ગુજરાત વિવિધા ૨૦૦૫ ૫. ૩૫ લેખો ૨૦૦૫ કોલમ/કટારલેખ ક્લોઝ-અપ, વાતાયન: દિવ્ય ભાસ્કર સ્પીડબ્રેકર, વાતાયન: ગુજરાત સમાચાર સંદેશ ચિત્રલેખા મિડ-ડે વિકલ્પઃ અભિયાન સાપ્તાહિક સમાચાર ૨૬ એપ્રિલ, ૨૦૦૮ ના રોજ શ્રી ચંદ્રકાન્ત બક્ષી સાહિત્ય મંડળ, રાજકોટ દ્વારા ચંદ્રકાંત બક્ષીનાં જીવન પર બે ડીવીડી બહાર પાડવામાં આવી હતી. ચંદ્રકાંત બક્ષીના જીવન પર આધારિત એકાંકી નાટક હું ચંદ્રકાંત બક્ષી જૂન ૨૦૧૩માં રજૂ થયું હતું. આ એકાંકીમાં પ્રતિક ગાંધીએ ચંદ્રકાંત બક્ષીની ભૂમિકા ભજવી હતી, જ્યારે શિશિર રામાવત આ એકાંકીના લેખક હતા. સંદર્ભ બાહ્ય કડીઓ ચંદ્રકાંત બક્ષી સાથે મુલાકાત જીવનપરિચય નેહલ મહેતા દ્વારા શ્રધ્ધાંજલી રીવા બક્ષી (દીકરી) દ્વારા યાદગીરી મૌલિકા દેરાસરી દ્વારા શબ્દાંજલી શ્રેણી:ગુજરાતી વ્યક્તિત્વ શ્રેણી:ગુજરાતી સાહિત્યકાર શ્રેણી:૧૯૩૨માં જન્મ શ્રેણી:૨૦૦૬માં મૃત્યુ

Wikipedia

https://gu.wikipedia.org/wiki/Wikipedia

REDIRECT વિકિપીડિયા:વિષે

ગણિત

https://gu.wikipedia.org/wiki/ગણિત

thumb |યુક્લિડ, ગ્રીક ગણિતજ્ઞ, ઇ.પૂ. ૩જી સદી, રાફેલની કલ્પના મુજબનું ચિત્ર વિગતો 'ધ સ્કુલ ઓફ એટ્લાસ'માંથી. યુક્લિડના જીવનકાળ દરમ્યાન તેનું કોઇ ચિત્ર બનાવવામાં આવ્યું નહોતું તેથી આ ચિત્રમાં ચિત્રકારની કલ્પના મૂજબનુ યુક્લિડનુ વર્ણન છે. (જુઓ યુક્લિડ). ગણિતશાસ્ત્ર એ જથ્થા (સંખ્યાઓ),mathematics, n.". Oxford English Dictionary. Oxford University Press. 2012. Retrieved June 16, 2012. "અવકાશ, સંખ્યા, જથ્થો અને ગોઠવણીનાં વિજ્ઞાનમાં તર્કબદ્ધ દલીલો વપરાય છે, જેમાં ભૂમિતિ, અંકગણિત, બીજગણિત અને પૃથ્થકરણ જેવી શાખાઓમાં મોટા ભાગે સાંકેતીક સંજ્ઞાઓ વધારે વપરાય છે." માળખાં,Kneebone, G.T. (1963). Mathematical Logic and the Foundations of Mathematics: An Introductory Survey. Dover. pp. 4. "ગણિતશાસ્ત્ર...આમ તો અમૂર્ત સંરચનાઓ કે સંબધત્તાની વિધિસરની રચનાઓનો અભ્યાસ છે. " અવકાશ અને ફેરફારનોLaTorre, Donald R., John W. Kenelly, Iris B. Reed, Laurel R. Carpenter, and Cynthia R Harris (2011). Calculus Concepts: An Informal Approach to the Mathematics of Change. Cengage Learning. pp. 2. " કલન શાસ્ત્ર એ વસ્તુઓ કેમ અને કેટલી ઝડપથી બદલે છે તેવા બદલાવોનો અભ્યાસ છે.." Ramana (2007). Applied Mathematics. Tata McGraw–Hill Education. p. 2.10. "કલન શાસ્ત્ર એ બદલાવ, ગતિ, વૃદ્ધિ કે વિઘટનનો અભ્યાસ છે." "What Is Mathematics?". An Invitation to Mathematics: From Competitions to Research. Springer. pp. 7. અભ્યાસ છે. ગણિતશાસ્ત્રની ચોક્કસ વ્યાખ્યા Mura, Robert (Dec 1993). "Images of Mathematics Held by University Teachers of Mathematical Sciences". Educational Studies in Mathematics 25 (4): 375–385. Tobies, Renate and Helmut Neunzert (2012). A Life at the Crossroads of Mathematics, Science, and Industry. Springer. pp. 9. "પહેલાં તો સામાન્યતઃ ગણિતશાસ્ત્ર શું છે તે પૂછવું પડે. બહુ જ નામાંક્ત વિદ્વાનો આ વિષેની ચર્ચા કરતાં કરતાં હાંફી ગયા છે, અને તેમ છતાં ગણિતશાસ્ત્ર એ કુદરતી વિજ્ઞાન કે છે વિનયન વિદ્યાશાખાનો ભાગ છે કે કોઈ કળાનો હિસ્સો છે તે વિષે સહમતિ સાધી નથી શકાઇ." અને તેના વ્યાપ વિષે ગણિતજ્ઞો અને તત્વજ્ઞો જુદા જુદા વિચારો ધરાવે છે. ગણિતજ્ઞો આસપાસથી સુંદર રચનાઓScience_(journal) Science], 240: 611–616. And summarized at Association for Supervision and Curriculum Development , www.ascd.org.Devlin, Keith, Mathematics: The Science of Patterns: The Search for Order in Life, Mind and the Universe (Scientific American Paperback Library) 1996, 9780716750475 ISBN 978-0-7167-5047-5 ખોળે છે અને તેનો ઉપયોગ નવી ધારણાઓ બનાવવામાં કરે છે. તેઓ ગણિત પર આધારિત સાબિતી વડે આ ધારણાઓનું સત્યાર્થતા નક્કી કરે છે. જ્યારે ગણિતીય માળખાં વાસ્તવિક ઘટનાના બહુ સારા નમૂના હોય ત્યારે, ગણિતીય સમજ આપણને કુદરત વિશે આંતરદૃષ્ટિ અને આગાહીઓ પૂરી પાડે છે. અમૂર્ત પૃથ્થકરણ અને તર્કનો ઉપયોગ કરીને ગણના, ગણત્રી, માપણીથી શરૂઆત કરીને નિષ્કરણ અને તર્કશાસ્ત્ર ગણિતના વિકાસના મુખ્ય પડાવો છે. અહીંથી આગળ વિકાસ પામીને, ગણિતશાસ્ત્ર છેક ભૌતિક વસ્તુઓના આકાર અને ગતિઓના પધ્ધતિસરના અભ્યાસનું શાસ્ત્ર બન્યું. ભૂતકાળની જ્યાં સુધીની લેખિત નોંધ અસ્તિત્વમાં છે, ત્યારથી વ્યવહારિક ગણિત માનવીય પ્રવૃતિનો એક ભાગ જ રહ્યું છે. ગણિતશાસ્ત્રના કોયડાઓ ઉકેલવા માટે જરુરી શોધ વર્ષો, કે ક્યારેક સદીઓની, સતત જહેમત માગી લે છે. ગણિતશાસ્ત્ર અંગેની ઉગ્ર દલીલો સહુ પ્રથમ ગ્રીક ગણિતશાસ્ત્રમાં જોવા મળે છે, તેમાં પણ નોંધપાત્ર રીતે યુક્લિડના "એલિમેન્ટસ"માં. ગ્યુસેપ પીનો (૧૮૫૮-૧૯૩૨ ), ડેવિડ હિલ્બર્ટ (૧૮૬૨-૧૯૪૩ ) અને બીજા ગણિતજ્ઞોએ ૧૯મી સદીના ઉતરાર્ધમાં, ધારણાત્મક પધ્ધતિ પરનાં શરુઆતનાં પાયાનાં કાર્યો કર્યા. એ સમયથી હવે એ રિવાજ થઈ ગયો છે કે ગણિતના ક્ષેત્રની કોઈ શોધ એટલે, યોગ્ય રીતે પસંદ કરેલાં સ્વયંસિદ્ધ સિદ્ધાંતો અને વ્યાખ્યાઓ પરથી મહેનત કરીને તારતમ્યો વડે સત્ય પ્રસ્થાપિત કરવું. નવજાગૃતિના સમયખંડસુધી ગણિતના ક્ષેત્રનો વિકાસ પ્રમાણમાં ધીમી ગતિએ થયો. ત્યાર પછીથી નવી વૈજ્ઞાનિક શોધો સાથે સંવાદ સધાતાં થતી ગણિતની શોધની ઝડપની માત્રામાં ત્વરિત વધારો થયો, જે આજ સુધી ચાલુ છે.Eves ગેલિલિયો ગેલિલી (૧૫૬૪-૧૬૪૨) એ કહ્યું હતું, "જ્યાં સુધી આપણે ભાષા ન શીખીએ અને તેની લિપિમાં વપરાતાં ચિન્હોની ઓળખ ન મેળવીએ, ત્યાં સુધી બ્રહ્માંડને વાંચી ન શકીએ. બ્રહ્માંડ ગણિતની ભાષામાં લખાયેલું છે. ત્રિકોણ, વર્તુળ અને બીજાં ભૌમિતિક ચિત્રો તેના અક્ષરો છે, જેના સિવાય બ્રહ્માંડ વિષે એક પણ શબ્દ સમજવો મણસને માટે અશક્ય છે. એ બધા વિના તો અંધારા ભોંયરામાં અટવાવા જેવું છે." A Brief History of Mathematics: 1. Newton and Leibniz, BBC Radio 4, 27 September 2010. કાર્લ ફ્રેડરિક ગોસ (૧૭૭૭-૧૮૫૫) ગણિતશાસ્ત્રને, "વિજ્ઞાન જગતની રાણી" કહ્યું છે. b Waltershausen બેન્જામિન પીર્સે (૧૮૦૯-૧૮૮૦) ગણિતને, “જરુરી તારતમ્યો મેળવનાર વિજ્ઞાન" તરીકે ઓળખાવ્યું છે. Peirce, p. 97. ડેવિડ હિલ્બર્ટે ગણિત વિષે કહે છે કે, " અહીં આપણે કોઈ રીતના નિયમહીનપણાની વાત ક્યારેય કરતા નથી. ગણિત એ કોઈ એવી રમત નથી કે જેમાં મનસ્વીપણે નિયત કરેલા કાયદા પ્રમાણે તેનાં કામ નક્કી થાય. એ તો આંતરિક જરુરિયાત ધરાવતી એક વિચારપધ્ધતિ છે, જે આવી જ હોઈ શકે અને ક્યારેય કંઈ અલગ નહીં."Hilbert, D. (1919–20), Natur und Mathematisches Erkennen: Vorlesungen, gehalten 1919–1920 in Göttingen. Nach der Ausarbeitung von Paul Bernays (Edited and with an English introduction by David E. Rowe), Basel, Birkhäuser (1992). આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈને (૧૮૭૯-૧૯૫૫) કહ્યું છે કે, "જ્યાં સુધી ગણિતના નિયમો વાસ્તવિકતા સાથે સંબંધિત છે, ત્યારે તે ચોક્કસ નથી હોતા. અને જ્યાં સુધી તે ચોક્કસ છે, ત્યારે તે વાસ્તવિકતા સંબંધિત નથી હોતા." Einstein, p. 28.આ કથન એ આઈનસ્ટાઇનનો આ સવાલનો જવાબ છે : " એવું કેમ શક્ય બને કે અનુભવથી સ્વતંત્ર એવા માનવ વિચારોની નીપજ હોવા છતાં ગણિતશાસ્ત્ર વાસ્તવિકતાથી આટલું નોંધપાત્ર રીતે નજીક છે? તેમને પણ વિષે થોડો ઉચાટ તો છે જ. ફ્રેન્ચ ગણિતશાસ્ત્રી ક્લેર વોઈઝિને કહ્યું છે, "ગણિતશાસ્ત્રમાં એક સર્જનાત્મક ધગશ છે. પોતાને વ્યક્ત કરવાના પ્રયત્નની ચળવળ વિષેનું શાસ્ત્ર છે." "Claire Voisin, Artist of the Abstract". .cnrs.fr. Retrieved 2013-10-13. આખા વિશ્વમાં કુદરતી વિજ્ઞાન, તંત્રવિદ્યા, તબીબી વિદ્યા, નાણાંશાસ્ત્ર અને સમાજવિદ્યા જેવાં ઘણાં ક્ષેત્રોમાં, ગણિતશાસ્ત્રને એક જરુરી સાધન તરીકે વાપરવામાં આવે છે. ગણિતશાસ્ત્રની એવી શાખા કે જેને બીજાં ક્ષેત્રોમાં ગણિતના જ્ઞાનને વાપરવા સાથે સંબંધ છે, તે પ્રયોજિત ગણિતશાસ્ત્ર તરીકે ઓળખાય છે. તે નવી ગણિતીય શોધોને પ્રેરે છે અને તેનો ઉપયોગ કરે છે. આને કારણે આંકડાશાસ્ત્ર અને ગેઈમ થિયરી જેવી સંપૂર્ણપણે નવી જ ગણિત વિદ્યાશાખાઓનો વિકાસ થયો. ગણિતના જ્ઞાનના કોઈ પણ ઉપયોગોની ચિંતા કર્યા સિવાય પણ ગણિતશાસ્ત્રીઓ શુધ્ધ ગણિતશાસ્ત્રના અભ્યાસમાં ઓતપ્રોત રહે છે એટલે કે ગણિતનો અભ્યાસ તે વિષયના પોતાના આનંદ ખાતર કરે છે. "શુધ્ધ ગણિત" અને "પ્રયોજિત ગણિત" વચ્ચે એવી કોઈ સ્પષ્ટ ભેદરેખા નથી. ઘણી વખત એવું પણ બને છે કે શુધ્ધ ગણિતનાં જ્ઞાન તરીકે શરુ થયેલા અભ્યાસનો પાછળથી બીજે ઉપયોગો મળે છે. Peterson ગણિત નો ઇતિહાસ thumb|left|સંખ્યા માટે ઇન્કા સા્મ્રાજ્ય દ્વારા વપરાયેલ ખીપુ. બે સફરજન અને બે સંતરા વચ્ચે કંઈક સામ્યતા છે (તેમની સંખ્યા) એ સમજણ માણસની વિચારશક્તિના વિકાસમાં એક હરણફાળ હતી. આ સમજણ વડે માનવ દરેક પ્રશ્નને અલગ અલગ વિચારતો થયો અને દરેક હેતુમાંથી જરૂરી સંકલ્પનાઓ તારવતો થયો અને આમ ગણિતનો વિકાસ થતો ગયો. ઉત્ક્રાંતિ thumb|ગ્રીક ગણિતશાસ્ત્રી પાયથાગોરસ (ઈ. સ. પૂર્વે ૫૭૦ - ઈ.સ. પૂર્વે ૪૯૫), પાયથાગોરસ પ્રમેયના જાણીતા પ્રણેતા ગણિતશાસ્ત્રની ઉત્ક્રાંતિને આપણે, હંમેશાં વધતાં રહેતાં અમૂર્ત પ્રુથક્કરણની શ્રેણી તરીકે અથવા વિષયવસ્તુનાં વિસ્તરણ તરીકે જોઈ શકીએ.પ્રથમ પ્રુથક્ક્રરણ કદાચ સંખ્યાઓનું હતું, જેમાં પ્રાણીઓ પણ સહભાગી હતાંDehaene, Stanislas; Dehaene-Lambertz, Ghislaine; Cohen, Laurent (Aug 1998). "Abstract representations of numbers in the animal and human brain". Trends in Neuroscience 21 (8): 355–361. doi:10.1016/S0166-2236(98)01263-6. PMID 9720604. . દા. ત. એ ખ્યાલ કે બે સફરજનના સમૂહ અને બે નારંગીના સમૂહ વચ્ચે કંઈક સરખાપણું છે, જે તે બન્નેમાં રહેલી વસ્તુઓનો જથ્થો છે. ભૌતિક વસ્તુઓની ગણતરી કેમ કરવી તે સમજવા ઉપરાંત, હાડકાં પર મળેલી ગણતરીરેખાઓ વડે સાબિત થાય છે કે ,પ્રાગૈતિહાસિક માનવોએ સમય- દિવસો, ઋતુઓ, વર્ષો જેવા અમૂર્ત જથ્થા ની ગણતરીની સમજ પણ કેળવી હશે. See, for example, Raymond L. Wilder, Evolution of Mathematical Concepts; an Elementary Study, passim ઈ. સ. પૂર્વે ૩૦૦૦ આસપાસ સુધી વધારે જટિલ ગણિતશાસ્ત્ર અસ્તિત્વમાં નહોતું. એ પછી, બેબિલોન અને ઈજીપ્તના લોકોએ, મહેસુલ અને બીજી નાણાકીય ગણતરીઓ,મકાનોનાં બાંધકામ અને ખગોળશાસ્ત્ર માટે અંકગણિત, બીજગણિત અને ભૂમિતિનો ઉપયોગ શરુ કર્યો. Kline 1990, Chapter 1વ્યાપાર, જમીનની માપણી, ભાતનાં ચિત્રકામ અને વણાટની ગુંથણી અને સમયની નોંધ રાખવા માટે સૌથી વહેલો ગણિતનો ઉપયોગ થયો. પુરાતત્વશાસ્ત્રની નોંધમાં સૌથી પહેલાં બેબિલોનનાં ગણિતશાસ્ત્રમાં પ્રાથમિક ગણિત (સરવાળા, બાદબાકી, ગુણાકાર, ભાગાકાર) દેખાય છે. લખાણથી પહેલાં સંખ્યાજ્ઞાન અસ્તિત્વમાં હતું, ઘણી અને જાતજાતની સંખ્યાપધ્ધ્તિઓ અસ્તિત્વમાં છે. ર્હિન્ડ મેથેમટિકલ પેપિરસ જેવાં મધ્ય રાજ્ય લખાણોમાં ઈજીપ્શિયનોએ, આપણી જાણ મુજબ, સૌ પ્રથમ લખેલી સંખ્યાઓ બનાવી. [citation needed] પ્રાચીન ગ્રીક લોકોએ, ઈ.સ. પૂર્વે ૬૦૦ થી ઈ. સ. પૂર્વે ૩૦૦ ની વચ્ચે ગ્રીક ગણિતશાસ્ત્ર વડે, રીતસરના અભ્યાસ તરીકે ગણિતશાસ્ત્રનો પધ્ધતિસરનો અભ્યાસ કર્યો. "A History of Greek Mathematics: From Thales to Euclid". Thomas Little Heath (1981). ISBN 0-486-24073-8 એ સમય પછી ગણિતશાસ્ત્ર અતિ વિકસ્યું છે અને વિજ્ઞાન અને ગણિત વચ્ચેનો ફળદાયી સંવાદ સધાયો છે, જે બંને માટે લાભદાયક નીવડ્યો છે. ગણિતીય શોધો આજ સુધી ચાલુ રહી છે. ‘બુલેટીન ઓફ ધ અમેરિકન મેથેમેટીકલ સોસાયટી’ના જાન્યુઆરી ૨૦૦૬ ના અંકમાં મિખાઈલ બ. સેવ્ર્યુકના મત મુજબ, " ઈ. સ. ૧૯૪૦માં મેથેમેટીકલ રીવ્યુસના ચાલુ થયાના પ્રથમ વર્ષથી અત્યાર સુધીના મેથેમેટીકલ રીવ્યુસના માહિતિફલક પર ૧૯ લાખથી વધારે પત્રો અને પુસ્તકોનો સમાવેશ થયો છે. દર વર્ષે આ માહિતિફલક પર ૭૫ હજાર વધારે આવાં લખાણોનો ઉમેરો થાય છે.આ મહાસાગરમાંનાં મોટા ભાગનાં કાર્યોની અંદર નવાં ગણિતીય પ્રમેયો અને તેની સાબિતિઓ છે. Sevryuk વ્યુત્પતિ મેથેમેટિક્સ શબ્દ ગ્રીક શબ્દ (mathema) પરથી આવ્યો છે.પ્રાચીન ભાષામાં તેના અર્થ, " જે શીખવામાં આવે છે તે "mathematic". Online Etymology Dictionary. ", "જેની કોઈ જાણકારી મેળવે છે તે",અને તેથી "અભ્યાસ" અને " વિજ્ઞાન" થાય છે. આધુનિક ગ્રીક ભાષામાં તેનો અર્થ માત્ર " પાઠ" થાય છે. mathema શબ્દ mathaino પરથી આવ્યો છે.જ્યારે, અર્વાચીન ગ્રીક ભાષામાં તેનો સમાનાર્થી શબ્દ mathaino છે.આ બન્નેનો અર્થ "શીખવું" થાય છે.ગ્રીસમાં, બહુ પ્રાચીન સમયમાંBoth senses can be found in Plato. μαθηματική. Liddell, Henry George; Scott, Robert; A Greek–English Lexicon at the Perseus Project પણ, " મેથેમેટિક્સ" શબ્દનો વધારે સાંકડો અને વધારે શાસ્ત્રીય અર્થ " ગણિતનો અભ્યાસ" થયો.એનું વિશેષણ(mathēmatikós) છે, જેનો અર્થ થાય છે " જ્ઞાન સંબંધી" અથવા "અભ્યાસુ". એનો અર્થ આ રીતે જ આગળ ઉપર ગણિતીય (મેથેમેટિકલ \ mathematical) થયો.ખાસ કરીને, mathēmatikḗ tékhnē), લેટિન ભાષામાં આર્સ મેથેમેટિકા\ ars mathematica શબ્દનો અર્થ " ગણિતીય કળા" થયો. લગભગ ઈ. સ. ૧૭૦૦ સુધી લેટિન અને અંગ્રેજી ભાષામાં "મેથેમેટિક્સ" નો સર્વસામાન્ય અર્થ "ગણિતશાસ્ત્ર" કરતાં, " જ્યોતિષશાસ્ત્ર" ( ક્યારેક “ખગોળશાસ્ત્ર ") થતો હતો. આ અર્થ છેવટે ઈ.સ. ૧૫૦૦ થી ઈ. સ. ૧૮૦૦ના સમયથી તેના વર્તમાન અર્થ ના રુપમાં બદલાયો. આન પરિણામે કેટલીક ગેરમાન્યતાઓ થઈ. સેંટ ઓગસ્ટાઈન દ્વાર અપાયેલી ચેતવણી, "ખ્રિસ્તી લોકોએ મેથેમેટિકી એટલે કે જ્યોતિષશાસ્ત્રીઓથી ચેતતા રહેવું " એ તો ખાસ કુખ્યાત છે. એને ગણિતશાસ્ત્રીઓને વખોડી કાઢવાની વાત તરીકે ગેરમાન્યતા મળે છે. Cipra, Barry (1982). "St. Augustine v. The Mathematicians ". osu.edu. Ohio State University Mathematics department. Retrieved July 14, 2014. દેખીતી રીતે અંગ્રેજી ભાષામાં બહુવચનનાં રુપનું મૂળ, તેના ફ્રેંચ ભાષાના બહુવચનના રુપ les mathématiques ની જેમ (અને બહુ વપરાતાં, તારેવલ એકવચન la mathématique), છેક લેટિન ભાષાના નાન્યતર બહુવચન mathematica (Cicero )માં છે.એ શબ્દ પોતે પણ ગ્રીક બહુવચન ta mathēmatiká પર આધારિત છે..એનો ઉપયોગ એરિસ્ટોટલે ( ઈ.સ. પૂર્વે ૩૮૪ - ઈ.સ. પૂર્વે ૩૨૨ ) કર્યો અને તેનો ઉપરછલ્લો અર્થ " ગણિતને લગતું બધું જ " થતો હતો. તેમ છતાં એ તર્કસંગત છે કે અંગ્રેજી ભાષાએ વિશેષણ mathematic(al) ઉછીનું લીધું અને તેના પરથી, physics અને metaphysics ની જેમ mathematics એવું એકવચન નામ બનાવ્યું. ફિઝિક્સ અને મેટાફિઝિક્સ ગ્રીકThe Oxford Dictionary of English Etymology, Oxford English Dictionary, sub "mathematics", "mathematic", "mathematics" વારસામાં મળેલાં છે. Mathematics એ નામવાચી શબ્દને ટૂંકા સ્વરુપે maths અને ઉત્તર અમેરિકામાં બોલાતી અંગ્રેજી ભાષામાં math"maths, n." and "math, n.3". Oxford English Dictionary, on-line version (2012 કહે છે. thumb|માયા અંકો પ્રાગૈતિહાસિક માનવને મૂર્ત વસ્તુઓની ગણતરી કરતા આવડવા ઉપરાંત અમૂર્ત વસ્તુઓ જેમ કે સમય -- દિવસો, ઋતુઓ, વર્ષો વગેરેની ગણતરી કરતા પણ આવડતું હતું. ગણતરી કરવાનું આવડવાથી ધીરે ધીરે માનવી અંકગણિત - સરવાળા, બાદબાકી,ગુણાકાર અને ભાગાકાર - પણ શીખી ગયો. આ સુસ્પષ્ટ છે કે ફક્ત ગણતરી કરવાથી કે સરવાળા બાદબાકી કરવાથી જ ગણિતનો વિકાસ થયો નથી પરંતુ આંકડાઓ અને તેમની કિંમતો સ્પષ્ટ થયા પછી ખરેખરુ ગણિત વિકાસ પામ્યું છે. કદાચ આપણાં વડવાઓએ કોઇ દિવસ દિવાલ કે લાકડુ ખોતરીને પહેલો આંકડો પાડ્યો હશે. ઐતિહાસિક વિગતો પરથી જાણવા મળ્યું છે કે, મુખ્ય ભણવાના વિષયોમાં ગણિતનો પ્રયોગ કરવો પડતો હતો જેમકે વ્યાપાર-વાણીજ્ય, જમીનની માપણી અને ખગોળ શાસ્ત્ર. આ ત્રણેય જરૂરિયાતોને લીધે ગણિતનો વિકાસ થયો જેને મોટા મોટા ત્રણ ભાગમાં વહેંચી શકાય: "માળખુ", "સ્થાન" અને "બદલાવ". ઇ.સ્.પૂર્વે ૧૦૦૦ અને ઇ.સ્. ૧૦૦૦ વચ્ચે લખાયેલાં વિવિધ સંદર્ભોમાં પ્રથમ વખત ભારતતીય ગણિત શાસ્ત્રીઓએ શૂન્ય, બીજ ગણિત, પ્રમેયો (ગણતરી માટેનાં વિવિધ નિયમો), સંખ્યાઓનાં વર્ગમૂળ અને ઘનમૂળ, વિગેરેનો ઉપયોગ કર્યાનાં ઉલ્લેખો છે. જેને વૈદિક ગણિત તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, અને આ વૈદિક ગણિત આજે પણ ભારત બહારની ઘણી બધી કોલેજો અને યુનિવર્સિટીઓમાં શિખવવામાં આવે છે. ગણિતશાસ્ત્રની વ્યાખ્યાઓ એરિસ્ટોટલે ગણિતશાસ્ત્રની વ્યાખ્યા, " જથ્થાનું વિજ્ઞાન " તરીકે આપી, જે ૧૮મી સદી સુધી ચાલતી હતી. James Franklin, "Aristotelian Realism" in Philosophy of Mathematics", ed. A.D. Irvine, p. 104. Elsevier (2009). ૧૯મી સદીની શરુઆતમાં ગણિતશાસ્ત્રનો અભ્યાસ વધારે કઠિન થયો.જેને જથ્થા કે માપણી સાથે કોઈ ચોક્ખો સંબંધ નથી તેવા, "સમૂહના સિધ્ધાંતનુ શાસ્ત્ર" (Group Theory) અને " પ્રક્ષેપાત્મક ભૂમિતિ " (Projective Geometry) જેવા અમૂર્ત વિષયો હાથમાં લેવાના શરુ થયા.Cajori, Florian (1893). A History of Mathematics. American Mathematical Society (1991 reprint). pp. 285–6. ISBN 0-8218-2102-4. તે વખતે, ગણિતશાસ્ત્રીઓ અને તત્વવેતાઓએ જુદી જુદી જાતની નવી વ્યાખ્યાઓ સૂચવવાનું શરુ કર્યું આમાંની કેટલીક વ્યાખ્યાઓ ગણિતના તારતમ્ય કાઢવાના લક્ષણ પર ભાર મૂકતી હતી, તો બીજી કેટલીક તેની અમૂર્તતા પર ભાર મૂકતી હતી. તે ઉપરાંત કેટલીક તેની અંદર રહેલા ચોક્કસ વિષયો પર ભાર મૂકતી હતી. આજે, જાણકાર વિદ્વાનોમાં પણ ગણિતની વ્યાખ્યા વિષે સર્વસંમતિ સધાઈ નથી. એટલું જ નહીં, ગણિતશાસ્ત્ર એ વિજ્ઞાન છે કે કલા છે એ બાબતમાં પણ સર્વસંમતિ સધાઈ નથી. વિદ્વાન ગણિતશાસ્ત્રીઓનો એક મોટો વર્ગ ગણિતની વ્યાખ્યા બાબતમાં રસ લેતો નથી, અથવા એમ માને છે કે તેની વ્યાખ્યા બાધી શકાય તેમ નથી.કેટલાક માત્ર એમ કહે છે, "ગણિતશાસ્ત્રીઓ જે કરે છે તેને ગણિતશાસ્ત્ર કહેવાય." ગણિતશાસ્ત્રની વ્યાખ્યાના ત્રણ મુખ્ય પ્રકારો, તર્કશાસ્ત્રીય, અંતઃપ્રેરણાકીય અને રુઢિચુસ્ત કહેવાય છે, જે જુદી જુદી તાત્વિક વિચારસરણી દર્શાવે છે. બધી વ્યાખ્યાઓને તેની સમસ્યાઓ છે, કોઈને સર્વવ્યાપી સંમતિ નથી મળી,અને એમાં કોઈ સમાધાન શક્ય નથી દેખાતું. a b c Snapper, Ernst (September 1979). "The Three Crises in Mathematics: Logicism, Intuitionism, and Formalism". Mathematics Magazine 52 (4): 207–16. doi:10.2307/2689412. JSTOR 2689412. તર્કશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ શરુઆતના સમયની ગણિતની વ્યાખ્યા બેંજામિન પિયર્સે, ઈ. સ. ૧૮૭૦ માં, "જરુરી તારણો મેળવી આપતું વિજ્ઞાન" તરીકે આપી. Peirce, Benjamin (1882). Linear Associative Algebra. p. 1 "પ્રિંસિપા મેથેમેટિકા" માં બર્ટ્રાંડ રસેલ અને ઓલ્ફ્રેડ નોર્થ વ્હાઈટહેડે તર્કવાદ તરીકે જાણીતો કાર્યક્રમ આગળ વધાર્યો. એમણે એવું સાબિત કરવાના પ્રયત્નો કર્યા કે ગણિતના બધા જ વિચારો, વિધાનો અને સિધ્ધાંતો, સંપૂર્ણપણે સાંકેતિક તર્કશાસ્ત્રથી જ વ્યાખ્યાયિત અને સાબિત થઈ શકે છે.રસેલની "ગણિત એટલે માત્ર સાંકેતિક તર્કશાસ્ત્ર" (૧૯૦૩), એ ગણિતની તર્કવાદી વ્યાખ્યા છે. Bertrand Russell, The Principles of Mathematics, p. 5. University Press, Cambridge (1903) ગણિતશાસ્ત્રી એલ. ઈ. જે. બ્રાઉવર ના વિચારોમાંથી વિકસેલી અંતઃપ્રેરણાકીય વ્યાખ્યાઓ, ગણિતને ચોક્કસ માનસિક ઘટનાઓ વડે ઓળખાવે છે.અંતઃપ્રેરણાકીય વ્યાખ્યાનો એક દાખલો - "ગણિત એક એવી માનસિક પ્રવ્રુતિ છે જેમાં એક પછી એક માળખાંનો અભ્યાસ થાય છે." [31]a b c Snapper, Ernst (September 1979). "The Three Crises in Mathematics: Logicism, Intuitionism, and Formalism". Mathematics Magazine 52 (4): 207–16. doi:10.2307/2689412. JSTOR 2689412. અંતઃપ્રેરણાવાદની વિચિત્રતા એ છે કે, બીજી વ્યાખ્યાઓ પ્રમાણે જે ગણિતીય વિચારોને સ્વીક્રુત ગણવામાં આવે છે, તેને એ નકારી કાઢે છે. ગણિતનાં બીજાં તત્વશાસ્ત્રો, એવા સિધ્ધાંતોને ગણિતમાં શામેલ કરે છે કે જેનું અસ્તિત્વ સાબિત કરી શકાય છે, ભલે તેને ઘડી શકાતા ન હોય.જ્યારે અંત;પ્રેરણાવાદ ફક્ત એવા જ ગણિતીય સિધ્ધાંતોને શામેલ કરે છે જેને ઘડી શકાય છે. રુઢિચુસ્ત વ્યાખ્યાઓ ગણિતને તેના સંકેતો અને તેના પર કાર્ય કરવાના નિયમોથી ઓળખાવે છે. હસ્કેલ કરી એ "પ્રણાલિકા પર આધારિત માળખાંનું વિજ્ઞાન "જેવી સીધી સાદી વ્યાખ્યા આપી છે. Curry, Haskell (1951). Outlines of a Formalist Philosophy of Mathematics. Elsevier. pp. 56. ISBN 0-444-53368-0. પ્રણાલિકા પર આધારિત માળખું એટલે સંકેતોનો સમૂહ અથવા ચિન્હો, અને આ ચિન્હોને ભેગાં કરીને.એમાંથી સૂત્રો કેમ બનાવી શકાય તેના નિયમો.પ્રણાલિકાગત માળખાંમાં સત્યો (Axioms) નો અર્થ તેના સામાન્ય અર્થ, "સ્વયંસિદ્ધ સત્ય " થી જુદો છે.આ માળખાંમાં સત્ય એટલે તેમાંનાં એવાં ચિન્હોનો સમૂહ છે કે જેને એમાંના નિયમો પરથી પ્રતિપાદિત કરવાની જરુર નથી પડતી. અંતઃપ્રેરણા, શુધ્ધ અને પ્રયોજિત ગણિતશાસ્ત્ર, તેનું સૌંદર્ય અમુક શબ્દો હવે ગુજરાતી ભાષામાં અંગ્રેજીમાંથી સીધા સ્વીકારી લેવામાં આવ્યા છે. આ લેખમાં વપરાયેલ શબ્દોનું જુનું ભાષાંતર આ પ્રમાણે છે: નંબર થીયરી (અંક ગણિત), પ્યોર ગણિત (કેવળ કે શુધ્ધ ગણિત), એપ્લાઇડ ગણિત (પ્રયોજિત કે વ્યવહારૂ ગણિત), સ્ટ્રક્ચર (માળખું), સ્પેસ (અવકાશ), કેલ્ક્યુલસ (કલનશાસ્ત્ર), ટોપોલોજી (સંસ્થિતિવિદ્યા),એબ્સ્ટ્રેક્ટ ગણિત (અરૂપ ગણિત), એલ્જીબ્રા (બીજગણિત), કમ્પ્યુટર (ગણકયંત્ર) જ્યારે જ્યારે પ્રશ્ન તર્કની કસોટીએ ચડે છે ત્યારે ત્યારે ગણિત પ્રશ્નનો ઉત્તર આપવા આગળ આવે છે. શરુઆતમાં કૃષિ, વ્યાપાર, માપણી તથા અન્ય રોજબરોજની પ્રવૃત્તિઓમા ગણિતનો ઊપયોગ થતો હતો જે ધીરે ધીરે વૈજ્ઞાનીક પધ્ધતિ રુપે વિકસિત થયું છે. આજે, ગણિતશાસ્ત્રીઓ જે કંઈ અભ્યાસ કરે છે તેનો ઉલ્લેખ વિજ્ઞાનની લગભગ બધી જ શાખાઓમાં થતો જોવા મળે છે. કેટલીક સમસ્યાઓ તો તેના પોતાના અભ્યાસમાંથી સર્જાય છે, દા. ત. ગણિતશાસ્ત્રની સમજ અને ભૌતિકશાસ્ત્રના દૃષ્ટિકોણને એકત્ર કરીને તેનો ઉપયોગ , ભૌતિકશાસ્ત્રી રિચર્ડ ફીમને ક્વોન્ટમ મિકેનિક્સનાં , પાથ ઈન્ટિગ્રલ ફોર્મ્યુલેશનની શોધ કરી. જ્યારે, કુદરતનાં ચાર મૂળભૂત બળોને એક કરવાનો પ્રયત્ન કરતી, હજી વિકસવાના તબક્કામાં છે તેવી સ્ટ્રિંગ થિયરી, નવા ગણિતને પ્રેરણા આપતી રહે છે. Johnson, Gerald W.; Lapidus, Michel L. (2002). The Feynman Integral and Feynman's Operational Calculus. Oxford University Press. ISBN 0-8218-2413-9. કેટલુંક ગણિત તેને જે ક્ષેત્રમાંથી પ્રેરણા મળી હોય , તે ક્ષેત્ર પૂરતુ જ પ્રસ્તુત છે, અને તે ક્ષેત્રની આગળની સમસ્યાઓને ઉકેલવા માટે વપરાય છે. પણ,ઘણી વખત એક ક્ષેત્રમાંથી પ્રેરિત થયેલુ ગણિત,બીજાં ઘણાં ક્ષેત્રોમાં ઉપયોગી સાબિત થાય છે, અને ગણિતીય સિધ્ધાંતોના સામાન્ય પુરવઠામાં જોડાઈ જાય છે. શુધ્ધ ગણિત અને પ્રયોજિત ગણિત વચ્ચે ઘણી વખત જુદાપણુ બતાવવામાં આવે છે.તેમ છતાં,શુધ્ધ ગણિતના વિષયોના ક્યારેક ઉપયોગો નીકળી આવે છે.દા. ત. સંકેતલિપિશાસ્ત્રમાં સંખ્યાશાસ્ત્રનો ઉપયોગ,.શુધ્ધ ગણિતશાસ્ત્રના ક્યારેક વ્યાવહારિક ઉપયોગો પણ નીકળી આવે છે એ નોંધનીય હકીકત છે. તેને યુજીન વિગ્નેર "ગણિતશાસ્ત્રનૉ અગમ્ય પ્રભાવ" કહે છે. Wigner, Eugene (1960). "The Unreasonable Effectiveness of Mathematics in the Natural Sciences ". Communications on Pure and Applied Mathematics 13 (1): 1–14. doi:10.1002/cpa.3160130102. વિજ્ઞાનપ્રધાન યુગમાંથયેલા જ્ઞાનના વિસ્ફોટથી, અભ્યાસનાં મોટા ભાગના ક્ષેત્રોની જેમ જ અહીં પણ વિશેષજ્ઞાન મેળવવાનું થયું છે. આજે ગણિતમાં સેંકડો વિશેષ અભ્યાસનાં ક્ષેત્રો અસ્તિત્વમાં છે અને "ગણિતશાસ્ત્રના વિષયોનું વર્ગીકરણ" ની છેલ્લી યાદી ૪૬ પાના પર પથરાયેલી છે. Mathematics Subject Classification 2010" (PDF). Retrieved 2010-11 પ્રયોજિત ગણિતશાસ્ત્રના કેટલાંક ક્ષેત્રો ગણિત બહારની સંબંધિત પ્રણાલિઓમાં જોડાઈ ગયાં છે અને પોતે સ્વતંત્ર અભાસક્ષેત્ર તરીકે બહાર આવ્યાં છે. જેમાં આંકડાશાસ્ત્ર, ઓપરેશન્સ રિસર્ચ અને કમ્પ્યુટર વિજ્ઞાન આવે છે. જ્યોર્જ બુલ દ્વારા શોધાયેલ અને બુલીય બીજગણિત તરીકે ઓળખાતી ગણિતની શાખા છે, જેના કારણે કમ્પ્યુટરમાં સરકીટમાં ઉપયોગમાં લેવાય છે. બુલીય બીજગણિત સિવાય કમ્પ્યુટરની કલ્પના પણ શક્ય નહોતી. જે લોકોનાં મનનો ઝોક ગણિત તરફ છે, તેમને માટે ગણિતમાંના ઘણા ભાગોનું એક ચોક્કસ સૌંદર્ય હોય છે. ઘણા ગણિતશાસ્ત્રીઓ તેનામાં રહેલી સુઘડતાની, તેમાં રહેલી આંતરિક કલાત્મકતાની અને અંદરની સુંદરતાની વાત કરે છે. અહીં સાદાઈ અને સામાન્યતાની કિંમત છે. અહીં સાદી અને સુઘડ સાબિતીની સુંદરતા છે, જેમકે "અવિભાજ્ય સંખ્યાઓ અનંત છે." એ હકિકતની યુક્લિડએ આપેલી સાબિતી. બીજું ઉદાહરણ "ફાસ્ટ ફોરીયર ટ્રાન્સફોર્મેશન " જેવી સુઘડ આંકડાકીય પધ્ધતિ કે જે ગણતરીને ખૂબ ઝડપી બનાવે છે. આ કલાત્મકતાની દૃષ્ટિ જ શુધ્ધ ગણિતના અભ્યાસને યથાર્થ ઠેરવવા માટે પૂરતી છે. આ માન્યતા, જી. એચ. હાર્ડીએ પોતાનાં પુસ્તક "એ મેથેમેટિશિયન્સ એપોલોજી" માં વ્યક્ત કરી છે. તેમણે ગણિતશાસ્ત્રની સુંદરતામાં ફાળો આપતાં પરિબળો, મહત્વ, અણધારેલાપણું, અનિવાર્યતા, અને કરકસર જેવાં માપદંડોને ઓળખી કાઢ્યા છે. Hardy, G.H. (1940). A Mathematician's Apology. Cambridge University Press. ISBN 0-521-42706-1 ગણિતજ્ઞો હંમેશા ખાસ કરીને સુઘડ સાબિતીઓ શોધવા ખૂબ પ્રયત્ન કરે છે. ગણિતજ્ઞ પૌલ એર્ડોના શબ્દોમાં "ઈશ્વરીય પુસ્તક" માંથી આવી સાબિતીઓ મળે છે. Gold, Bonnie; Simons, Rogers A. (2008). Proof and Other Dilemmas: Mathematics and Philosophy. MAA.Aigner, Martin; Ziegler, Günter M. (2001). Proofs from The Book. Springer. ISBN 3-540-40460-0. ઘણા લોકો ગણિતીય કોયડાઓ ઉકેલવામાં જે આનંદ મેળવે છે તે મનોરંજક ગણિતશાસ્ત્રની લોકપ્રિયતાની બીજી નિશાની છે. સંકેતલિપિ, ભાષા અને ચોકસાઇનો અત્યાગ્રહ upright|thumb| લિયોનાર્ડ યુલર, જેણે આજે વપરાતા મોટા ભાગના સંકેતો બનાવ્યા અને તેને લોકપ્રિય કર્યા ૧૬મી સદી સુધી તો આજનાં ગણિતમાં વપરાતા મોટા ભાગના સંકેતો શોધાયા નહોતા. "Earliest Uses of Various Mathematical Symbols". Retrieved 14 September 2014. એ પહેલાં ગણિતને પણ શબ્દોમાં લખવામાં આવતું હતું. આ બહુ મહેનત માંગી લેતી રીત હતી, જેને કારણે ગણિતિય વિકાસ મર્યાદીત રહ્યો હતો. Kline, p. 140, on Diophantus; p. 261, on Vieta આજે પ્રચલિત ઘણા સંકેતો ગણિતશાસ્ત્રી યુલર (૧૭૦૭-૧૭૮૩) એ આપ્યા.આધુનિક સંકેતલિપિ, વ્યાવસાયિક વર્ગને માટે ગણિતને ઘણું સરળ બનાવે છે, પણ શીખવાની શરુઆત કરનારા વર્ગને એ મુશ્કેલ લાગે છે. બહુ થોડા સંકેતોમાં ખૂબ મોટા પ્રમાણમાં ઠાંસીને ભરેલી માહિતિ એટલે આધુનિક સંકેતશાસ્ત્ર. સંગીતશાસ્ત્રના સંકેતોની જેમ જ આધુનિક ગણિતના સંકેતોનું એક કડક બંધારણ છે, (જે અમુક હદે એક લેખકથી બીજા લેખક કે ગણિતની એક શાખાથી બીજી શાખા વચ્ચે થોડું બદલે છે.)જે માહિતીને બીજી કોઈ રીતે લખવાનું મુશ્કેલ હોય તે માહિતીને સંકેતોમાં બદલે છે. thumb|right|જુદા જુદા અક્ષરોમાંઇન્ફીનીટી∞નું ચિહ્ન. શીખવાની શરુઆત કરનારા માટે ગણિતની ભાષા સમજવી કઠણ હોઈ શકે છે. અથવા (or) અને માત્ર (only) જેવા શબ્દોના રોજની બોલચાલની ભાષામાં જે અર્થ થાય તેના કરતાં ગણિતમાં બહુ ચોક્કસ અર્થ થાય છે. એ ઉપરાંત ખુલ્લું (open ) કે ક્ષેત્ર (field) જેવા શબ્દોને ગણિતની ભાષામાં બહુ આગવા અર્થ માટે લેવામાં આવ્યા છે. હોમીયોમૉરફીઝમ(homeomorphism) અને સંકલિત થઈ શકે તેવું (integrable) જેવા શાસ્ત્રીય શબ્દોને ગણિતમાં બહુ ચોક્કસ અર્થ છે. પહેલા શબ્દનો અર્થ ભૌમિતિક આકારને સતત ખેંચી, વાળીને નવો આકાર આપવાની પ્રક્રિયા થાય છે. વધારામાં, “if and only if " જેવા શબ્દસમૂહોનાં iiff જેવાં ટુંકાં શબ્દ સ્વરુપો ગણિતની પરિભાષામાં આવે છે. ખાસ સંકેતો અને શાસ્ત્રીય શબ્દભંડોળનું એક કારણ છે, તે એ કે ગણિતમાં રોજની બોલચાલની ભાષા કરતાં વધારે ચોક્સાઈની જરુર હોય છે.ગણિત વિદ્વાનો બને તેટલી સરળતા અને પારદર્શક્તાથી વસ્તુઓ પ્રસ્તુત કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે અને ખાસ કરીને તે તેમના લખાણમાં આનો ખૂબ આગ્રહ રાખે છે. ભાષા અને તર્કની આ ચોક્સાઈને ગણિતશાસ્ત્રીઓ "ચોકસાઇનો અત્યાગ્રહ" કહે છે. ગણિતીય સાબિતી મૂળભૂત રીતે ચોકસાઇના અત્યાગ્રહની વાત છે. પદ્ધતિસરની સમજ વડે, સ્વયંસિધ્ધ સત્યો પરથી જ પ્રમેયો આવવાં જોઈએ એમ ગણિતશાસ્ત્રી ઈચ્છે છે.તેનો હેતુ, ભૂલભરેલી અંતઃપ્રેરણા પર આધારિત, પ્રમેયોથી દૂર રહેવાનો છે, જેના દાખલા આ વિષયના ઈતિહાસમાં ઘણા બન્યા છે. વિધિપુરઃસરની સાબિતીઓમાં પણ શું શું ગરબડ થ ઇ શકે તેનાં સરળ ઉદાહરણો માટે જૂઓ false proof ગણિતમાં અપેક્ષિત ચોકસાઇના અત્યાગ્રહની કક્ષામાં સમય સાથે ફેરફાર થાતા રહ્યા છે. ગ્રીકોની અપેક્ષા વિગતવાર દલીલોની હતી, પણ આઈઝેક ન્યૂટનના સમયમાં જે પધ્ધતિઓ વપરાતી તે ઓછી અત્યાગ્રહી હતી. ૧૯મી સદીમાં, ન્યુટને વાપરેલી વ્યાખ્યાઓમાંથી સહજ સમસ્યાઓ,કાળજીભર્યાં પ્રુથક્કરણ અને નિયમબધ્ધ સાબિતિઓનાં પુનરુત્થાન તરફ દોરી જવાની હતી.ગણિત વિષેના કેટલાક સામાન્ય ખોટા ખ્યાલો જ તેના ચોકસાઇના અત્યાગ્રહની વિષેની ગેરસમજ છે. આજે, કમ્પ્યુટરની મદદથી મળેલી સાબિતિઓ પર ગણિતશાસ્ત્રીઓમાં એકબીજા સાથે દલીલબાજી ચાલુ છે. બહુ મોટી ગણતરીઓને ચકાસી જોવાનું મુશ્કેલ હોવાથી, આવી સાબિતિઓની બાબતમાં ચોકસાઇનો પૂરતો આગ્રહ ન જળવાયો હોઇ શકે. Ivars Peterson, The Mathematical Tourist, Freeman, 1988, ISBN 0-7167-1953-3. p. 4 (ચાર રંગના પ્રમેયની હૅકન-ઍપલ સાબિતીના સંદર્ભમાં) "ઘણાં લોકો ફરિયાદ કરે છે કે કમ્પ્યુટર પ્રોગ્રામને પૂરેપૂરા ચકાસી નથી શકાતાં." ચીલાચાલુ વિચાર પ્રમાણે ધારણાઓ એટલે "સ્વયંસિધ્ધ સત્યો",પણ એ ખ્યાલમાં સમસ્યા છે. નિયમ પ્રમાણે, સત્યો એ માત્ર ચિન્હોની શ્રુંખલા છે,જેનો એક સ્વયંસિધ્ધ સત્યોની પ્રણાલિનાં તારવી શકાય તેવાં બધાં સૂત્રોના સંદર્ભમાં જ માત્ર તાત્વિક અર્થ છે. હિલ્બર્ટના કાર્યક્રમનો હેતુ, સમગ્ર ગણિતશાસ્ત્રને સત્યોના એક ઠોસ પાયા પર મૂકવાનો હતો, પણ ગોડેલનાં "અપૂર્ણતાનાં પ્રમેય" પ્રમાણે , દરેક (પૂરતી શક્તિશાળી ) સત્ય પ્રણાલિમાં અનિશ્ચિત સૂત્રો હોય છે. તેથી ગણિતનું અંતિમ સ્વયંસિધ્ધ સત્યો પર આધારિત શાસ્ત્ર બનાવવું અશક્ય છે.એટલું જ નહીં, દરેક ગણિતીય વિધાન કે સાબિતિને ગણશાસ્ત્રનાં સૂત્રોમાં મૂકી શકાય તેમ માનવામાં આવે છે, એ રીતે ઘણીવાર ગણિતને (જ્યાં સુધી એના અભ્યાસક્રમની વાત છે), બીજું કંઈ નહીં પણ કેટલાંક સત્યો પર આધારિત ગણશાસ્ત્ર છે એમ માનવામાં આવે છે. Patrick Suppes, Axiomatic Set Theory, Dover, 1972, ISBN 0-486-61630-4. p. 1, "ગણિતશાસ્ત્રની ઘણી શાખાઓમાં ગણ શાસ્ત્ર આગવું સ્થાન ધરાવે છે:જેમાં કેટલાક અપવાદોને બાદ કરતાં, જે વસ્તુઓનો ગણિતશાસ્ત્રમાં અભ્યાસ અને પૃથ્થકરણ કરવામાં આવે છે તે ખુદ જ એ વસ્તુઓના ગણ કે સમૂહ માનવામાં આવે છે." ગણિતના વિભાગોનું વિહંગાવલૌકન નાઇલ નદીના કિનારે અંદાજે ૨૦,૦૦૦ વર્ષ પુરાણી સંસ્કૃતિમાં ગણિત જાણીતું હોવાનુ મનાય છે. આ લોકોમાં સ્ત્રીઓ પોતાના માસિકની ગણત્રી માટે અમુક હાડકા પર કાપા કરીને ગણત્રી રાખતી. ત્યાર બાદની સંસ્કૃતિઓમાં ગણિતની મુખ્યત્વે જરૂરીયાત ખેતી, વ્યાપાર અને સૈન્યમાંથી આવી છે. સૌ પ્રથમ તો મનુષ્ય પશુને મારીને ખોરાક મેળવતો. પણ નદી કિનારે જે જે સંસ્કૃતિ વિકસી તે લોકો ખેતી અને પશુ દ્વારા પોતાનો ખોરાક મેળવતા. આ માટે તેમને ઋતુઓની ગણત્રી તેમજ જમીનની માપણી વિગેરેમાં ગણિતની જરૂર ઉભી થઇ. આમ પરોક્ષ રીતે ખગોળશાસ્ત્ર પણ ગણિતના જનક તરીકે ઓળખાય છે. ગણિતમાં માનવીના પ્રદાનના સૌથી જુના પ્રમાણિત પુરાવા આશરે ઇ.પૂ. ૩૦૦૦-૨૬૦૦ની ભારતમાં વિકસેલી હરપ્પા સંસ્કૃતિ તેમજ મિસોપોટામિયા/બેબીલોન (આજના ઇરાકની આજુ બાજુનો ભાગ)માં વિકસેલી સુમેર સંસ્કૃતિ ઇ.પૂ. ૨૬૦૦ તેમજ આશરે ઇ.પૂ. ૨૭૦૦-૧૩૦૦માં વિકસેલી ઇજીપ્તની સંસ્કૃતિમાં જોવા મળે છે. એરિક ટેમ્પલ બેલ જેવા ગણિતના ઇતિહાસકારોના મતે ગણિત તેની બે મુખ્ય શાખાઓ -- સંખ્યા અને આકાર--માંથી વિક્સ્યુ છે. કાળક્રમે સંખ્યામાંથી બીજ ગણિત અને આકારમાંથી ભૂમિતિનો જન્મ થયો. માળખાંઓના અભ્યાસની શરૂઆત સંખ્યાઓથી થાય છે, જેમાં સૌ પ્રથમ પ્રાકૃતિક સંખ્યાઓ ત્યાર બાદ પૂર્ણાંકો અને તેમની દ્વિકક્રિયાઓ દ્વિક્ ક્રિયાને અંગ્રજીમાં binary operation કહે છે, સરવાળો, બાદબાકી, ગુણાકાર અને ભાગાકાર ઉપરાંત તેમાં ઘણી ક્રિયાઓનો સમાવેશ થાય છે. આવે છે. પૂર્ણાંકોનો વધુ ગહન અભ્યાસ નંબર થીયરી અહીંથી આગળ વધતાં સમીકરણોના ઉકેલ મેળવવાની પ્રક્રિયામાંથી બીજ ગણિત અને અમૂર્ત ગણિતનો વિકાસ થયો. આમાં મુખ્યત્વે સમુહ (groups), મંડળ (rings), ક્ષેત્ર (Fields) ઇત્યાદિનો સમાવેશ થાય છે. આ શાખાના ની ઉપશાખા ગાલ્વા થીયરીના કારણે ગ્રીક કાળથી વણઉક્લ્યો કંપાસની મદદથી રચના કરવાને લગતો જાણીતો પ્રશ્ન હલ થયો. ભૌતિકવિજ્ઞાનના સદિશ (vector)ના અભ્યાસનું વ્યાપકીકરણ (generalization) કરી સદિશાવકાશની શોધ કરી. આમ સુરેખ ગણિત (Linear Algebra)નું અસ્તિત્વ ઉભું થયું જે માળખું અને અવકાશ બન્નેમાં આવે છે. સુરેખ ગણિત અને સદિશાવકાશની સાથે વખત જતાં ટોપોલોજી જોડતાં વીસમી સદીમાં ગણિતના મોરની કલગીની જેમ ફંક્શનલ એનાલિસીસનો જન્મ અને વિકાસ થયો. અવકાશના અભ્યાસની શરૂઆત ભૂમિતિથી થઇ. સૌ પ્રથમ આવી તે ભૂમિતિ યુક્લિડીયન ભૂમિતિના નામે ઓળખાય છે. હકીકતે ભૂમિતિ ભારતીયો, બેબીલોનિયનો તેમજ ઇજીપ્શીયનો જાણતા હતા પણ યુક્લિડે તેના અભ્યાસને સૌ પ્રથમ પૂર્વધારણાઓ અને તેના પરથી પરીણામોના ફલનની રીતે (deductive reasoning) વ્યવસ્થિત ઢાંચામાં મુક્યો. ગણિતજ્ઞોની મતે યુક્લિડે આપેલી બે સોગાદો -ભૂમિતિનું સંપાદન અને ડીડક્ટીવ રીઝનીંગ - પૈકી ડીડક્ટીવ રીઝનીંગની ભેટ સૌથી મહત્વની છે. અવકાશના અભ્યાસ દરમ્યાન સ્વતંત્ર રીતે ત્રિકોણમિતિ વિધેયોનો અભ્યાસ પણ વિકસ્યો. ત્રિકોણમિતિનો ઊંડો અભ્યાસ હિન્દુ ગણિતમાં જોવા મળે છે. યજ્ઞવેદી, તેમજ વાસ્તુશાસ્ત્ર પ્રમાણેના ધાર્મિક સ્થાપત્યો બનાવવા માટે ત્રિકોણમિતિનો આવિષ્કાર હિન્દુઓ દ્વારા થયો હોવાનું ગણિતના ઇતિહાસકારો માને છે. સલ્બસુત્ર તેમજ સ્થાપત્ય વેદમાં આ પ્રકારના ગણિત જોવા મળે છે. ભૂમિતિના નવા આયામો માં ડિફરન્શિયલ ભૂમિતિ, એલ્જીબ્રીક ભૂમિતિ, નોનયક્લિડીય ભૂમિતિઓ, તેમજ એકદમ અરૂપ રીતે ટોપોલોજીનો સમાવેશ થાય છે. ગણિતમાં ફેરફારના દરને કારણે જે ગણિતનો આવિષ્કાર થયો તે કેલ્કયુલસ શોધ ન્યૂટન તેમજ લાઇબ્નીઝના ફાળે જાય છે. કહેવાય છે કે ઇ.પૂ. ૨૮૭માં ગ્રીક ગણિતજ્ઞ આર્કિમીડિઝ પોતાના વખત કરતાં એટલો આગળ હતો કે તેણે કેલ્ક્યુલસના ઘણા પરીણામો તેના અભ્યાસમાં વાપર્યા હતાં. ન્યુટન માટે તેમ કહેવાય છે કે તેણે પોતાના જન્મ પહેલાં શોધાયેલા તમામ ગણિતના જ્ઞાન જેટલું નવું ગણિત રચ્યું હતું. કેલ્ક્યુલસ ના કારણે ગણિતના વિકાસનો દર ખૂબ જ વધી ગયો અને તે અન્ય વિજ્ઞાનોમાં પણ ખૂબજ વપરાવા લાગ્યું. હાલ ગણિતની લગભગ ૧૦૦૦ ઉપરાંત મુખ્ય શાખાઓ છે. કેલ્ક્યલસનો સૌથી પાયાની સંકલ્પના એટલે ચલ રાશિ અને વિધેય જે આજે ગણિતની તમામ શાખાઓમાં વપરાય છે. આ ચલ રાશિને અનુલક્ષીને વધુ અમૂર્ત સંકલ્પના એટલે ગણ. ગણ સિદ્ધાંતનો આવિષ્કાર ૧૮૭૦ની આસપાસ ડેડકિન્ડ તેમજ કેન્ટર નામના ગણિતજ્ઞોએ તેના ઔપચારિક ખ્યાલોને વ્યાખ્યાયિત કરીને કર્યો. ગણિતની પાયાની વધુ શાખાઓમાં વિકલીય સમીકરણો, સંકલીય સમીકરણો, વાસ્તવિક સંખ્યાઓ, સંકર સંખ્યાઓ, તેમજ તર્કશાસ્ત્ર વિગેરેનો સમાવેશ થાય છે. ગણિતની મુખ્ય શાખાઓ right|thumb| મણકાઘોડી, જમાનાજૂનું , ગણવાનું સાદું સાધન વિશાળ અર્થમાં ગણિતશાસ્ત્રના ભાગલા આ રીતે પાડી શકાય : જથ્થાનો અભ્યાસ, માળખાંનો અભ્યાસ, અવકાશનો અભ્યાસ અને બદલાવનો અભ્યાસ. (એટલે કે અંકગણિત, બીજગણિત, ભૂમિતિ અને પ્રુથક્કરણ.) આ મુખ્ય હેતુઓ ઉપરાંત ગણિતના હાર્દમાંથી બીજાં ક્ષેત્રો જેવાં કે તર્કશાસ્ત્ર, ગણશાસ્ત્રનો પાયો, જુદાં જુદાં વિજ્ઞાનનાં પ્રયોગમૂલક ગણિત (પ્રયોજિત ગણિત) અને વધારે અદ્યતન, અચોક્કસતાના અભ્યાસ સાથે જોડતા સંબંધો શોધવા માટે સમર્પિત વિભાગો છે. પાયો અને તત્વજ્ઞાન. ગણિતના પાયાને સ્પષ્ટ કરવા માટે, ગણિતીય તર્કશાસ્ત્ર અને ગણશાસ્ત્રનાં ક્ષેત્રોનો વિકાસ થયો.ગણિતીય તર્કશાસ્ત્રમાં તર્કશાસ્ત્રનો ગણિતની દૃષ્ટિએ અભ્યાસ અને તેનો ગણિતના બીજા વિભાગોમાં ઉપયોગોની સમજ આવે છે.વસ્તુઓના સમૂહનો અભ્યાસ ગણિતની જે શાખામાં કરવામાં આવે છે તે ગણશાસ્ત્ર છે. ગણિતીય માળખાં અને તેની વચ્ચેના સંબંધોનો અમૂર્ત રીતે અભ્યાસ કરતી કેટેગરી થિયરી હજી વિકાસના તબક્કામાં છે. આશરે ઈ.સ. ૧૯૦૦થી ઈ.સ. ૧૯૩૦ સુધી ગણિતશાસ્ત્રના પાયાની ચોકસાઇની અત્યાગ્રહી શોધ ચાલી. તેને "પાયાની કટોકટી" એ શબ્દોમાં વર્ણવવામાં આવે છે. Luke Howard Hodgkin & Luke Hodgkin, A History of Mathematics, Oxford University Press, 2005 આજ સુધી પણ ગણિતના પાયા વિષે કેટલાક મતભેદ પ્રવર્તે છે. એ સમયે પ્રચલિત, કેંટરનાં ગણશાસ્ત્ર પરનો વાદવિવાદ અને બ્રૌવેર- હિલ્બર્ટ વાદવિવાદ જેવા ઘણા વાદવિવાદોએ પાયાની કટોકટીને ઉત્તેજી. ગણિતીય તર્કશાસ્ત્રનું કામ, ગણિતને અત્યાગ્રહી ચોક્સાઇનાં સૈધ્ધાંતિક માળખાંમાં મૂકવાનું અને એવાં માળખાંના સૂચિતાર્થનો અભ્યાસ કરવાનું છે. આ રીતે તેમાં ગોડેલનું પ્રમેય છે જે (અનઔપચારીકપણે) જણાવે છે કે મૂળભૂત અંકગણિત આવરી લેતી હોય તેવી કોઈ પણ પ્રભાવશાળી નિયમોની પ્રણાલિ, જો મજબૂત હોય (એટલે કે જેમાં સાબિત થઈ શકે તેવાં બધાં પ્રમેયો સત્ય છે) તો તે અનિવાર્યપણે અપૂર્ણ છે. (એટલે કે તેમાં સાચાં પ્રમેયો પણ છે જેને એ પ્રણાલિમાં સાબિત કરી શકાતાં નથી.) પાયા તરીકે સંખ્યાશાસ્ત્રને લગતા સિધ્ધાંતોનો કોઈ પણ ચોક્કસ સમૂહ લઈએ, ગોડેલએ બતાવ્યું કે સંખ્યાશાસ્ત્રની સાચી સૈદ્ધાંતિક હકીકત રજૂ કરે એવું નિયમ વિધાન કેવી રીતે બનાવવું , જે આ સિધ્ધાન્તો પરથી પ્રતિપાદિત થતું નથી. તેથી સંપૂર્ણ સંખ્યાશાસ્ત્રની પૂરેપૂરી સૈધ્ધાંતિકરણ હોય તેવી કોઇ નિયમ પ્રણાલિ નથી.આધુનિક તર્કશાસ્ત્ર, રિકર્ઝન થિયરી, મોડેલ થિયરી અને પ્રુફ થિયરીમાં વિભાજિત થયેલું છે અને શાસ્ત્રીય કમ્પ્યુટર વિજ્ઞાન [citation needed] અને કેટેગરી થિયરી સાથે બહુ નજીકથી સંકળાયેલું છે. શાસ્ત્રીય કમ્પ્યુટર વિજ્ઞાનમાં ગણતરીપાત્રતાનું શાસ્ત્ર, ગણતરીને લગતી આંટીઘૂંટીનું શાસ્ત્ર અને માહિતીનું શાસ્ત્ર આવે છે.ગણતરીપાત્રતાનું શાસ્ત્ર, કમ્પ્યુટરના જુદા જુદા શાસ્ત્રીય નમૂનાઓની મર્યાદાની કસોટી કરે છે, જેનો પ્રખ્યાત નમૂનો the Turing machine છે. ગણતરીને લગતી આંટીઘૂંટીનું શાસ્ત્ર એ, કમ્પ્યુટર વડે તેની કાબુમાં રાખી શકવાની શક્તિનો અભ્યાસ છે. કેટલીક સમસ્યાઓ, સૈધ્ધાંતિક રીતે કમ્પ્યુટરથી ઉકેલી શકાય તેવી હોય તો પણ સમય અને જગ્યાની બાબતમાં એટલી ખર્ચાળ હોય કે તેનો ઉકેલ વ્યાવહારિક રીતે અશક્ય જ રહેવાનો. કમ્પ્યુટર હાર્ડવેરના ઝડપી આધુનિકરણ છતાં પણ હજૂ આ પરિસ્થિતિ છે. આવો એક બહુ પ્રખ્યાત કોયડો, " P = NP? " છે, જે મિલેનિયમ ઈનામી કોયડામાંનો એક છે. Clay Mathematics Institute , P=NP, claymath.org અને છેલ્લે, માહિતીશાસ્ત્રને આપેલાં માધ્યમમાં સંઘરી શકાય એવા માહિતીના જથ્થા સાથે સંબંધ છે.તેથી જ એ સંક્ષેપ (Compression) અને ઉત્ક્રમ (Entropy) જેવા મૂળભૂત ખ્યાલો ઉપર કામ કરે છે. {|style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin:auto" cellspacing="15" ||| 128px || 96px || 96px |- |ગણિતીય તર્કશાસ્ત્ર|| ગણશાસ્ત્ર|| Category theory|| Theory of computation |} શુધ્ધ ગણિતશાસ્ત્ર : જથ્થો જથ્થાનો અભ્યાસ સંખ્યાઓથી શરુ થાય છે.પ્રથમ આવે છે પ્રાકૃતિક સંખ્યાઓ અને પૂર્ણાંકો (પૂર્ણ સંખ્યાઓ ) અને અંકગણિતે આલેખેલી તે સંખ્યાઓ પરની ક્રિયાઓ. સંખ્યાશાસ્ત્રમાં પૂર્ણાકોના ઊંડાણભર્યા ગુણધર્મોનો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે.એ પરથી "ફરમાનું છેલ્લું પ્રમેય" જેવાં લોકપ્રિય પરિણામો મળ્યાં છે. જોડિયાં અવિભાજ્ય સંખ્યાઓનું અનુમાન (The twin prime conjecture ) અને ગોલ્ડબાકનું અનુમાન (Goldbach's conjecture) એ સંખાશાસ્ત્રના બે વણઉકેલાયેલા કોયડા છે. જેમ જેમ સંખ્યાપ્રણાલિનો આગળ વિકાસ થયો તેમ પૂર્ણાંકોને સંમેય સંખ્યાઓ (અપૂર્ણાંકો)ના ઉપગણ તરીકે ઓળખાવાયા. આ બધી સંખ્યાઓ પાછી વાસ્તવિક સંખ્યાઓના સમૂહમાં સમાવી લેવામાં આવી છે. એ સંખ્યાઓનો, જથ્થાને અસ્ખલિત રુપે દર્શાવવા માટે ઉપયોગ થાય છે.વાસ્તવિક સંખ્યાઓનું સામાન્યીકરણ સંકુલ સંખ્યાઓમાં થાય છે. સંખ્યાઓના અધિક્રમમાં આ પ્રથમ પગથિયાં છે કે જેમાં આગળ જતાં ૪ સંખ્યાસમૂહ quaternions અને octonions નો સમાવેશ થાય છે.પ્રાકૃતિક સંખ્યાઓને ધ્યાનમાં લેતાં આપણે અગણિત સંખ્યાઓ(transfinite numbers) મળે છે.જેના પરથી "અનંત" નો ખ્યાલ બાંધી શકાયો છે.અભ્યાસનો બીજો વિભાગ કદને લગતો છે. તેના પરથી કાર્ડિનલ સંખ્યાઓ અને અનંતનો એક બીજો ખ્યાલ, એલેફ સંખ્યાઓ મળે છે, એના લીધે અનંત રીતે મોટા ગણનાં કદની અર્થપૂર્ણ સરખામણી થઈ શકે છે. {| style="border:1px solid #999; text-align:center;" cellspacing="20" | || || || || |- | પ્રાકૃતિક સંખ્યાઓ || પુર્ણાંક સંખ્યાઓ || અપુર્ણાંક સંખ્યાઓ|| વાસ્તવિક સંખ્યાઓ|| સંકર સંખ્યાઓ |} સંખ્યાઓ – પ્રાકૃતિક સંખ્યાઓ – પુર્ણાંક સંખ્યાઓ – અપુર્ણાંક સંખ્યાઓ – વાસ્તવિક સંખ્યાઓ – સંકર સંખ્યાઓ – Hypercomplex number – Quaternion – Octonion – Sedenion – Hyperreal number – Surreal number – Ordinal number – Cardinal number – p-adic numbers – Integer sequences – ગાણિતીક અચળાંક – Number names – Infinity – Base માળખુ સંખ્યાઓ અને વિધેયોના ગણ જેવી ઘણી ગણિતીય વસ્તુઓ, એ ગણ પર વ્યાખ્યાયિત કરેલી ક્રિયાઓ અને સંબંધોના પરિણામ સ્વરુપે, આંતરિક માળખું બતાવે છે.એ પછી એ માળખાંના સંદર્ભમાં વ્યક્ત કરી શકાય તેવા ગણના ગુણધર્મોનો ગણિત અભ્યાસ કરે છે.દા. ત. અંકગણિતની ક્રિયાઓમાં વ્યક્ત કરી શકાય તેવા પૂર્ણાંકોના ગણના ગુણધર્મોનો અભ્યાસ સંખ્યાશાસ્ત્ર કરે છે.એ ઉપરાંત, ઘણીવાર એવું બને છે કે આવા વિવિધ માળખાંરુપ ગણો, સરખા જ ગુણધર્મો બતાવે છે.જેને કારણે, અમૂર્તતાનું એક પગલું આગળ ભરીને, માળખાંઓના મોટા વર્ગ માટે સ્વયંસિદ્ધ સિધ્ધાંતો કહેવા અને પછી આ સ્વયંસિદ્ધ સિધ્ધાંતોને અનુરુપ આખા વર્ગનાં માળખાંઓનો અભ્યાસ કરવો એ શક્ય બને છે.આવી રીતે કોઈ પણ ગ્રુપ, રીંગ અને ફિલ્ડ અને બીજી તાત્વિક પ્રણાલિઓનો અભ્યાસ કરી શકાય છે.આવા અભ્યાસ ( બિજગણિતીય ક્રિયાઓ વડે વ્યાખ્યાયિત થયેલાં માળખાં માટે) તાત્વિક બીજગણિતનું કાર્યક્ષેત્ર રચે છે.તાત્વિક બીજગણિત, તેની બહુ મોટી સામાન્યતાને લીધે, દેખીતી રીતે એક બીજાથી સંબંધ ન ધરાવતી સમસ્યાઓ માટે પણ પ્રયોજી શકાય છે. દા. ત. કમ્પાસ અને ફૂટપટ્ટીથી થતી રચનાઓ સંબંધી ઘણા પ્રાચીન કોયડાઓના ઉકેલ છેવટે ગેલીઓસ થિયરીથી થયા, જેમાં ફિલ્ડ થિયરી અને ગ્રુપ થિયરી આવે છે.બીજગણિતીય શાસ્ત્રનો બીજો દાખલો સુરેખ બીજગણિત છે, જેમાં વેક્ટર અવકાશનો સામાન્ય અભ્યાસ થાય છે."વેક્ટર અવકાશ" ગણના ઘટકો વેક્ટર છે જેને માપ અને દિશા બન્ને છે.તેનો ઉપયોગ, અવકાશનાં બિંદુઓ અને તેની વચ્ચેના સંબંધો દર્શાવવા થાય છે.આ એવી ઘટનાનો એક દાખલો છે કે મૂળભૂત રીતે એકબીજાં સાથે કંઈ સંબંધ ન હોય તેવા બીજગણિત અને ભૂમિતિનાં ક્ષેત્રો વચ્ચે આધુનિક ગણિતશાસ્ત્રમાં મજબૂત આદાનપ્રદાન થાય છે. આપેલાં માળખાંમાં , કેટલી સંખ્યામાં ખૂબ વસ્તુઓને સમાવી શકાય તે જાણવાની રીતોનો અભ્યાસ કોમ્બિનેટોરિક્સમાં કરવામાં આવે છે. {|style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin:auto" cellspacing="15" | || 96px || 96px || 96px || 96px || 96px |- |કોમ્બિનેટોરિક્સ|| સંખ્યાશાસ્ત્ર|| Group theory|| Graph theory|| Order theory|| બીજગણિત |} નિમ્નલિખિત વિષયો ગણિત નો વિસ્તાર,સમમિતિ અને માળખુ દર્શાવે છે. સંક્ષિપ્ત બીજગણિત – સંખ્યઓનો સિધ્ધાંત – બીજગાણિતિક ભૂમિતી – ગ્રુપ થિયરી – Monoids – વિશ્લેષણ – સંસ્થિતિ શાસ્ત્ર – રેખિત બીજગણિત – ગ્રાફ થિયરી – સાર્વત્રિક બીજગણિત – કેટેગરી થિયરી – ઓર્ડર થિયરી – માપન થિયરી અવકાશ અવકાશના અભ્યાસનું મૂળ ભૂમિતિમાં છે, ખાસ કરીને યુક્લિડની ભૂમિતિમાં. ત્રિકોણમિતિ ગણિતની એવી શાખા છે, જે ત્રિકોણની બાજુઓ અને ખૂણા વચ્ચેના સંબંધોનો અને ત્રિકોણમિતીય વિધેયોનો અભ્યાસ કરે છે.એ અવકાશ અને સંખ્યાઓને સાંકળે છે. અને બહુ જાણીતાં પાયથાગોરસ પ્રમેયને આવરી લે છે. અવકાશનો આધુનિક અભ્યાસ, આ વિચારોને સામાન્ય બનાવીને, તેમાં બહુ પરિમાણવાળી ભૂમિતિ, યુક્લિડ સિવાયની ભૂમિતિઓ (જે સામાન્ય સાપેક્ષતામાં કેન્દ્રનો ભાગ ભજવે છે) અને ટોપોલોજીને સમાવી લે છે. પ્રુથક્કરણીય ભૂમિતિ, વિકલન આધારિત ભૂમિતિ અને બીજગણિત આધારિત ભૂમિતિ એ બધા વિષયમાં, જથ્થો અને અવકાશ બન્ને ભાગ ભજવે છે. બહિર્ગોળ (Convex) અને સુસ્પષ્ટ(Discrete) ભૂમિતિનો વિકાસ,સંખ્યાશાસ્ત્ર અને વિધેયોના પ્રુથક્કરણને લગતાં શાસ્ત્રના કોયડા ઉકેલવા માટે થયો.આજે હવે તેનો અભ્યાસ યથોચિતકરણ (Optimization) અને કમ્પ્યુટર વિજ્ઞાનમાં પ્રયોજવા માટે થઈ રહ્યો છે.વિકલ ભૂમિતિમાં તંતુઓના સમૂહના અને કલનશાસ્ત્રના વિવિધ , ખાસ કરીને વેક્ટર અને ટેન્સર કલનશાસ્ત્રના ખ્યાલો રહેલા છે.બીજગણિતીય ભુમિતિમાં બહુપદી સમીકરણોના ઉકેલના સમૂહ તરીકે, ભૌમિતિક વસ્તુઓનું વર્ણન રહેલું છે, જે જથ્થા અને અવકાશના ખ્યાલોને ભેગા કરે છે.તેમાં ટોપોલોજીના સમૂહોનો પણ અભ્યાસ છે જેમાં માળખાંને અને અવકાશને એકત્ર કરવામાં આવે છે. લાય સમૂહોનો ઉપયોગ અવકાશ, માળખાં અને બદલાવના અભ્યાસ માટે થાય છે.વીસમી સદીનાં ગણિતશાસ્ત્રમાં, અનેક શાખા-પ્રશાખામાં વિભાજિત થઈને ટોપોલોજીનો વિષય સૌથી વધારે વિકસતું ક્ષેત્ર હોઈ શકે છે. તેનાં ક્ષેત્રમાં બિંદુગણ ટોપોલોજી, ગણશાસ્ત્રીય ટોપોલોજી, બિજગણિતીય ટોપોલોજી અને વિકલન ટોપોલોજી આવરી લેવાયાં છે. આધુનિક ટોપોલોજીનાં ઉદાહરણોમાં મેટ્રીઝેબીલીટી થિયરી, એક્ષિઓમૅટિક સૅટ થિયરી, હોમોટોપી થિયરી અને મોર્સ થિયરી મુખ્ય છે. ટોપોલોજીમાં હવે ઉકેલાઇ ચૂકેલ પૉઇનકૅરૅ અનુમાન અને હૉજ અનુમાનનાં વણઉકેલાયેલાં ક્ષેત્રો પણ આવરી લેવાયેલ છે. ભૂમિતિ અને ટોપોલોજીનાં ચાર રંગનું પ્રમેય અને કેપ્લર અનુમાન જેવાં પરિણામો તો કમ્પ્યુટરની મદદથી જ ઉકેલી શકાયાં છે. {| style="border:1px solid #999; text-align:center;" cellspacing="15" | 128px || 128px || 128px || 128px || 128px |- | ક્ષેત્રવિદ્યા|| ભૂમિતિ || ત્રિકોણમિતિ || વિકલનીય ભૂમિતિ|| Fractal geometry |} ક્ષેત્રવિદ્યા – ભૂમિતિ – ત્રિકોણમિતિ – બીજગણિતીય ભૂમિતિ – વિકલનીય ભૂમિતિ – વિકલનીય ક્ષેત્રવિદ્યા – બીજગણિતીય ક્ષેત્રવિદ્યા – રેખીય બીજગણિત – અપૂર્ણાંક ભૂમિતિ પરિવર્તન ગાણિતિક વિધેયના અને સંખ્યાઓના પરિવર્તનને વ્યક્ત કરવાની પધ્ધતીઓ. બધાં જ કુદરતી વિજ્ઞાનનો એક સામાન્ય વિષય છે બદલાવને સમજવો અને વર્ણવવો. આ સમજવા માટેનાં એક શક્તિશાળી સાધન તરીકે કલનશાસ્ત્રનો વિકાસ થયો.બદલતા જથ્થાને વર્ણવવા માટેના કેન્દ્રવર્તી ખ્યાલ તરીકે અહીં વિધેયો બને છે.વાસ્તવિક સંખ્યાઓના અને વાસ્તવિક ચલ સંખ્યાઓના વિધેયોનો ઊંડાણભર્યા અભ્યાસ વાસ્તવિક પ્રુથક્કરણશાસ્ત્ર તરીકે ઓળખાય છે.સંકુલ સંખ્યાઓના એવા જ ક્ષેત્રને સંકુલ પ્રુથક્કરણશાસ્ત્ર કહેવામાં આવે છે. વિધેયાત્મક પ્રુથક્કરણશાસ્ત્રમાં (ખાસ અગણિત પરિમાણવાળા) વિધેયના અવકાશ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવે છે.વિધેયાત્મક પ્રથક્કરણશાસ્ત્રના ઘણા ઉપયોગોમાંનો એકછે ક્વોન્ટમ મિકેનિક્સ. ઘણા કોયડાઓ, જથ્થો અને તેના બદલાવના દર વચ્ચેના સંબંધો તરફ લઈ જાય છે, જેનો અભ્યાસ વિકલ સમીકરણો તરીકે કરવામાં આવે છે.કુદરતની ગણી ઘટનાઓનું વર્ણન ગતિશાસ્ત્રની પ્રણાલિઓ વડે થઈ શકે છે. કેઓસ થિયરી (ગેરવ્યવસ્થાશાસ્ત્ર) ચોક્કસ રીતો બનાવે છે જેમાં આમાંની ઘણી પ્રણાલિઓ અણધાર્યું અને છ્તાં નિશ્ચિત કરી શકાય એવું વર્તન બતાવે છે. {| style="border:1px solid #999; text-align:center;" cellspacing="20" | || 96px || 96px || |- | અંક ગણિત|| કલન શાસ્ત્ર || સદિશ કલન શાસ્ત્ર|| ગાણિતિક વિશ્લેષણ |- || || 96px || 96px |- || વિકલ સમીકરણ|| ગતિમય તંત્ર|| અવ્યવસ્થા(કેઓસ્)નો સિધ્ધાંત્ |} અંક ગણિત્ – કલન શાસ્ત્ર – સદિશ કલનશાસ્ત્ર્ – ગાણિતિક વિશ્લેષ્ણ્ – વિકલ સમીકરણ – ગતિમય તંત્ર – અવ્યવસ્થાનો સિધ્ધાંત – વિધેયો ની યાદી Discrete mathematics Discrete mathematics involves techniques that apply to objects that can only take on specific, separated values. {| style="border:1px solid #999; text-align:center;" cellspacing="15" | 128px || || 128px || 128px |- | Naive set theory|| Theory of computation|| Cryptography|| Graph theory |} Combinatorics – Naive set theory – Theory of computation– Cryptography – Graph theory પ્રયોજિત ગણિતશાસ્ત્ર પ્રયોજિત ગણિતશાસ્ત્ર, ગણિતની એ પધ્ધતિઓ સાથે સંબંધ ધરાવે છે જે ખાસ તો વિજ્ઞાન,તંત્રવિદ્યા, વ્યાપારધંધા અને ઉદ્યોગોમાં વપરાય છે. આમ, " પ્રયોજિત ગણિતશાસ્ત્ર " એ ખાસ જાતનું જ્ઞાન ધરાવતું, ગણિતીય વિજ્ઞાન છે. પ્રયોજિત ગણિતશાસ્ત્ર એ શબ્દો, વ્યાવસાયિક ખાસિયતોને પણ વર્ણવે છે.એમાં ગણિતશાસ્ત્રીઓ વ્યવહારિક સમસ્યાઓ પર કામ કરે છે.વ્યાવહારિક કોયડાઓ પર કેન્દ્રિત વ્યવસાય તરીકે, પ્રયોજિત ગણિતશાસ્ત્ર વિજ્ઞાન, તંત્રવિદ્યા, અને ગણિતીય વ્યવહારનાં બીજાં ક્ષેત્રોમાં "ગણિતિય નમૂનાઓની રચના,અભ્યાસ અને ઉપયોગો" પર ભાર મૂકે છે. ભૂતકાળમાં વ્યાવહારિક ઉપયોગોએ ગણિતીય સિધ્ધાંતોના વિકાસને ઉત્તેજ્યો, જે પછીથી શુધ્ધ ગણિતશાસ્ત્રના અભાસનો વિષય બન્યો કે જેમાં ગણિતનો અભ્યાસ તેના પોતાના ખાતર જ કરવામાં આવે છે. આમ પ્રયોજિત ગણિતશાસ્ત્રની પ્રવૃતિ, શુધ્ધ ગણિતશાસ્ત્રનાં શોધકાર્ય સાથે અગત્યપણે સંકળાયેલી છે. આંકડાશાસ્ત્ર અને બીજાં નિર્ણયાત્મક વિજ્ઞાન પ્રયોજિત ગણિતશાસ્ત્ર, આંકડાશાસ્ત્રની સાથે મહત્ત્વનું આચ્છાદન ધરાવે છે. તેના સિધ્ધાંતો, ખાસ કરીને સંભાવનાશાસ્ત્ર,ની રચના ગણિતીય રીતે થયેલી છે. (શોધકાર્ય પ્રકલ્પના એક ભાગ તરીકે કામ કરતાં) આંકડાશાસ્ત્રીઓ, યાર્દચ્છીક નમૂનાઓ લેવાની ક્રિયા વડે અને યાર્દચ્છીક પ્રયોગોથી, "યથાર્થ માહિતી ઊભી કરે છે." Rao, C.R. (1997) Statistics and Truth: Putting Chance to Work, World Scientific. ISBN 981-02-3111-3 અને (માહિતી મળ્યા પહેલાં જ) આંકડાકીય નમૂના અથવા પ્રયોગની રચના માહિતીનાં પ્રુથક્કરણને સુનિશ્ચિત કરે છે.આંકડાશાસ્ત્રીઓ જ્યારે પ્રયોગો અને નમૂનાઓ પરથી માહિતીને ફરીથી હાથ પર લે છે અથવા જ્યારે નિરિક્ષણ આધારિત અભ્યાસ પરથી માહિતીનુ અર્થપૂર્ણ પૃથક્કરણ કરે છે ત્યારે, નમૂના લેવાની કળા અને નિષ્કર્ષ સિધ્ધાંતનો ઉપયોગ કરીને, નમૂનાની પસંદગી અને આકારણીથી, "માહિતીને વધારે યથાર્થ બનાવે છે." આકારિત નમૂનાઓ અને પરિણામસ્વરુપ આગાહીઓ ની કસોટી નવી માહિતી પર કરવી જોઈએ. ભૌતિકશાસ્ત્ર કે કમ્પ્યુટર વિજ્ઞાનની જેમ આંકડાશાસ્ત્ર પ્રયોજિત ગણિતશાસ્ત્રની શાખા નહીં પણ સ્વચાલિત વિદ્યાશાખા છે . સંશોધક ભૌતિક વિજ્ઞાનીઓ અને કમ્યુટર વૈજ્ઞાનિકોની જેમ આંકાડાશાસ્રના સંશોધકો ગણિતના વૈજ્ઞાનિકો છે. ઘણ આઅંક્ડાશાસ્ત્રીઓ ગણિતશાસ્ત્રની પદવીઓ ધરાવે છે, તો કેટલાક આંકડાશાસ્ત્રીઓ તો ગણિતશાસ્ત્રીઓ જ છે. આંકડાકીય સિધ્ધાંતો, આંકડાકીય કાર્યનાં જોખમ (અપેક્ષિત નુકસાન) ને ઓછું કરવું, જેવાં કે પ્રાચલની આકારણી, પૂર્વધારણાની કસોટી અને શ્રેષ્ઠની પસંદગી માટે એક પધ્ધતિનો ઉપયોગ કરવો જેવી નિર્ણય સમસ્યાઓનો અભ્યાસ કરે છે. ગણિતીય આંકડાશાસ્ત્રના આ રુઢિગત ક્ષેત્રોમાં , ખાસ અવરોધોની હાજરીમાં, અપેક્ષિત ખર્ચ કે નુકસાન જેવાં હેતુગત વિધેયોમાં ઘટાડો કરીને, એક આંકડાકીય નિર્ણય-સમસ્યાની રચના કરવામાં આવે છે. દા. ત. મોજણીની રચનામાં, વિશ્વાસપાત્રતાની એક આપેલી સપાટી સાથે, સમગ્ર માહિતિની આકારણી કરવાનો ખર્ચ ઓછામાં ઓછો કરવાની વાત આવે છે. Rao, C.R. (1981). "Foreword". In Arthanari, T.S.; Dodge, Yadolah. Mathematical programming in statistics. Wiley Series in Probability and Mathematical Statistics. New York: Wiley. pp. vii–viii. ISBN 0-471-08073-X. MR 607328. ગણિતીય આંકડાશાસ્ત્ર, તેના યથોચિતપણાંના ઉપયોગને કારણે ઓપરેશન્સ રિસર્ચ, કન્ટ્રોલ થિયરી અને ગણિતીય અર્થશાસ્ત્ર જેવા બીજાં નિર્ણયલક્ષી વિજ્ઞાન સાથે સંબંધ ધરાવે છે. Whittle (1994, pp. 10–11 and 14–18): Whittle, Peter (1994). "Almost home ". In Kelly, F.P.. Probability, statistics and optimisation: A Tribute to Peter Whittle (previously "A realised path: The Cambridge Statistical Laboratory upto 1993 (revised 2002)" ed.). Chichester: John Wiley. pp. 1–28. ISBN 0-471-94829-2 .] કમ્પ્યુટરલક્ષી ગણિતશાસ્ત્ર માનવસહજ સંખ્યાકીય ક્ષમતા માટે અતિ મોટા પડે તેવા ખાસ ગણિતીય કોયડાઓને ઉકેલવા માટેની પધ્ધતિઓનું સૂચન અને અભ્યાસ જેમા થાય છે તે કમ્પ્યુટરલક્ષી ગણિતશાસ્ત્ર છે. વિધેયલક્ષી પ્રુથક્કરણ અને અંદાજીકરણના સિધ્ધાંતોનો ઉપયોગ કરીને,પ્રુથક્કરણના કોયડાઓ માટેની પધ્ધતિનો અભ્યાસ સંખ્યાકીય પ્રુથક્કરણમાં થાય છે.સંખ્યાકીય પ્રુથક્કરણમાં અંદાજીકરણ અને અલગીકરણનો મોટે ભાગે અભ્યાસ થાય છે. તેનો ખસ સંબંધ ભૂલોને હળવી બનાવવાનો છે.સંખ્યાકીય પ્રુથક્કરણ અને વધારે આગળ વૈજ્ઞાનિક ગણતરીશાસ્ત્ર, પ્રુથક્કરણલક્ષી ન હોય તેવા ગણિતીય વિજ્ઞાનના વિષયો, ખાસ કરીને અલ્ગોરિધમ શ્રેણિક અને આલેખશાસ્ત્રનો અભ્યાસ છે.કમ્પ્યુટરલક્ષી ગણિતશાસ્ત્રનાં બીજાં ક્ષેત્રોમાં કમ્પ્યુટર બીજગણિત અને સાંકેતિક ગણતરીના વિષયો આવે છે. Applied mathematics uses the full knowledge of mathematics to solve real-world problems. Mechanics – Numerical analysis – Optimization – Probability – Statistics – Financial mathematics – Game theory – Mathematical biology – Cryptography – Information theory – Fluid dynamics ગણિતનાં પારિતોષિક/ખિતાબો ગણિતનાં પારિતોષિક/ખિતાબો (awards) સામાન્યતઃ વિજ્ઞાનથી અળગા હોય છે. ગણિતનો સૌથી વધુ મહત્તા ધરાવતું પારિતોષિક ફિલ્ડ મેડલ,"ઔપચારીક રીતે ફિલ્ડ મેડલફિલ્ડ મેડલ હવે ગણિતનું સૌથી મોટું પારીતોષિક ગણાય છે." MonastyrskyRiehm ૧૯૩૬માં સ્થાપવામાં આવ્યું હતું અને હવે દર ચાર વર્ષે ૪૦ વર્ષથી નીચેના કોઈક ગણિતજ્ઞને એનાયત થાય છે. તેને ગણિતના નોબલ પુરસ્કાર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ૧૯૭૮માં સ્થપાયેલું વુલ્ફ પારિતોષિક ગણિતશાસ્ત્રીઓના જીવનકાળ દરમ્યાનમાં તેમના યોગદાન માટે એનાયત કરવામાં આવે છે. આ સિવાય બીજા નામના ધરાવતા પારિતોષિકમાં અબેલ પારિતોષિક (સ્થાપના ૨૦૦૩) છે. આ પારિતોષિક ગણિતના ઘણા સમયથી વલઉક્લ્યા પ્રશ્નોના ઉકેલ મેળવનારને અપાય છે. આવા જ ૨૩ વણઉકલ્યા પ્રશ્નોની યાદી જર્મન ગણિતજ્ઞ ડેવિડ હિલ્બર્ટે ૧૯૦૦માં સંપાદિત કરી હતી જે "હિલ્બર્ટના પ્રશ્નો" તરીકે ખૂબજ પ્રખ્યાત છે. આ યાદીના લગભગ ૯ જેટલા પ્રશ્નો અત્યાર સુધીમાં ઉકેલી શકાયા છે. આ સિવાય "w:en:Millennium Prize Problems" તરીકે જાણીતી યાદીનું સંપાદન સન ૨૦૦૦માં કરવામાં આવ્યું હતું. આ પૈકીના કોઇપણ પ્રશ્નનો ઉકેલ આપનારને દસલાખ અમેરિકી ડૉલરનું પારિતોષિક અપાય છે. રીમાન હાઇપોથીસિસ નામનો ખૂબ જ અગત્યનો પ્રશ્ન આ યાદી અને હિલ્બર્ટના પ્રશ્નોમાં બન્નેમાં સામેલ છે. ગણિત એ વિજ્ઞાનની રાણી right|thumb|કાર્લ ફેડરિક ગાઉસ, જેને "ગણિતનો રાજકુમાર" કહેવાય છે, તે ગણિતને "વિજ્ઞાનની રાણી" ગણતા. કાર્લ ફેડરિક ગાઉસ ગણિતને વિજ્ઞાનની રાણી કહેતા.Waltershausen વિજ્ઞાન માટેનો અંગ્રેજી શબ્દ Science લેટિન ભાષાના scientia અથવા ફ્રેન્ચ ભાષાના science,શબ્દો ઉપરથી આવ્યો છે. મૂળ બંને ભાષામાં તેનો અર્થ જ્ઞાન થાય છે. આમ મૂળભુત ભાષાના સંદર્ભમાં, અંગ્રેજીના સંદર્ભમા તો ગણિતને વિજ્ઞાન તરીકે જોવાય છે પણ હિન્દુ સંસ્કૃતિમાં હિન્દુ સંસ્કૃતિ શબ્દને કોઇ ધર્મ સાથે ન સાંકળતા વિજ્ઞાનના પાશ્ચાત્ય ઇતિહાસકારો ભારતની ભૂમિ પર વિકસેલી સંસ્કૃતિ માટે આ શબ્દ વાપરે છે. પણ ગણિત એક વિજ્ઞાન ગણાય છે. વિજ્ઞાનને સ્પેશિયલાઇઝેશનના અર્થમાં જોવાની પ્રણાલિ બહુ જુની નથી. જો સાયન્સને આવા અથવા તો ભૌતિકીય વિજ્ઞાનો પુરતું સીમિત કરી દઇએ તો તેને વિજ્ઞાન ન કહેવાય, ખાસ કરીને પ્યોર ગણિત તો નહીં જ. બીજી તરફ વીસમી સદીના અંતમા ઉપર દર્શાવ્યા પ્રમાણે એલન કોન્સના ગણિતમાં પ્રદાન દ્વારા ક્વોન્ટમ મિકેનિક્સની સાથે બીજા ઘણા ભૌતિક વિજ્ઞાનોને સમજવા ગણિત સિવાય બીજો કોઇ રસ્તો જ નથી આમ ગણિત એ વ્યાપક અર્થમાં વિજ્ઞાનની નવી ભાષા તરીકે પણ ગણાય છે. વીસમી સદીના પૂર્વાર્ધ સુધી ગણિત સામાન્યતઃ ભૌતિક વિજ્ઞાન અને ઇજનેરીવિદ્યામાં વપરાતું પણ વીસમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં તેનો ઉપયોગ ભાષાવિજ્ઞાન, જીવવિજ્ઞાન, અર્થશાસ્ત્ર જેવી જ્ઞાનની શાખાઓમાં ગણિતનો અનિવાર્ય ઉપયોગ પ્રસ્થાપિત થતાં હવે ગણિત જ્ઞાનની શાખાઓમાં સર્વોપરી બની ગયું છે. બીજી તરફ, બેલ મહાન વૈજ્ઞાનિકોના ગણિત વિશેનાં વિધાનો પણ જાણવા જેવા છે. આલ્બર્ટ આઇનસ્ટાઇનના કહેવા મુજબ"જયારે જ્યારે ગણિતના નિયમો વાસ્તવિકતાની વાત કરે છે, ત્યારે ત્યારે તેમાં ચોકસાઇનો અભાવ હોય છે, અને જ્યારે ગણિત ચોકસાઇપૂર્વક કાંઇક કહે છે ત્યારે તે વાસ્તવિકતાની વાત કરી શકતું નથી."Einstein, p. 28. આલ્બર્ટ આઇનસ્ટાઇનને જયારે કોઇએ પુછ્યું કે "ગણિત તો માણસના મગજની પેદાશ છે જે અનુભવથી પણ પર છે, છતાં તે આટલું વખાણવા લાયક અને વાસ્તવિકતાથી આટલું નજીક કેમ લાગે છે?" તેના જવાબમાં આઇનસ્ટાઇને આ જણાવીને કહ્યું કે તે (આઇનસ્ટાઇન) પોતે પણ એ જ લાગણી અનુભવે છે. જુઓ વિજ્ઞાનમાં ગણિતનો ગેરવાજબી પ્રભાવ. ઘણાં તત્વચિંતકો માને છે કે ગણિતમાં પ્રાયોગિક ચકાસણીનો અભાવ છે અને તેથી તે કાર્લ પોપર.ની વ્યાખ્યા મુજબ વિજ્ઞાન નથી. જો કે, ૧૯૩૦ના દાયકામાં ગાણિતિક તર્કની દિશામાં થયેલા મહત્વના કામ પછી કાર્લ પોપરે પોતાની માન્યતા બદલતાં કહ્યું કે, "ભૌતિકવિજ્ઞાન, જીવવિજ્ઞાન તેમજ અન્ય વિજ્ઞાનોની જેમજ ગણિતની મોટા ભાગના સિદ્ધાંતો પણ hypothetico-deductive છે તેથી શુદ્ધ ગણિત પણ કુદરતી વિજ્ઞાન છે."Popper 1995, p. 56 બીજી તરફ મોટા ભાગના ગણિતજ્ઞોની લાગણી અને માન્યતા આ બધા કરતાં જુદી પડે છે. તેઓ માને છે કે ગણિતને વિજ્ઞાન ગણવાથી તેની મહત્તામાં આંચ આવે છે, તે ગણિતને અન્યાયકર્તા છે, તેથી ગણિતની આંતરીક સુંદરતા મરી પરવારે છે અને સાત કળાઓ પૈકી એક તરીકે ઇતિહાસમાં જેની ગણના થઇ છે તેનો ઉપહાસ કરી ગણિતના ઇતિહાસનું મહત્વ ઘટાડે છે. ગણિત તો એક કળા છે. વળી ઘણા ગણિતજ્ઞોના મત મુજબ ગણિત અને વિજ્ઞાનના સમન્વયની અવગણના કરીને આપણે ગણિતને પોતાને વિજ્ઞાન દ્વારા વિકસવાની જે તક મળી તેની સામે એક આંખ મીચામણાં કરી રહ્યા છીએ. આમ ગણિત એ રચના કરેલી (કળા) છે કે કુદરતમાં શોધાયેલુ વિજ્ઞાન છે, તેની ચર્ચા તત્વચિંતનનો એક મોટો અને કાયમનો મુદ્દો છે. ખ્યાતનામ પ્રમેયો અને પુર્વધારણાઓ These theorems have interested mathematicians and non-mathematicians alike. પાયથાગોરસનું પ્રમેય – Fermat's last theorem – Goldbach's conjecture – Twin Prime Conjecture – Gödel's incompleteness theorems – Poincaré conjecture – Cantor's diagonal argument – Four color theorem – Zorn's lemma – Euler's identity – Church-Turing thesis Important theorems and conjectures See list of theorems, list of conjectures for more These are theorems and conjectures that have changed the face of mathematics throughout history. Riemann hypothesis – Continuum hypothesis – P=NP – Pythagorean theorem – Central limit theorem – Fundamental theorem of calculus – Fundamental theorem of algebra – Fundamental theorem of arithmetic – Fundamental theorem of projective geometry – classification theorems of surfaces – Gauss-Bonnet theorem Foundations and methods Approaches to understanding the nature of mathematics also influence the way mathematicians study their subject. Philosophy of mathematics – Mathematical intuitionism – Mathematical constructivism – Foundations of mathematics – Set theory – Symbolic logic – Model theory – Category theory – Logic – Reverse Mathematics – Table of mathematical symbols ગણિત અને અન્ય ક્ષેત્રો ગણિત અને સ્થાપત્ય – ગણિત અને શિક્ષણ – Mathematics of musical scales Common misconceptions Mathematics is not a closed intellectual system, in which everything has already been worked out. There is no shortage of open problems. Pseudomathematics is a form of mathematics-like activity undertaken outside academia: and occasionally by mathematicians themselves. It often consists of determined attacks on famous questions, consisting of proof-attempts made in an isolated way (that is, long papers not supported by previously published theory). The relationship to generally-accepted mathematics is similar to that between pseudoscience and real science. The misconceptions involved are normally based on: misunderstanding of the implications of mathematical rigour; attempts to get round the usual criteria for publication of mathematical papers in a learned journal after peer review, with assumptions of bias; lack of familiarity with, and therefore underestimation of, the existing literature. The case of Kurt Heegner's work shows that the mathematical establishment is neither infallible, nor unwilling to admit error in assessing 'amateur' work. And like astronomy, mathematics owes much to amateur contributors such as Fermat and Mersenne. Mathematics is not accountancy. Although arithmetic computation is crucial to accountants, their main concern is to verify that computations are correct through a system of doublechecks. Advances in abstract mathematics are mostly irrelevant to the efficiency of concrete bookkeeping, but the use of computers clearly does matter. Mathematics is not numerology. Numerology uses modular arithmetic to reduce names and dates down to numbers, but assigns emotions or traits to these numbers intuitively or on the basis of traditions. સંદર્ભ Benson, Donald C., The Moment Of Proof: Mathematical Epiphanies (1999). Courant, R. and H. Robbins, What Is Mathematics? (1941); Davis, Philip J. and Hersh, Reuben, The Mathematical Experience. Birkhäuser, Boston, Mass., 1980. A gentle introduction to the world of mathematics. Boyer, Carl B., History of Mathematics, Wiley, 2nd edition 1998 available, 1st edition 1968 . A concise history of mathematics from the Concept of Number to contemporary Mathematics. Gullberg, Jan, Mathematics--From the Birth of Numbers. W.W. Norton, 1996. An encyclopedic overview of mathematics presented in clear, simple language. Hazewinkel, Michiel (ed.), Encyclopaedia of Mathematics. Kluwer Academic Publishers 2000. A translated and expanded version of a Soviet math encyclopedia, in ten (expensive) volumes, the most complete and authoritative work available. Also in paperback and on CD-ROM. Kline, M., Mathematical Thought from Ancient to Modern Times (1973). Pappas, Theoni, The Joy Of Mathematics (1989). સંદર્ભ External links Bogomolny, Alexander: Interactive Mathematics Miscellany and Puzzles. A collection of articles on various math topics, with interactive Java illustrations Rusin, Dave: The Mathematical Atlas . A guided tour through the various branches of modern mathematics. Stefanov, Alexandre: Textbooks in Mathematics. A list of free online textbooks and lecture notes in mathematics. Weisstein, Eric et al.: MathWorld: World of Mathematics. An online encyclopedia of mathematics, focusing on classical mathematics. Polyanin, Andrei: EqWorld: The World of Mathematical Equations. An online resource focusing on algebraic, ordinary differential, partial differential (mathematical physics), integral, and other mathematical equations. A mathematical thesaurus maintained by the NRICH project at the University of Cambridge (UK), Connecting Mathematics Planet Math. An online math encyclopedia under construction, focusing on modern mathematics. Uses the GFDL, allowing article exchange with Wikipedia. Uses TeX markup. School Math Help School mathematics community website with focus on learning math, not cheating. Lessons and solvers written by public. Mathforge. A news-blog with topics ranging from popular mathematics to popular physics to computer science and education. Young Mathematicians Network (YMN) . A math-blog "Serving the Community of Young Mathematicians". Topics include: Math News, Grad and Undergrad Life, Job Search, Career, Work & Family, Teaching, Research, Misc... Metamath. A site and a language, that formalize math from its foundations. Math in the Movies. A guide to major motion pictures with scenes of real mathematics Mathematics in fiction . Links to works of fiction that refer to mathematics or mathematicians. શ્રેણી:અમૂર્તતા શ્રેણી:ગણિત

હિન્દુ-અરેબીક અંકો

https://gu.wikipedia.org/wiki/હિન્દુ-અરેબીક_અંકો

rightઅરેબીક અંકો (જેને હિન્દુ અંકો કે ભારતીય અંકો પણ કહેવાય છે) એ સંખ્યા ઓના નિરૂપણ માટે સૌથી વધુ વપરાતા ચિન્હોનો સમુહ છે. આ અંકોની શોધને ગણિતના વિકાસમાં સૌથી વધુ મહત્વના પ્રદાન પૈકીનુ એક ગણવામાં આવે છે. ઇતિહાસ અરેબીક અંકો તરીકે જાણીતી ગણિતની આ સૌથી મહત્વની શોઘ હકીકતમાં અરબોની નહીં પણ હિન્દુઓની ગણિતને અમૂલ્ય ભેટ છે. આ અંકોનો વિકાસ ભારતમાં લગભગ ઈ.પૂ. ૪૦૦માં થયો હતો. પરંતુ હિન્દુઓની દરિયો પાર ન કરવાની માન્યતાને કારણે તેમની કોઇ પણ શોધ કે સંસ્કૃતિ હિન્દુસ્તાનની બહાર જઈ શકતી નહોતી. ભારતમાં થયેલી ગણિતની આ શોધને અરબોએ યુરોપ અને અન્ય પશ્ચિમના દેશોમાં ફેલાવી. ત્યાંથી વ્યાપક સ્વીકૃતિ મળ્યા બાદ આ અંકો અરેબીક અંકોના નામે વિશ્વમાં ફેલાયા. જો કે અરબસ્તાનમાં તો આ અંકો “ ભારતીય અંકો તરીકે ”, أرقام هندية, અર્કમ્ હિન્દિયા:) તરીકે ઓળખાયા. ઈ.સ. ૧૦૦માં વપરાતા હિન્દુ અંકો ઈ.પૂ. ૪૦૦માં હિન્દુ અંકો વપરાયાના પુરાવા પ્રાપ્ય છે. અન્ય સંસ્કૃતિની જેમ હિન્દુઓ વૈજ્ઞાનિક શોધોના પુરાવા રાખતા નહોતા. પરંતુ એક માન્યતા મુજબ હિન્દુઓ વૈદિકકાળથી આ અંકો વાપરતા હતા. આર્યભટ્ટના પુસ્તકોમાં સૌ પ્રથમ સંકેત "૦"નો ઉપયોગ શૂન્યના નિરૂપણ માટે મળતો હોવાથી ૦ને આર્યભટ્ટની શોધ ગણવામાં આવે છે. ભાસ્કરાચાર્ય – ૨ ના સમય (૧૭મી સદી) દરમિયાન દશાંકી (૧૦ને પાયા તરીકે લઇને બનેલી) પદ્ધતિનો ૯ ચિહ્નો સાથે ભારતમાં બહોળો ઉપયોગ થવા લાગ્યો. આ પદ્ધતિમાં શૂન્યને એક ટપકાં દ્વારા દર્શાવવામાં આવતો હતો. (જુઓ વાસવદત્ત સુબન્ધુ, કે બ્રહ્મગુપ્ત દ્વારા વ્યાખ્યા). એક મત મુજબ, કદાચ શૂન્યના ચિહ્નની શોધ પ્રથમ સદીમાં તત્વદશર્નમાં બુદ્ધના શૂન્યતાના ખ્યાલના ઉદય દરમ્યાન થયો હશે. અલક઼િફતીનાં ૧૨મી સદીના અંતમાં લખાયેલ પુસ્તક "Chronology of the scholars" માં હિન્દુ અંકો અરબસ્તાન કેવી રીતે પહોંચ્યા તે અંગેની વિગતો સ્રોતના ઉલ્લેખો જોવા મળે છે.http://www.groups.dcs.st.and.ac.uk/~history/HistTopics/Arabic_numerals.html ... સન ૭૭૬માં ભારતથી એક માણસ ખલીફા અલમન્સુરના દરબારમાં પેશ થયો. તે (અર્ધસલ્વ) સિદ્ધાંતની રીતથી અવકાશી પદાર્થોની ગતિની ગણત્રી કરવામાં ખૂબ માહિર હતો. તે અર્ધસલ્વ (મુખ્યત્વે જયા) સમીકરણો દ્વારા અડધા અંશ સુધીની ગણત્રી કરી શકતો હતો. ... આરબો પણ આવી તમામ અવકાશી ગણત્રીઓમાં માહિર થઈ શકે તેથી અલ મન્સુરે તેની પાસેનાં પુસ્તકનો અરેબિકમાં અનુવાદ કરવાનો હુકમ આપ્યો... ઉપરોક્ત પંક્તિઓમાં જેનો ઉલ્લેખ થયો તે પુસ્તક બ્રહ્મસ્ફુટ સિદ્ધાંત (બ્રહ્માંડની ઉત્પત્તિ વિષે હિન્દુ ગણિતજ્ઞ બ્રહ્મગુપ્ત દ્વારા સન ૬૨૮માં લખાયેલુ પુસ્તક) હોવાનું ઇતિહાસકારોનું માનવું છે. બ્રહ્મસ્ફુટ સિદ્ધાંતમાં દેવનાગરી લિપિમાં શૂન્યનો સંકેત વાપરવામાં આવ્યો છે. હિન્દુ દશાંશ પદ્ધતિ ઉપર ફારસી ગણિતજ્ઞ અલ્ ખ્વારીઝમી, અબુએ સન ૮૨૫માં On the Calculation with Hindu Numerals નામનું એક પુસ્તક લખ્યું. આરબ ગણિતજ્ઞ અલ્ કિન્દીએ સન ૮૩૦માં ચાર પુસ્તકો દ્વારા હિન્દુ દશાંશ પદ્ધતિની સમજ આપી છે.http://www.levity.com/alchemy/islam13.html Western Arabic 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Middle East Arabic ٠ ١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧ ٨ ٩Eastern Arabic ۰ ۱ ۲ ۳ ۴ ۵ ۶ ۷ ۸ ۹Devanagari ० १ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९Gujarati ૦ ૧ ૨ ૩ ૪ ૫ ૬ ૭ ૮ ૯Gurmukhi ੦ ੧ ੨ ੩ ੪ ੫ ੬ ੭ ੮ ੯ Limbu ᥆ ᥇ ᥈ ᥉ ᥊ ᥋ ᥌ ᥍ ᥎ ᥏Assamese & Bengali ০ ১ ২ ৩ ৪ ৫ ৬ ৭ ৮ ৯ Oriya ୦ ୧ ୨ ୩ ୪ ୫ ୬ ୭ ୮ ୯ Telugu ౦ ౧ ౨ ౩ ౪ ౫ ౬ ౭ ౮ ౯Kannada ೦ ೧ ೨ ೩ ೪ ೫ ೬ ೭ ೮ ೯Malayalam ൦ ൧ ൨ ൩ ൪ ൫ ൬ ൭ ൮ ൯ Tamil (Grantha) ೦ ௧ ௨ ௩ ௪ ௫ ௬ ௭ ௮ ௯ Tibetan ༠ ༡ ༢ ༣ ༤ ༥ ༦ ༧ ༨ ༩ Burmese ၀ ၁ ၂ ၃ ၄ ၅ ၆ ၇ ၈ ၉Thai ๐ ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๗ ๘ ๙ Khmer ០ ១ ២ ៣ ៤ ៥ ៦ ៧ ៨ ៩ Lao ໐ ໑ ໒ ໓ ໔ ໕ ໖ ໗ ໘ ໙ Lepcha ᱀ ᱁ ᱂ ᱃ ᱄ ᱅ ᱆ ᱇ ᱈ ᱉ Balinese ᭐ ᭑ ᭒ ᭓ ᭔ ᭕ ᭖ ᭗ ᭘ ᭙ સંદર્ભ બાહ્ય કડીઓ યુનીકોડ સંદર્ભ ચાર્ટ અરેબિક યુનીકોડ સંદર્ભ ચાર્ટ દેવનાગરી યુનીકોડ સંદર્ભ ચાર્ટ અંકોનો ઇતિહાસ: અંકોનો ઉદય અને વિકાસ ભારતીય અંકો Arabic અંકો Hindu Arabic numerals શ્રેણી:ગણિત શ્રેણી:અંકગણિત‎

દિલ્હી

https://gu.wikipedia.org/wiki/દિલ્હી

દિલ્હી - સ્થાનિક રીતે દિલ્લી (,)ના અને નેશનલ કેપિટલ ટેરિટરી ઓફ દિલ્હી (National Capital Territory of Delhi - NCT)ના અધિકૃત નામથી પણ જાણીતું દિલ્હી એ ભારતનું બીજા ક્રમનું સૌથી મોટું મહાનગર છે. આશરે 159 લાખ રહેવાસીઓ ધરાવતું આ શહેર વસ્તીની દષ્ટિએ વિશ્વનું આઠમા ક્રમાંકનું સૌથી મોટું મહાનગર છે. એનસીટી(NCT)ની નજીક વસેલા કેટલાક શહેરી વિસ્તારો સમાવતાં શહેર માટે પણ સામાન્ય રીતે દિલ્હી નામ વાપરવામાં આવે છે, તેમ જ ભારતની રાજધાની નવી દિલ્હી, જે એનસીટી(NCT)ની અંદર વસેલી છે તેના માટે પણ દિલ્હી નામનો જ ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. એનસીટી(NCT) એ સમવાયી વહીવટ ધરાવતો કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ છે. યમુના નદીને કાંઠે વસેલું દિલ્હી, કમ સે કમ છઠ્ઠી સદી ઈ.સ. પૂર્વેથી સતત માનવ વસવાટ ધરાવતું આવ્યું છે. દિલ્હી સલ્તનતના ઉદય પછી, ઉત્તર-પશ્ચિમ ભારત અને ભારતીય ગંગાનાં મેદાન પ્રદેશો વચ્ચેના વેપારી માર્ગ પર વસેલું આ શહેર એક રાજકીય, સાંસ્કૃતિક અને વેપારી રીતે અગત્યના શહેર તરીકે ઊભરી આવ્યું. અનેક પ્રાચીન અને મધ્યકાલીન સ્થાપત્યો, પુરાતત્ત્વીય સ્થળો અને તેમના અવશેષો દિલ્હીનો એક ભાગ છે. 1639માં, મુઘલ સમ્રાટ શાહજહાંએ દિલ્હીમાં નવું કોટ ધરાવતું શહેર બનાવ્યું, 1649થી 1857 સુધી આ શહેર મુઘલ સલ્તનતની રાજધાની તરીકે રહ્યું. 18મી અને 19મી સદીમાં જયારે બ્રિટિશ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીએ ભારત પર પોતાનો કબજો જમાવી લીધો હતો ત્યારે કંપનીના શાસનમાં અને બ્રિટિશ રાજમાં પહેલાં કલકત્તા રાજધાની હતું, પરંતુ પછી 1911માં જયોર્જ પાંચમાએ દિલ્હીને રાજધાની ઘોષિત કરી અને સમગ્ર કારભાર પાછો દિલ્હી ખસેડવામાં આવ્યો. 1920ના દાયકામાં જૂના શહેરની દક્ષિણે નવી રાજધાની, નવી દિલ્હી, નામે નવું શહેર બાંધવામાં આવ્યું. 1947માં જયારે ભારતે બ્રિટિશ રાજમાંથી સ્વતંત્રતા મેળવી, ત્યારે નવી દિલ્હીને તેની રાજધાની તરીકે અને સમગ્ર સરકારી વહીવટ માટેના મુખ્ય મથક તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યું. આમ પણ, નવી દિલ્હીમાં સમવાયી સરકારની ભારતીય સંસદ સહિતની અગત્યની કચેરીઓ આવેલી છે. આખા દેશમાંથી સતત સ્થળાંતરિત થતા રહેતા લોકોને કારણે દિલ્હી એક સર્વદેશીય મહાનગર તરીકે વિકસ્યું છે. તેની વસતિની પ્રમાણમાં ઊંચી સરેરાશ આવક અને સાથોસાથ દિલ્હીના ઝડપી વિકાસ અને શહેરીકરણના કારણે દિલ્હીની કાયાપલટ થઈ ગઈ છે. આજે દિલ્હી એ ભારતનું મુખ્ય સાંસ્કૃતિક, રાજકીય અને વેપારી મથક છે. નામ "દિલ્હી" નામની વ્યુત્પત્તિ વિશે કશું ચોક્કસપણે કહી શકાય તેમ નથી પરંતુ તેના અંગે અનેક સંભાવનાઓ પ્રવર્તે છે. સૌથી પ્રચલિત દષ્ટિકોણ પ્રમાણે તેનું નામ મૌર્ય રાજવંશના રાજા, ધિલ્લુ અથવા દિલુ પરથી પડ્યું છે, આ રાજાએ ઈ.સ. પૂર્વે 50માં આ શહેર બાંધ્યું હતું અને પોતાના નામ પરથી તેને નામ આપ્યું હતું. તૂર રાજપૂતો આ શહેરને હિન્દી/પ્રાકૃત શબ્દ ઢીલી (પોચી)થી પણ સંબોધે છે, કારણ કે રાજા ધાવાએ ત્યાં જે લોખંડનો સ્તંભ બાંધ્યો તેનો પાયો નબળો હતો અને તેને બદલવો પડ્યો હતો. રાજપૂતોના શાસન હેઠળના વિસ્તારોમાં પ્રચલિત સિક્કાઓને દેહલીવાલ કહેવાતા. કેટલાક બીજા ઇતિહાસકારોનું એવું માનવું છે કે આ નામ હિન્દીમાં "પ્રવેશદ્વાર/ઉંબરો" માટેના દહેલીઝ અથવા દેહલી શબ્દના અપભ્રંશ રૂપ એવા દિલ્લી શબ્દ પરથી આવ્યું છે, જે ભારત-ગંગાના મેદાન પ્રદેશોના પ્રવેશદ્વાર તરીકે આ શહેરના સ્થાન સાથે મેળ ખાય છે. બીજી એક માન્યતા પ્રમાણે આ શહેરનું મૂળ નામ ધિલ્લીકા હતું. ઇતિહાસ thumb|left|[38]માં દર્શાવ્યા પ્રમાણે, કુતુબ મિનાર એ વિશ્વનો સૌથી ઊંચો, કોઈ પણ પ્રકારના ટેકા વિના ઊભો રહેલો ઈંટનો પાતળો ઊંચો મિનારો છે thumb|left|મુઘલ કબર સંકુલોનું પહેલું ઉદાહરણ 1560માં ચણાયેલી હુમાયુની કબર છે. thumb|left|1639માં શાહજહાંએ બંધાવેલા લાલ કિલ્લા પરથી, આજે પણ ભારતના વડાપ્રધાન સ્વતંત્રતા દિવસે આખા દેશને સંબોધતા હોય છે. ઈ.સ. પૂર્વેની બીજી સહસ્ત્રાબ્દિ દરમ્યાન અને તે પહેલાં, દિલ્હી અને તેની આસપાસના વિસ્તારોમાં માનવ વસતિ મોટા ભાગે મોજૂદ હતી અને કમ સે કમ ઈ.સ. પૂર્વે છઠ્ઠી સદીથી તો ત્યાં સતત માનવ વસવાટ રહ્યો હોવાના પુરાવા મળ્યા છે. ભારતીય મહાકાવ્ય મહાભારતમાં પાંડવોની ભવ્ય રાજધાની, ઈન્દ્રપ્રસ્થ આ જ સ્થળે આવેલી હતી એવું માનવામાં આવે છે. મૌર્ય સામ્રાજયના વખતથી (c.300 ઈ.સ. પૂર્વે) અહીં વસાહતો વિકસતી રહી છે. દિલ્હીમાંથી સાત મુખ્ય નગરોના અવશેષો મળ્યા છે.ઈ.સ.736માં તોમર રાજવંશે લાલ કોટવાળા શહેરને સ્થાપ્યું. ઈ.સ.1180માં અજમેરના ચૌહાણ રાજપૂતોએ લાલ કોટ જીત્યો અને તેને કિલા રાઈ પિથોરાનું નવું નામ આપ્યું. અફઘાન મહમંદ ઘોરીએ 1192માં ચૌહાણોના વંશજ પૃથ્વીરાજ ત્રીજાને હરાવ્યો. મામલુક રાજવંશના પહેલા શાસક, કુતુબ-ઉદ-દિન અયબકે 1206માં દિલ્હી સલ્તનત સ્થાપી. કુતુબ-ઉદ-દિને કુતુબ મિનાર અને કુવાત-અલ-ઈસ્લામ (ઈસ્લામની શકિત) નામની અત્યારે હયાત એવી ભારતની સૌથી જૂની મસ્જિદનું બાંધકામ શરૂ કર્યું. મધ્યકાલીન યુગના ઉત્તરાર્ધમાં, મામલુક વંશની પડતી પછી, તેમના પર વિજય મેળવી તુર્કી અને મધ્ય એશિયાના વંશજો આવ્યા, ખિલજી રાજવંશ, તઘલખ રાજવંશ, સૈયદ રાજવંશ અને લોદી રાજવંશ સત્તા પર આવ્યા અને અનેક કિલ્લા અને વસાહતો બાંધી, જે દિલ્હીનાં સાત નગરોનો ભાગ છે. 1398માં, દિલ્હીની મુસ્લિમ સલ્તનતો તેમની હિન્દુ પ્રજા પ્રત્યે બહુ કૂણું વલણ રાખે છે એવું બહાનું આગળ ધરીને તૈમુર લંગે ભારત પર આક્રમણ કર્યું. તૈમુરે દિલ્હીમાં પ્રવેશ કર્યો અને શહેરને રોળી નાખ્યું, ચારેતરફ વિનાશ વેર્યો અને ખંડેર બનાવી દીધું. સલ્તનત યુગમાં દિલ્હી સૂફીવાદનું એક મુખ્ય કેન્દ્ર રહ્યું. 1526માં પાણીપતની પહેલી લડાઈમાં, ઝહીરુદ્દીન બાબરે છેલ્લા લોદી સુલતાનને હરાવ્યો અને મુઘલ સામ્રાજયનો પાયો નાખ્યો, જે પછી દિલ્હીથી આગ્રા અને લાહોર પર રાજય કરતું રહ્યું. 16મી સદીના મધ્ય ભાગમાં શેર શાહ સૂરિના પાંચ વર્ષના રાજયકાળને બાદ કરતાં, મુઘલ સામ્રાજયે ઉત્તર ભારત પર ત્રણ સદીઓ કરતાં પણ વધુ શાસન કર્યું. મુઘલ સમ્રાટ અકબરે પોતાની રાજધાની આગ્રાથી દિલ્હી ખસેડી. શાહજહાંએ પોતાના નામ પર દિલ્હીનું સાતમું શહેરશાહજહાંબાદ બાંધ્યું, જે અત્યારે "જૂનું શહેર" અથવા "જૂની દિલ્હી" નામે વધુ જાણીતું છે. 1638થી આ જૂનું શહેર મુઘલ સામ્રાજયની રાજધાની રહ્યું હતું. 1739માં કર્નાલની લડાઈમાં નાદિર શાહે મુઘલ લશ્કરને હરાવીને શહેરને લૂંટયું- મયુરાસન સહિતની અનેક અમૂલ્ય-વિરલ વસ્તુઓ તે લઈ ગયા.રાજના કાળમાં ઈરાન 1761માં પાણીપતના ત્રીજા યુદ્ધ પછી અહમદ શાહ અબ્દાલીએ દિલ્હી પર લશ્કરી હુમલો કરી દીધો. 11 સપ્ટેમ્બર, 1803ના દિલ્હીના યુદ્ધમાં જનરલ લેકના બ્રિટિશ સૈન્યે મરાઠાઓને હરાવ્યા. ભારતના 1857ના વિપ્લવ પછી દિલ્હી બ્રિટિશના સીધા નિયંત્રણ હેઠળ આવ્યું. વિપ્લવના પછી થોડા જ સમયમાં, કલકત્તાને બ્રિટિશ રાજ હેઠળના ભારતની રાજધાની અને દિલ્હીને પંજાબનું જિલ્લા-મથક ઘોષિત કરવામાં આવ્યા. 1911માં દિલ્હીને બ્રિટિશ ભારતની રાજધાની ઘોષિત કરવામાં આવ્યું અને એડવિન લુત્યેન્સની આગેવાનીમાં બ્રિશિટ સ્થપતિઓની એક ટીમે એક નવી રાજકીય અને વહીવટી રાજધાનીમાં સરકારી ઈમારતો કેવી રીતે ગોઠવાશે તે ડિઝાઈન કર્યું. લુત્યેન્સની દિલ્હી નામે પણ જાણીતું નવી દિલ્હી, 15 ઑગસ્ટ, 1947ના સ્વતંત્રતા મળ્યા પછી પણ પ્રજાસત્તાક ભારતની રાજધાની અને ભારત સરકારના મુખ્ય થાણા તરીકે કાયદેસર રીતે ઘોષિત કરવામાં આવ્યું. ભારતના ભાગલા વખતે પશ્ચિમ પંજાબ અને સિંધમાંથી હજારો હિન્દુઓ અને શીખો દિલ્હી ભાગી આવ્યા હતા અને શહેરના ઘણા મુસ્લિમ રહેવાસીઓ પાકિસ્તાન જતા રહ્યા હતા. શીખોના સૌથી પવિત્ર સ્થાનમાં ઓપરેશન બ્લ્યૂ સ્ટાર દરમ્યાન કરાયેલા હુમલાનો બદલો લેવા માટે ત્યારના વડાપ્રધાન, શ્રીમતી ઈન્દિરા ગાંધીની તેમના શીખ અંગરક્ષકોએ હત્યા કરી નાખી. આ હત્યા બાદ 31 ઑકટોબર, 1984ના શહેરમાં શીખ-વિરોધી રમખાણો ફાટી નીકળ્યાં, જે સતત ચાર દિવસ ચાલ્યાં અને આ 1984ના શીખ-વિરોધી રમખાણોમાં હિન્દુ ટોળાંઓએ ત્રણ હજાર શીખોને મારી નાખ્યા. આખા દેશમાંથી દિલ્હી તરફ લોકો આવતા રહે છે, તે દિલ્હીની વસ્તીના દિવસે દિવસે ઘટતાં જતા જન્મદરની સરખામણીએ દિલ્હીની વસતિમાં વધુ વધારો કરે છે. કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ દિલ્હીને ઔપચારિક રીતે નેશનલ કેપિટલ ટેરિટરી ઓફ દિલ્હી કહેવામાં આવે તેવું બંધારણ (ઓગણસાઈઠમો સુધારો) ધારો, 1991 મુજબ ઘોષિત થયું છે. આ ધારા અનુસાર દિલ્હીને ભલે મર્યાદિત સત્તાઓ ધરાવતી પણ તેની પોતાની વિધાનસભા આપવામાં આવી છે. ડિસેમ્બર 2001માં, નવી દિલ્હીમાંના ભારતીય સંસદભવન પર સશસ્ત્ર ત્રાસવાદીઓએ હુમલો કર્યો હતો, જેમાં છ સુરક્ષા કર્મચારીઓનું મૃત્યુ નીપજયું હતું. આ હુમલા પાછળ પાકિસ્તાની ત્રાસવાદી જૂથોનો હાથ છે તેવી ભારતની શંકાને પરિણામે બંને દેશો વચ્ચે મોટી રાજદ્વારી કટોકટી ઊભી થઈ. ઑકટોબર 2005માં અને સપ્ટેમ્બર 2008માં ફરીથી દિલ્હી પર ત્રાસવાદી હુમલા થયા, જેમાં અનુક્રમે 62 અને 30 સામાન્ય નાગરિકોનું મૃત્યુ થયું. ભૂગોળ thumb|દિલ્હી નજીકની યમુના નદી thumb|ઈન્ડિયા ગેટ, નવી દિલ્હી ખાતે વીજળીક હડતાલજુલાઈથી ઑગસ્ટ દરમ્યાન રહેતા ચોમાસામાં દિલ્હીમાં તેનો મોટા ભાગનો વાર્ષિક વરસાદ થઈ જાય છે. નેશનલ કેપિટલ ટેરિટરી ઓફ દિલ્હી(રાષ્ટ્રીય રાજધાની દિલ્હીનો પ્રદેશ) વિસ્તાર ધરાવે છે, જેને ગ્રામ્ય અને શહેરી એમ બે પ્રકારના વિસ્તારોમાં વિભાજીત કરવામાં આવે છે. દિલ્હીને મહત્તમ લંબાઈ અને લઘુત્તમ પહોળાઈ મળી છે.તે દિલ્હી મહાનગરપાલિકા (તેનો વિસ્તાર ), નવી દિલ્હી મ્યુનિસિપલ કમિટિ () અને દિલ્હી કૅન્ટોનમેન્ટ બોર્ડ () એમ ત્રણ સ્થાનિક તંત્રો (કાયદાકીય નગરો) ધરાવે છે. દિલ્હી વિસ્તારક્ષમ છે, તેના બે અંતિમ છેડા જોઈએ તો તે ઉત્તરમાં સારુપ નગરથી શરૂ થઈને દક્ષિણમાં રજોરી સુધી વિસ્તરેલું છે. પશ્ચિમમાં તેના અંતિમ છેડા પર નજાફઘર છે અને પૂર્વમાં યમુના નદી (પૂર્વ છેડો પ્રમાણમાં મધ્યમસરનો છે) છે. એનસીઆર(NCR)ની ઉપરોકત સરહદના દક્ષિણ અને પૂર્વ છેડા પર નોઈડા અને ડીએલએફ(DLF) છે. વિચિત્ર રીતે, દિલ્હીનું મુખ્ય વિસ્તરણ કોઈ અમુક ચોક્કસ ભૌગલિક પરિમાણોને નથી અનુસરતું (ઉદારહરણ તરીકે, થેમ્સની આસપાસ કેન્દ્રિત થયેલા લંડનની ઉત્તર સરહદે તેની પહેલી ટેકરી, હમ્પસ્ટેડ હેથ છે અને તેની દક્ષિણ સરહદે નદી છે, એ જ રીતે તેની પશ્ચિમે નદીનો તટપ્રદેશ - પેડિંગટન છે. જયારે દિલ્હી તેનાથી તદ્દન વિપરીત છે). દિલ્હીનો મુખ્ય શહેરનો વિસ્તાર દક્ષિણમાં છેક સાકેત સુધી પૂરો થતો નથી, જયારે ઉત્તર દિશામાં કોનોટ પ્લેસ છે, અને પશ્ચિમ દિશામાં રાષ્ટ્રીય ધોરી માર્ગ 8 (NH8) છે. દિલ્હીનો ભૂપ્રદેશ ખૂબ અનિયમિત છે. ઉત્તરમાં તેમાં સપાટ ખેતરો છે તો દક્ષિણમાં તે સૂકી, ઉજ્જડ ટેકરીઓમાં-(રાજસ્થાનની અરાવલ્લી પર્વતમાળાના ફંટાળેલા હિસ્સામાં) પલટાઈ જાય છે. શહેરના દક્ષિણ ભાગમાં એક જમાનામાં વિશાળ કુદરતી સરોવરો હતાં, પરંતુ ખાણકામને કારણે તેમાંના મોટા ભાગના અત્યારે સુકાઈ ગયાં છે. યમુના નદી શહેરને સરહદ આપે છે, જો કે અનેક પુલ અને મેટ્રો સબ-વે હોવાથી તે પૂર્વ ભાગ સાથે સારી એવી જોડાણક્ષમતા ધરાવે છે, પણ નદીનો આ પૂર્વ ભાગ દિલ્હી શહેરમાં ગણાતો નથી. નવી દિલ્હી સહિતનું આખું શહેર નદીના પશ્ચિમ તરફના કિનારે વસેલું છે. નદીનો પૂર્વ કિનારો એનસીઆર(NCR- રાષ્ટ્રીય રાજધાની પ્રદેશ)માં ગણાય છે, પણ દિલ્હીમાં નહીં. દિલ્હી ભારતના ઉત્તર ભાગમાં પર આવ્યું છે. ભારતનાં બીજાં બે રાજયો સાથે તે પોતાની સરહદ વહેંચે છે- પૂર્વ તરફ તે ઉત્તર પ્રદેશ સાથે અને પશ્ચિમ, ઉત્તર અને દક્ષિણ તરફ તે હરિયાણા સાથે સરહદો ધરાવે છે. આખેઆખું દિલ્હી લગભગ ગંગાનાં મેદાનપ્રદેશ પર જ વસ્યું છે. યમુનાનો પૂર-પટ અને દિલ્હી રિજ (ગિરિમાળા) એ દિલ્હીની ભૂગોળના બે ધ્યાન ખેંચનારાં પાસાં છે. નીચો-પથરાયેલો યમુનાનો પૂર-પટ કૃષિ માટે અનુકૂળ ફળદ્રુપ કાંપવાળી માટી પૂરી પાડે છે. જો કે આ પટ પર વારંવાર પૂર ફરી વળવાનું જોખમ તોળાતું રહે છે. 318 મીટર (1,043 ફૂટ)ની ઊંચાઈએ પહોંચતી ગિરિમાળાની ટોચ (રિજ) આ વિસ્તારની સૌથી ધ્યાનપાત્ર લાક્ષણિકતાની રચના કરે છે. એ દક્ષિણ ભાગમાં અરાવલ્લી પર્વતમાળામાંથી ઉદ્ભવે છે અને પછી શહેરના પશ્ચિમ, ઈશાન અને વાયવ્ય ભાગને ઘેરે છે. હિન્દુત્વમાં ખૂબ પવિત્ર મનાતી યમુના એ દિલ્હીમાંથી પસાર થતી એક માત્ર મુખ્ય નદી છે. હિન્દોન નદી નામની બીજી એક નદી દિલ્હીના પૂર્વ ભાગને ગાઝિયાબાદથી જુદો કરે છે. દિલ્હી સીઝમિક ઝોન-IV(ધરતીકંપનું જોખમ ધરાવતો વિસ્તાર IV)માં આવેલું છે, જે તેને મોટા ધરતીકંપો પ્રત્યે જોખમી બનાવે છે. આબોહવા દિલ્હી ખંડીય આબોહવા ધરાવે છે, જેમાં ઉનાળા અને શિયાળાના તાપમાનમાં ઘણો મોટો ફેરફાર જોવા મળે છે. મધ્ય ભાગમાં ચોમાસું ધરાવતો દિલ્હીનો ઉનાળો ખાસ્સો લાંબો, અત્યંત ગરમ હોય છે, જે એપ્રિલની શરૂઆતથી મધ્ય ઑકટોબર સુધી ચાલે છે. તે ઘણો વિકરાળ હોય છે અને નજીકના ભૂતકાળમાં ઉનાળાએ ઘણાનો ભોગ લીધો છે. માર્ચની શરૂઆતમાં પવનની દિશા પલટાય છે; વાયવ્ય દિશામાંથી વહેતા પવન, હવે નૈૠત્ય દિશામાંથી વહે છે. આ પવન રાજસ્થાનમાંથી ગરમ વાયરા લઈ આવે છે, જેની સાથે રેતીના કણો પણ તણાઈ આવે છે- દિલ્હીના ઉનાળાની આ એક લાક્ષણિકતા છે. આ વાયરાને લૂ કહેવામાં આવે છે. ફેબ્રુઆરીથી મે મહિના દરમ્યાનનો સમય અત્યંત ગરમ, ભોંકાતા-ચીરતા તાપવાળો અને ભારે કાટની સ્થિતિ (ઑકિસડાઈઝિંગ)વાળો હોય છે. જૂનના અંતમાં, હવામાં ભેજનું પ્રમાણ વધે છે, અને જુલાઈથી સપ્ટેમ્બર દરમ્યાન છુટક છુટક વરસાદને કારણે થોડી રાહત આપે છે. ઑકટોબરના અંતમાં શિયાળો બેસે છે પણ તેને જામતાં જાન્યુઆરી થાય છે, અને એ વખતે જામતાં ગાઢા ધુમ્મસ માટે દિલ્હી નામચીન છે. તેના તાપમાનનાં અંતિમો "0.6° સે. (30.9° ફે.)થી જેટલાં રહે છે. તેનું વાર્ષિક સરેરાશ તાપમાન 25° સે. (77° ફે.) છે; તેનું માસિક સરેરાશ તાપમાન 13°સે.થી 32°સે. (56° ફે.થી 90° ફે.) વચ્ચે રહે છે. ત્યાં સરેરાશ વાર્ષિક વરસાદ આશરે 714 મિમી (28.1 ઈંચ) જેટલો થાય છે, જેમાંથી મોટાભાગનો જુલાઈથી ઑગસ્ટ દરમ્યાનના ચોમાસામાં વરસી જાય છે. દિલ્હીમાં ચોમાસાના પવનનું આગમન થવાની સરેરાશ તારીખ 29 જૂન છે. નગર વહીવટ જુલાઈ 2007ની સ્થિતિ મુજબ, નેશનલ કેપિટલ ટેરિટરી ઓફ દિલ્હી(NCT) 9 જિલ્લાઓ, 27 તાલુકા, 59 નાનાં વસ્તીપક નગરો, 165 ગામ અને 3 કાયદાકીય નગરો - દિલ્હી મહાનગરપાલિકા (ધ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન ઓફ દિલ્હી - MCD); ન્યૂ દિલ્હી મ્યુનિસિપલ કાઉન્સિલ (NDMC); અને ધ દિલ્હી કેન્ટોન્મેન્ટ બોર્ડ (DCB) - ધરાવે છે. thumb|દિલ્હીના નવ જિલ્લાઓ દર્શાવતો નકશો દિલ્હી મહાનગર, નેશનલ કેપિટલ ટેરિટરી ઓફ દિલ્હી (NCT)માં જ વસેલું છે. રાષ્ટ્રીય રાજધાની પ્રદેશ(NCT)માં ત્રણ સ્થાનિક મહાનગરપાલિકાઓ છે- દિલ્હી મહાનગરપાલિકા (ધ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન ઓફ દિલ્હી - MCD); ન્યૂ દિલ્હી મ્યુનિસિપલ કાઉન્સિલ (NDMC); અને દિલ્હી કેન્ટોન્મેન્ટ બોર્ડ(DCB). આશરે 137.8 લાખ લોકોને પાયાની નાગરિક સવલતો પૂરી પાડતી દિલ્હી મહાનગરપાલિકા (MCD) વિશ્વની સૌથી મોટી મહાનગરપાલિકાઓમાંની એક છે. ભારતની રાજધાની, નવી દિલ્હીનો વહીવટ ન્યૂ દિલ્હી મ્યુનિસિપલ કાઉન્સિલ(NDMC)ના હસ્તે છે. દિલ્હીના મુખ્યમંત્રી સાથે પરામર્શ કર્યા બાદ ભારત સરકાર આ કાઉન્સિલ(NDMC)ના પ્રમુખની નિમણૂક કરે છે. રાષ્ટ્રીય રાજધાની પ્રદેશ((NCT))ની બહાર દિલ્હીમાં બીજાં ચાર મુખ્ય સેટેલાઈટ શહેરો આવેલાં છે. આ શહેરો છે- હરિયાણાના ગુડગાંવ અને ફરીદાબાદ તથા ઉત્તરપ્રદેશના નોઈડા અને ગાઝિયાબાદ. દિલ્હી કુલ 9 જિલ્લાઓમાં વહેંચાયેલું છે. દરેક જિલ્લો (વિભાગ) એક નાયબ કમિશનરની દેખરેખ હેઠળ ચાલે છે તથા તેની નીચે ત્રણ પેટાવિભાગો હોય છે. આ દરેક પેટાવિભાગની દેખરેખ જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટ હેઠળ હોય છે. તમામ નાયબ કમિશનરો, વિભાગીય કમિશનરને જવાબદાર હોય છે. તમામ પ્રકારની રાજય તેમ જ કેન્દ્રીય નીતિઓનું પાલન કરાવવાની તથા સરકારના બીજા અસંખ્ય કામકાજ પર દેખરેખ રાખવાની જવાબદારી દિલ્હીના જિલ્લા વહીવટ તંત્રે (ડિસ્ટ્રીકટ એડમિનિસ્ટ્રેશન ઓફ દિલ્હીએ) નિભાવવાની રહે છે. દિલ્હી, દિલ્હી હાઈ કોર્ટના અધિકારક્ષેત્ર હેઠળ આવે છે. દિલ્હીમાં બીજી નીચલી કોર્ટો પણ છેઃ દિવાની ખટલાઓ માટેની સ્મોલ કોઝિસ કોર્ટ, અને ફોજદારી ખટલાઓ માટેની સેશન્સ કોર્ટ. પોલીસ કમિશનરના નેતૃત્વ હેઠળની દિલ્હી પોલીસ, આખા વિશ્વમાંનાં સૌથી મોટાં મહાનગર પોલીસ દળોમાંની એક છે. વહીવટની દષ્ટિએ દિલ્હી કુલ નવ પોલીસ-ક્ષેત્રોમાં વહેંચાયેલું છે, અને આ પોલીસ-ક્ષેત્રો પણ પાછાં 95 સ્થાનિક પોલીસ સ્ટેશનોમાં વિભાજિત થયેલાં છે. સરકાર અને રાજકારણ thumb|right|1931માં બ્રિટિશ રાજમાં બંધાયેલો ઉત્તર વિસ્તાર આજે પણ મુખ્ય સરકારી કચેરીઓ ધરાવે છે. એક વિશિષ્ટ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ તરીકે જાણીતો, રાષ્ટ્રીય રાજધાની પ્રદેશ દિલ્હી (ધ નેશનલ કેપિટલ ટેરિટરી ઓફ દિલ્હી) પોતાની વિધાનસભા, લેફટન્ટ ગવર્નર, મંત્રીઓની સમિતિ તથા મુખ્યમંત્રી ધરાવે છે. એનસીટીના મતદાર ક્ષેત્રોમાં સીધી ચૂંટણી થકી વિધાનસભાની બેઠકો ભરવામાં આવે છે. છતાં, નવી દિલ્હીનો વહીવટ ભારતની કેન્દ્ર સરકાર અને રાષ્ટ્રીય રાજધાની પ્રદેશ દિલ્હી(NCT)ની સરકાર સંયુકતપણે ચલાવે છે. દિલ્હીમાં આવેલું નવી દિલ્હી એ રાષ્ટ્રીય રાજધાની પ્રદેશ દિલ્હી (NCT) અને ભારત સરકાર એમ બંનેનું મુખ્ય મથક છે. પરિવહન અને તેના જેવી બીજી અન્ય સેવાઓ દિલ્હી સરકાર દ્વારા ચલાવવામાં આવે છે પરંતુ પોલીસ જેવી સેવાઓ કેન્દ્ર સરકારના સીધા નિયંત્રણ હેઠળ હોય છે. 1956 પછી પહેલીવાર 1993માં વિધાનસભા પુન:સ્થાપિત કરવામાં આવી હતી અને દિલ્હીમાં સીધું સમવાયી શાસન શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. આ ઉપરાંત, પંચાયત રાજ ધારાના એક ભાગરૂપે દિલ્હી મહાનગરપાલિકા(MCD) શહેરનો નગર વહીવટ પણ સંભાળે છે. નવી દિલ્હી, દિલ્હીનો શહેરી વિસ્તાર, એ દિલ્હીની રાજય સરકાર અને ભારત સરકાર એમ બંને સરકારોનું મુખ્ય મથક છે. ભારતનું સંસદભવન, રાષ્ટ્રપતિભવન અને ભારતનું સર્વોચ્ચ ન્યાયલય (સુપ્રિમ કોર્ટ) નવી દિલ્હી સ્થિત છે. દિલ્હીમાં કુલ 80 વિધાનસભા મતદારક્ષેત્રો છે અને 7 લોકસભા (ભારતની સંસદનું નીચલું ગૃહ) મતદારક્ષેત્રો છે. પરંપરાગત રીતે દિલ્હી, કૉંગ્રેસ પાર્ટીના નામથી પણ જાણીતી એવી ઈન્ડિયન નેશનલ કૉંગ્રેસનો ગઢ રહ્યું છે. 1990ના દાયકામાં મદનલાલ ખુરાનાના નેતૃત્વ હેઠળ ભારતીય જનતા પાર્ટી (બીજેપી) સત્તા પર આવી હતી. પરંતુ ૧૯૯૮માં, હાલના મુખ્યમંત્રી શીલા દિક્ષિતના નેજા હેઠળ કૉંગ્રેસે ફરીથી સત્તા હાંસલ કરી. 2003 અને 2008ની ચૂંટણીઓમાં કૉંગ્રેસે વિધાનસભામાં પણ ફરીથી સરસાઈ મેળવી હતી. અર્થતંત્ર પીપીપી(PPP) ટર્મ્સમાં રૂ. 3,364 અબજ (69.8 અબજ યુએસ ડૉલર) અને નોમિનલ ટર્મ્સમાં રૂ.1,182 અબજ (24.5 અબજ યુએસ ડૉલર) જેટલી ચોખ્ખી રાજ્ય-આવક (સ્ટેટ ડોમેસ્ટીક પ્રોડકટ) (નાણાકીય વર્ષ 2007) ધરાવતું દિલ્હી,2008-2009ના બજેટનું વકતવ્ય એ ઉત્તર ભારતનું સૌથી મોટું વેપારી મથક છે. 2007માં, હાલના ભાવ અનુસાર દિલ્હીની માથાદીઠ આવક રૂ.66,728 (1,450 યુએસ ડૉલર) છે, જે ચંદીગઢ અને ગોવા પછી ત્રીજા સ્થાને છે. દિલ્હીની કુલ રાજય દીઠ આવકમાં મુખ્ય અને ગૌણ ક્ષેત્રો અનુક્રમે 3.85% અને 25.2% જેટલો ફાળો આપે છે, જયારે એ સિવાયનાં અન્ય ત્રીજાં ક્ષેત્રો 70.95% જેટલો ફાળો આપે છે. દિલ્હીની 32.82% વસતિનું કાર્યબળ ધરાવે છે, જેમાં 1991 અને 2001 વચ્ચે 52.52%નો વધારો જોવા મળ્યો હતો. વર્ષ 1999–2000માં દિલ્હીમાં બેરોજગારીનો દર 12.57% હતો, જે 2003માં ઘટીને 4.63% થયો હતો. ડિસેમ્બર 2004માં, 636,000 લોકોએ દિલ્હીમાં વિવિધ રોજગાર વિનિમય કાર્યક્રમોમાં પોતાનું નામ નોંધાવ્યું હતું. 2001માં તમામ સરકારી ક્ષેત્રમાં (કેન્દ્ર અને રાજયના સ્તરે) તથા સરકારી ઓઠાં હેઠળનાં ક્ષેત્રોમાં કુલ મળીને 620,000 જેટલું માનવબળ રોકાયેલું હતું. તેની સરખામણીમાં, સંગઠિત ખાનગી ક્ષેત્રે 219,000ને રોજગાર આપ્યો હતો. ઈન્ફર્મેશન ટેકનોલોજી, સંચારમાધ્યમો, હૉટલો, બેન્ક, પ્રસાર-માધ્યમો અને પ્રવાસ-પર્યટન એ દિલ્હીના મુખ્ય સેવા ઉદ્યોગો છે.દિલ્હીનાં ઔદ્યોગિક એકમો ઘણી ખાણી-પીણી કે રોજબરોજના વપરાશની ચીજોના ઉદ્યોગ એકમો અને તેમનાં મુખ્ય મથક દિલ્હીમાં અને દિલ્હીની આસપાસ ઊભાં થયાં હોવાથી દિલ્હીમાં ઉત્પાદન ઉદ્યોગો પણ સારા એવા પ્રમાણમાં વિકસ્યા છે. દિલ્હીનું મોટું ગ્રાહક બજાર અને તેની સાથે સહેલાઈથી ઉપલબ્ધ કુશળ કામદારો(માનવશ્રમ)ને કારણે દિલ્હીમાં વિદેશી રોકાણ પણ આકર્ષાયું છે. 2001માં, ઉત્પાદન ક્ષેત્રે 1,29,000 જેટલાં ઉત્પાદન-એકમોની સામે, 14,40,000 કામદારોને રોજગાર આપ્યો હતો. બાંધકામ, વીજળી, સંચાર-માધ્યમો, આરોગ્ય અને બીજી સામાજિક સેવાઓ અને રીયલ એસ્ટેટ એ દિલ્હીના અર્થતંત્રના અભિન્ન અંગ છે. દિલ્હી ભારતના સૌથી વધુ અને સૌથી ઝડપથી વિકસતા રિટેલ ઉદ્યોગો ધરાવે છે. પરિણામે, દિલ્હીમાં જમીનના ભાવ સાતમા આસમાને છે અને 145.16 ડૉલર પ્રતિ ચો.ફૂટનો ભાવ ધરાવતું દિલ્હી અત્યારે ઑફિસ ધરાવવા માટે વિશ્વનું સાતમું સૌથી મોઘું શહેર ક્રમાંકિત થયું છે. આખા ભારતમાં, રિટેલ ઉદ્યોગોના વિકાસથી અત્યાર સુધી ચાલી આવતા પરંપરાગત, અસંગઠિત રિટેલ વેપારની પ્રથાને અસર પહોંચશે એવી ધારણા છે. ઉપયોગી સેવાઓ thumb|upright|નવી દિલ્હી મહાનગરપાલિકા(NDMC)ની મુખ્ય કચેરી. સામે જંતરમંતર દેખાય છે. દિલ્હી જલ બોર્ડ (DJB), દિલ્હીમાં પાણી પુરવઠાની સેવા પૂરી પાડે છે. વર્ષ 2005–06ની અંદાજિત પાણીની જરૂરિયાત પ્રતિ દિવસ 963 મિલિયન ગૅલનની હતી, જેની સામે 2006ની સ્થિતિએ પ્રતિ દિવસ 650 મિલિયન ગૅલન જેટલું પાણી પૂરું પાડી શકયું હતું. પાણીની બાકીની આવશ્યકતા ખાનગી અને જાહેર, પાતાળ કૂવા અને હૅન્ડપંપથી પૂરી થઈ હતી. ડીજેબી માટે 240 મિલિયન ગૅલન પ્રતિ દિવસની ક્ષમતા ધરાવતું ભાકરા જળસંગ્રાહાલય(સરોવર) સૌથી મોટો જળસ્રોત છે, જેના પછી બીજા ક્રમે યમુના અને ગંગા નદીનો વારો આવે છે. ભૂતળના જળની સતત નીચી જતી સપાટી અને સતત વધતી વસતિની ગીચતાના કારણે દિલ્હી પાણીની તંગીની તીવ્ર સમસ્યાનો સામનો કરે છે. દિલ્હી દૈનિક ધોરણે 8000 ટન જેટલો ઘન કચરો પેદા કરે છે જે દિલ્હી મહાનગરપાલિકા દ્વારા ત્રણ લેન્ડફિલ સાઈટ પર નાખવામાં આવે છે. દરરોજ 470 મિલિયન ગૅલન ઘરગથ્થુ કચરાવાળું પાણી અને 70 મિલિયન ગૅલન ઔદ્યોગિક કચરાવાળું પાણી નીકળે છે. આ સ્યુઅરિજનો મોટો હિસ્સો, કોઈ પણ પ્રકારની પ્રક્રિયા વિના સીધો જ યમુના નદીમાં વાળવામાં આવે છે. શહેરનો માથાદીઠ વીજળી વપરાશ આશરે 1,265 kWh છે, પણ ખરેખર જરૂરિયાત/માંગ ઘણી વધુ છે. 1997માં દિલ્હી મહાનગરપાલિકા દ્વારા સંચાલિત દિલ્હી ઈલેકટ્રીક સપ્લાય અન્ડરટેકિંગ દ્વારા દિલ્હી વિદ્યુત બોર્ડ (DVB)ની દૂર કરવામાં આવ્યું. શહેરની વીજળીની માંગ પૂરતી વીજળી દિલ્હી વિદ્યુત બોર્ડ જાતે ઉત્પાદિત કરી શકે તેમ નહોતું અને તેથી ભારતના ઉત્તર વિસ્તારોના વીજળીના તાર મારફત વીજળી ઉછીની લેવામાં આવતી. પરિણામે, દિલ્હી સતત વીજળીની ખેંચ સહન કરતું, વારંવાર અંધારપટ અને છતે સૂરજે વીજળી વિનાના ભૂખરાપટ છવાઈ જતા, ઉનાળામાં જયારે ઊર્જાની માંગ ટોચ પર હોય ત્યારે તો વિશેષ. દિલ્હીના વારંવાર ખોરવાતાં અને અનિયમિત વીજ પુરવઠા દરમ્યાન પોતાની વીજળીની માંગ પૂરી કરવા માટે અમુક ઔદ્યોગિક એકમો, ઈલેકટ્રીકલ જનરેટર વસાવીને તેની પર આધાર રાખે છે. થોડાં વર્ષો અગાઉ, દિલ્હીનું વીજ પુરવઠા ક્ષેત્ર ખાનગી કંપનીઓને સોંપી દેવામાં આવ્યું. તાતા પાવર અને રિલાયન્સ એનર્જી કંપની દિલ્હીમાં વીજળીનું વિતરણ કરે છે. દિલ્હીની અગ્નિશામક સેવા હેઠળ 43 ફાયર સ્ટેશનો ચાલે છે જે દર વર્ષે આશરે 15,000 જેટલા કિસ્સાઓમાં અગ્નિશમન અને બચાવની કામગીરી કરે છે. શહેરમાં રાજય હસ્તક મહાનગર ટેલિફોન નિગમ લિમિટેડ (MTNL) અને વોડાફોન એસ્સાર, એરટેલ, આઈડિયા સેલ્યુલર, રિલાયન્સ ઈનફોકોમ અને તાતા ઈન્ડિકોમ ટેલિફોન અને મોબાઈલ ફોન સેવાઓ પૂરી પાડે છે. મે 2008માં, દિલ્હીમાં માત્ર એરટેલ જ 40 લાખ ગ્રાહકો ધરાવતું હતું. શહેરમાં સેલ્યુલર કવરેજ ઘણું વિસ્તૃત અને વ્યાપક છે અને જીએસએમ(GSM) અને સીડીએમએ(CDMA) (રિલાયન્સ અને તાતા ઈન્ડિકોમ તરફથી) એમ બંને સેવાઓ ઉપલબ્ધ છે. શહેરમાં પરવડી શકે તેવા બ્રોડબેન્ડ ઈન્ટરનેટનો પણ ઝડપથી પ્રસાર થઈ રહ્યો છે. પરિવહન thumb|દિલ્હી મેટ્રો દરરોજ સરેરાશ 702,731 યાત્રીઓને લઈ જાય-લાવે છે અને અત્યારે ઓપરેશનલ નફા પર ચાલે છે.[163] thumb|ઈન્દિરા ગાંધી આંતરરાષ્ટ્રીય વિમાનમથક એ દક્ષિણ એશિયાના સૌથી વ્યસ્ત રહેતા વિમાનમથકોમાંનું એક છે.[164] અહીં વિમાનમથકનું ટર્મિનલ 1ડી જોઈ શકાય છે. દિલ્હીમાં જાહેર પરિવહન માટે ત્રણ વિકલ્પો ઉપલબ્ધ છે- બસ, ઓટોરિક્ષા અને મેટ્રો રેલ વ્યવસ્થા. પરિવહન માટે બસ એ સૌથી લોકપ્રિય વિકલ્પ છે, જે શહેરની પરિવહનની આશરે 60% માગને પૂર્ણ કરે છે. રાજય-હસ્તક દિલ્હી ટ્રાન્સપોર્ટ કોર્પોરેશન (DTC) શહેરને મુખ્ય બસ સેવા પૂરી પાડે છે. ડીટીસી (DTC) વિશ્વના સૌથી મોટા, પર્યાવરણ મિત્ર એવી સીએનજી બસોના જૂથનું સંચાલન કરે છે. આંબેડકરનગર અને દિલ્હી ગેટ વચ્ચે બસ રેપિડ ટ્રાન્સિટ નેટવર્ક દોડે છે. દિલ્હીના ઘણા વિસ્તારોમાં સેવા આપતી દિલ્હી મેટ્રો, બહોળા જનસમુદાયને પરિવહનની ઝડપી સેવા આપતી વ્યવસ્થા (માસ રેપિડ ટ્રાન્સિટ સિસ્ટમ)નું બાંધકામ અને સંચાલન દિલ્હી મેટ્રો રેલ કોર્પોરેશન (DMRC) દ્વારા કરવામાં આવે છે. 2007ની સ્થિતિએ, મેટ્રો કુલ 65 કિ.મી.(40 માઈલ)ની લંબાઈ ધરાવતી 3 લાઈનો ધરાવે છે અને 59 સ્ટેશનો આવરે છે; જયારે બીજી નવી લાઈનોનું બાંધકામ હજી ચાલુ છે. લાઈન 1 રીથાલા અને શાહદારા વચ્ચે દોડે છે, લાઈન 2 જહાંગીરી અને કેન્દ્રીય સચિવાલય વચ્ચે ભૂગર્ભ માર્ગે દોડે છે અને લાઈન 3 ઈન્દ્રપ્રસ્થ, બારાખંભા રોડ અને દ્વારકા સબ સિટી વચ્ચે દોડે છે. Phase-II of the network is under construction and will have a total length of 128 km. 2010 સુધીમાં તે પૂર્ણ થવાની અપેક્ષા છે. મેટ્રો રેલનો પહેલો તબક્કો 2.3 અબજ યુ.એસ. ડૉલરના ખર્ચે બંધાયો છે અને બીજો તબક્કો બીજા 4.3 અબજ યુ.એસ. ડૉલરના ખર્ચે બંધાશે. તેનો ત્રીજો અને ચોથો તબક્કો અનુક્રમે 2015 અને 2020માં પૂરો થશે અને આમ કુલ 413.8 કિ.મી.ને આવરતું નેટવર્ક તૈયાર થશે, જે લંડન અન્ડરગ્રાઉન્ડ કરતાં પણ વધુ લાંબું હશે.map of extensions www.delhimetrorail.com/commuters/images/metro_map_big.jpg ટેકસી કરતાં ઓછું ભાડું થતું હોવાથી દિલ્હીમાં જાહેર પરિવહન માટે ઓટોરિક્ષાઓ વધુ લોકપ્રિય વાહન છે. પીળા અને લીલા રંગની આ મોટા ભાગની રિક્ષાઓ કમ્પ્રેસ્ડ નેચરલ ગૅસ (સીએનજી(CNG) - સંકોચાયેલો કુદરતી ગૅસ) પર ચાલે છે. ટૅકસીઓ આસાનીથી ઉપલબ્ધ હોવા છતાં તે દિલ્હીના જાહેર પરિવહનનું અભિન્ન અંગ નથી. મોટા ભાગની ટૅકસીઓ ખાનગી સંચાલકો દ્વારા ચાલે છે અને મોટા ભાગના વિસ્તારોમાં જયાંથી ટૅકસી લઈ શકાય કે ઓર્ડર કરી શકાય તેવાં ટૅકસી સ્ટૅન્ડ પણ ધરાવે છે. આ ઉપરાંત, માત્ર એક મધ્યસ્થ નંબર પર ફોન કરીને ઓર્ડર કરી શકાતી, પ્રતિ કિ.મી. રૂ.15નો એકસરખો સપાટ દર ધરાવતી, ઍર-કન્ડીશન્ડ રેડિયો ટૅકસી પણ ઝડપથી લોકપ્રિય બની છે. દિલ્હી ઉત્તર રેલવેનું મુખ્ય જંકશન અને વડુંમથક છે. તેનાં ચાર મુખ્ય રેલવે સ્ટેશનો છે- જૂની દિલ્હી, નિઝામુદ્દીન રેલવે સ્ટેશન, સરાઈ રોહીલ્લા અને નવી દિલ્હી રેલવે સ્ટેશન. દિલ્હી બીજાં શહેરો સાથે અનેક ધોરી માર્ગો અને દ્રુતગતિ માર્ગોથી જોડાયેલું છે. હાલમાં દિલ્હી સાથે ત્રણ દ્રુતગતિ માર્ગો જોડાયેલા છે અને દિલ્હીને તેનાં સમૃદ્ધ અને વેપારી પરાંઓ સાથે જોડી આપનારા બીજાં ત્રણ દ્રુતગતિ માર્ગો બાંધકામ હેઠળ છે. દિલ્હી-ગુડગાંવ દ્રુતગતિ માર્ગ દિલ્હીને ગુડગાંવ સાથે અને આંતરરાષ્ટ્રીય વિમાનમથક સાથે જોડે છે. ડીએનડી (DND) ફલાયવે અને નોઈડા-ગ્રેટર નોઈડા દ્રુતગતિ માર્ગ દિલ્હીને તેનાં બે સમૃદ્ધ પરાં સાથે જોડે છે. ગ્રેટર નોઈડામાં નવું વિમાનમથક બનવાનું છે જયારે નોઈડામાં ઈન્ડિયન ગ્રાન્ડ પ્રિકસ (Indian Grand Prix) રમાવાનું છે. દિલ્હીના નૈર્ૠત્ય ખૂણામાં ઈન્દિરા ગાંધી આંતરરાષ્ટ્રીય વિમાનમથક (ડીઈએલ-DEL) આવેલું છે; શહેરમાં પ્રવેશતાં/નીકળતાં તમામ આંતરિક અને આંતરરાષ્ટ્રીય સામાન્ય નાગરિકો માટેના એર ટ્રાફિક માટે તે પ્રવેશદ્વાર સમું છે. વર્ષ 2006–07માં, આ વિમાનમથક પર 230 લાખ કરતાં વધુ યાત્રીઓની અવરજવર નોંધાઈ,ઈન્દિરા ગાંધી આંતરરાષ્ટ્રીય વિમાનમથક અને તેથી દક્ષિણ એશિયાનાં સૌથી વધુ વ્યસ્ત રહેતાં વિમાનમથકોમાંથી એક તરીકે તેની ગણના થવા લાગી. 1.93 અબજના ખર્ચે નવું ટર્મિનલ 3 બાંધકામ હેઠળ છે; તે 2010 સુધીમાં અત્યારની ક્ષમતા ઉપરાંત વાર્ષિક ધોરણે 340 લાખ યાત્રીઓની અવરજવરને સમાવી શકશે. આ ઉપરાંતના બીજાં વિસ્તીર્ણતાના કાર્યક્રમોના કારણે એરપોર્ટ 2020 સુધીમાં, 1000 લાખ કરતાં વધુ યાત્રીઓની અવરજવરને સમાવવા સક્ષમ બનશે. સામાન્ય વિમાન વ્યવહાર માટે દિલ્હીનું બીજું વિમાનમથક, સફદરજંગ એરપોર્ટ પણ વપરાય છે. પરિવહનની કુલ આવશ્યકતા/માંગના 30% જેટલી ગરજ ખાનગી વાહનો સારે છે. દર 100 ચો.કિ.મી.માં 1922.32 કિ.મી. રોડ લંબાઈ ધરાવતું દિલ્હી, ભારતમાં સૌથી વધુ રસ્તાઓની ગીચતા ધરાવતાં શહેરોમાંનુ એક છે. પાંચ રાષ્ટ્રીય ધોરી માર્ગો વડે દિલ્હી ભારતના બીજા ભાગો સાથે ઘનિષ્ઠ રીતે જોડાયેલું છેઃ રાષ્ટ્રીય ધોરી માર્ગ (NH) 1, 2, 8, 10 અને 24. દિલ્હીમાંના તમામ માર્ગોની જાળવણી-નિભાવનું કામ દિલ્હી મહાનગરપાલિકા (MCD), એનડીએમસી (NDMC), દિલ્હી કેન્ટોન્ટમેન્ટ બોર્ડ, જાહેર કાર્યોનો વિભાગ (પબ્લિક વકર્સ ડિપાર્ટમેન્ટ- પીડબ્લ્યૂડી-PWD) અને દિલ્હી વિકાસ સત્તામંડળ દ્વારા કરવામાં આવે છે. દિલ્હીનો વસતિવધારાનો ઊંચો દર, અને ઊંચો આર્થિક વિકાસ દર સાથે જોડાવાથી દિલ્હીમાં પરિવહન માટેની માંગ હંમેશાં સતત વધતી રહે છે અને તેથી શહેરની વર્તમાન પરિવહન વ્યવસ્થા પર અતિશય દબાણ ઊભું થતું રહે છે. ૨૦૦૮ની સ્થિતિ મુજબ,દિલ્હીના મહાનગર વિસ્તારમાં વાહનોની સંખ્યા, એટલે કે રાષ્ટ્રીય રાજધાની પ્રદેશ (ભારત))માં 112 લાખ (11.2 મિલિયન) વાહનો છે. વર્ષ 2008માં, દિલ્હીમાં દર 1,000 રહેવાસીઓએ 85 કાર હતી. દિલ્હીની પરિવહનની માંગ સંતોષવા માટે, રાજય અને કેન્દ્ર સરકારે, દિલ્હી મેટ્રો જેનો એક ભાગ છે તે માસ રેપિડ ટ્રાન્સિટ સિસ્ટમ (બહોળા જનસમુદાય માટે ઝડપી પરિવહન વ્યવસ્થા)નું બાંધકામ શરૂ કર્યું. 1998માં, ભારતની સુપ્રિમ કોર્ટે તમામ જાહેર પરિવહન માટેનાં વાહનોમાં ડિઝલ કે અન્ય હાઈડ્રો-કાર્બન ઈંધણ વાપરવાની જગ્યાએ સંકોચેલો કુદરતી ગૅસ - (કમ્પ્રેસ્ડ નેચરલ ગૅસ- સીએનજી(CNG)) વાપરવાનો આદેશ આપ્યો. વસ્તી thumb|દિલ્હીનું અક્ષરધામ મંદિર, વિશ્વનું સૌથી મોટું હિન્દુ મંદિર સંકુલ છે. thumb|જામા મસ્જિદ, ભારતની સૌથી મોટી મસ્જિદ દિલ્હીમાં અનેક વંશના જૂથો અને સંસ્કૃતિઓ મોજૂદ છે, જે શહેરને સર્વદેશીય (કોસ્મોપોલિટન) બનાવે છે. રાજકીય સત્તાનું વડું મથક અને વેપારનું કેન્દ્ર એવું આ શહેર ભારતના તમામ ભાગોમાંથી બંને પ્રકારના- શ્રમજીવી(રોજદાર) અને વ્યાવસાયિકો -લોકોને આકર્ષે છે, જેથી તેના ચરિત્રમાં વધુ વિવિધ પાસાં ઉમેરાતાં રહે છે. રાજકીય મુત્સુદ્દી-બેઠકોનું મધ્યબિંદું, 160 દેશોના રાજદૂતાવાસો ધરાવતું દિલ્હી મોટા પ્રમાણમાં વિદેશી વસતિ પણ ધરાવે છે. 2001ના ભારતના સેન્સસ પ્રમાણે, એ વર્ષની દિલ્હીની વસતિ 13,782,976 હતી. તેની સામે તેની વસતિની ગીચતા દર ચો. કિ.મી.એ 9,294 વ્યકિતઓનો હતો, જાતિનો ગુણોત્તર દર 1000 પુરુષોએ 821 સ્ત્રીઓ જેટલો હતો અને સાક્ષરતા દર 81.82%નો હતો. 2003 સુધીમાં, રાષ્ટ્રીય રાજધાની દિલ્હી પ્રદેશની વસતિ 141 લાખ લોકો સુધી પહોંચી ગઈ, અને તે મુંબઈને વટાવીને ભારતનું સૌથી મોટું મહાનગર બન્યું. આ આંકડામાં નવી દિલ્હીમાં વસતા 295,000 લોકો અને દિલ્હી કેન્ટોન્ટમેન્ટમાં વસતા બીજા 125,000 લોકોને ગણવામાં આવ્યા છે. વર્ષ 2004 સુધીમાં, વસતિ 15,279,000 જેટલી અંદાજિત વધી હતી. એ વર્ષે, (દર 1000ની વસતિએ) જન્મ દર, મૃત્યુ દર અને બાળમૃત્યુ દર અનુક્રમે 20.03, 5.59 અને 13.08 હતો. અત્યારે શહેરની નગરવસતિ 170 લાખ થવાનો અંદાજ છે, જેના પરિણામે તે વિશ્વનું સૌથી ગીચ વસતિવાળું શહેર બનશેવસ્તી મુજબ શહેરોની યાદી (પણ સૌથી ગીચ વસતિવાળું મહાનગર નહીં, તે ટોકયો છે). 1999–2000ના અંદાજ મુજબ ગરીબી રેખાની નીચે જીવતા, એટલે કે વ્યાખ્યા અનુસાર માસિક 11 ડૉલરની આજીવિકાને આધારે ગુજરાન ચલાવતા લોકોની કુલ સંખ્યા 1,149,000 હતી (સમગ્ર ભારતના 27.5% સાપેક્ષે, આ સંખ્યા તેની કુલ વસતિના 8.23% હતી). વર્ષ 2001માં સતત સ્થળાંતર કરીને આવતા લોકોના કારણે અને તે ઉપરાંત કુદરતી વસતિવધારાના પરિણામે દિલ્હીની વસતિ અનુક્રમે 285,000 અને 215,000 જેટલી વધી- જેના પરિણામે, દિલ્હી વિશ્વનાં સૌથી ઝડપથી વિકસતાં શહેરોમાં સ્થાન પામ્યું. વર્ષ 2015 સુધીમાં દિલ્હી, ટોકયો પછી વિશ્વની બીજા ક્રમની એકત્રિત વસતિ ધરાવતું સ્થળ બનશે. દિલ્હીની વસતિના 82% લોકો હિંદુ ધર્મમાં માને છે. આ ઉપરાંત શહેરમાં બીજાં મોટાં ધાર્મિક સમુદાયો પણ વસે છે, જેમ કે મુસ્લિમો (11.7%), શીખ (4.0%), જૈન (1.1%) અને ખ્રિસ્તીઓ (0.9%).ભારતીય વસ્તીગણતરી એ સિવાય અન્ય ગૌણ સમુદાયોમાં પારસીઓ, ઍંગ્લો-ઈન્ડિયન્સ, બૌદ્ધો અને યહૂદીઓનો સમાવેશ થાય છે. શહેરમાં બોલચાલ અને લખાણની મુખ્ય ભાષા હિન્દી છે. આ ઉપરાંત અંગ્રેજી, પંજાબી અને ઉર્દૂ જેવી અન્ય ભાષાઓ પણ શહેરમાં સામાન્ય રીતે વપરાતી જોવા મળે છે. આમાંથી, અંગ્રેજી અઘિકૃત સંલગ્ન ભાષા છે, અને પંજાબી તથા ઉર્દૂ અઘિકૃત દ્વિતીય ભાષાઓ છે. આખા ભારતમાંના જુદા જુદા ભાષાકીય જૂથો શહેરમાં સરસ રીતે પ્રતિધિનિત્વ ધરાવે છે; આ ભાષાઓમાં મૈથિલી, ભોજપુરી, તેલગૂ, તમિલ, કન્નડ, બંગાળી, આસામી અને મરાઠીનો સમાવેશ થાય છે. જયારે પંજાબી, યાદવ, જાટ અને ગુજ્જરો એ શહેરમાં વસતા વિવિધ વંશીય સમાજ/સમુદાયોનાં ઉદાહરણ છે. વર્ષ 2005માં, ભારતના 10 લાખ કે તેથી વધુ વસતિ ધરાવતાં 35 શહેરોમાંથી, દિલ્હીમાં ગુનાઓનો સૌથી ઊંચો દર (16.2%) નોંધાયો હતો. સમગ્ર દેશમાં સ્ત્રીઓ સામે થતા ગુનાઓમાં પણ શહેરમાં સૌથી ઊંચો દર (દર 100,000 , રાષ્ટ્રીય સરેરાશ દર 14.1ની સરખામણીમાં દિલ્હીનો દર 27.6 હતો) નોંધાયો છે તેમ જ બાળકો સામેના ગુનાઓમાં પણ દર 100,000, રાષ્ટ્રીય સરેરાશ દર 1.4ની સરખામણીમાં દિલ્હીનો દર 6.5 હતો. સંસ્કૃતિ thumb|દિલ્લી હાટમાં પ્રદર્શનમાં મૂકેલું પરંપરાગત માટીકામ right|thumb|દિલ્હીના ભાત અને કઢાઈ ચીકન દિલ્હીની સંસ્કૃતિ પર તેના લાંબા ઇતિહાસ અને ભારતની રાજધાની તરીકેના તેના ઐતિહાસિક જોડાણનો પ્રભાવ રહ્યો હતો. શહેરમાંથી મળી આવેલાં ઘણાં નોંધપાત્ર સ્થાપત્યો/સ્મારકોના ઉદાહરણના આધારે તે સમજી શકાય છે; ભારત પુરાતત્ત્વ સર્વેક્ષણે (આર્કિયોલોજી સર્વે ઓફ ઈન્ડિયા) શહેરમાં 1200 ઈમારતોને હેરિટેજ બિલ્ડીંગનો દરજજો‘દિલ્હીના ઓછાં જાણીતાં સ્થાપત્યોને પ્રોત્સાહન આપો’- દિલ્હી સિટીઝ- ધ ટાઈમ્સ ઓફ ઈન્ડિયા અને દિલ્હીના 175 સ્મારકોને રાષ્ટ્રીય હેરિટેજ સાઈટનો દરજજો આપ્યો છે. જૂનું શહેર એ એ જગ્યા છે જયાં મુઘલ અને તુર્કી શાસકોએ જામા મસ્જિદ (ભારતની સૌથી મોટી મસ્જિદ) અને લાલ કિલા જેવાં બેનમૂન સ્થાપત્યો બાંધ્યાં હતાં. લાલ કિલ્લો, કુતુબ મિનાર અને હુમાયુની કબર- આ ત્રણ વિશ્વ હેરિટેજ સ્થળો દિલ્હીમાં છે. અન્ય સ્થાપત્યો/સ્મારકોમાં ઈન્ડિયા ગેટ, જંતરમંતર (18મી સદીની વેધશાળા) અને પુરાના કિલા (16મી સદીનો લશ્કરી ગઢ)નો સમાવેશ થાય છે. લક્ષ્મીનારાયણ મંદિર, અક્ષરધામ અને બહાઈ લોટસ ટેમ્પલ એ આધુનિક સ્થાપત્યોના નમૂના છે. રાજ ઘાટ અને તેની સાથે સંલગ્ન સ્મારકોમાં મહાત્મા ગાંધી અને અન્ય નોંધપાત્ર વ્યકિતત્વોનાં સ્મારકો છે. નવી દિલ્હીમાં બ્રિટિશ સાંસ્થાનિક સ્થાપત્યના ગતકાલીન નમૂનારૂપ કેટલીક સરકારી ઈમારતો અને અધિકૃત રહેઠાણો છે. મહત્ત્વની ઈમારતોમાં રાષ્ટ્રપતિભવન, સચિવાલય, રાજપથ, સંસદભવન અને વિજય ચોકનો સમાવેશ થાય છે. સફદરજંગની કબરમાં મુઘલ બગીચા શૈલીનું પણ ઉદાહરણ મળે છે. રાજધાની નવી દિલ્હી સાથે દિલ્હીની સંલગ્નતા અને ભૌગોલિક સામીપ્યના કારણે, દિલ્હીમાં રાષ્ટ્રીય પ્રસંગો અને રજાઓનું મહત્ત્વ વધુ રહે છે. પ્રજાસત્તાક દિન, સ્વતંત્રતા દિવસ અને ગાંધી જયંતિ (ગાંધીજીનો જન્મદિવસ) જેવા રાષ્ટ્રીય તહેવારો દિલ્હીમાં ખૂબ ઉત્સાહપૂર્વક ઉજવાય છે. ભારતના સ્વતંત્રતા દિવસે (15 ઑગસ્ટ), વડાપ્રધાન લાલ કિલા પરથી સમગ્ર દેશને સંબોધે છે. મોટા ભાગના દિલ્હીવાસીઓ આ દિવસને સ્વતંત્રતાના પ્રતીક મનાતી પતંગો ચગાવીને ઉજવે છે. પ્રજાસત્તાક દિને થતી કવાયત એ એક વિશાળ સાંસ્કૃતિક અને લશ્કરી કવાયત છે, જે ભારતની સાંસ્કૃતિક વિવિધતા અને લશ્કરી તાકાતનું પ્રદર્શન કરે છે.. સદીઓથી દિલ્હી તેની સર્વદેશીય સંસ્કૃતિ માટે જાણીતું છે અને ફૂલવાલોં કી સૈર નામનો ઉત્સવ તેને યોગ્ય રીતે વ્યકત કરે છે. આ ઉત્સવ દર વર્ષે સપ્ટેમ્બર માસમાં ઉજવાય છે અને તેમાં મેહરૌલીમાં સ્થિત 13મી સદીના સૂફી સંત, ખ્વાજા બખ્તિયાર કાકીની સમાધિ પર ફૂલો અને ફૂલો ગૂંથેલા પંખાથી પંખો નાખવામાં આવે છે, ખ્વાજાની સમાધિની બાજુમાં યોગમાયા મંદિર પણ આવેલું છે.ખુશવંત સિંઘ અને રઘુ રાય દ્વારા રચિત, દિલ્હીઃ એ પોટ્રેટ , દિલ્હી પ્રવાસન વિકાસ નિગમ 1983 દ્વારા પ્રકાશિત.ISBN 0-19-561437-2. પૃષ્ઠ 15. .. દિવાળી (દીવડાઓનો ઉત્સવ), મહાવીર જયંતિ, ગુરુનાનક જયંતિ, દુર્ગાપૂજા, હોળી, લોડી, મહાશિવરાત્રિ, ઈદ્-અલ-ફિત્ર અને બુદ્ધ જયંતિ જેવા ધાર્મિક તહેવારો અહીં ઉજવાય છે. એ ઉપરાંત કુતુબ ઉત્સવ નામના સાંસ્કૃતિક ઉત્સવમાં દેશભરના સંગીતકારો અને નૃત્યાંગના/નર્તકો રાત્રે કુતુબ મિનારની પશ્ચાદ્ ભૂમાં પોતપોતાની કળા રજૂ કરે છે.[239] પતંગોત્સવ, આંતરરાષ્ટ્રીય કેરી મહોત્સવ અને (વસંતના આગમને ઉજવાતો ઉત્સવ) જેવા બીજા ઉત્સવો દર વર્ષે દિલ્હીમાં ઉજવાય છે. એશિયાનો સૌથી મોટું ઓટો પ્રદર્શન- ધ ઓટો એકસપો, દ્વિવાર્ષિક ધોરણે દિલ્હીમાં ભરાય છે. દ્વિવાર્ષિક ધોરણે દિલ્હીના પ્રગતિ મેદાનમાં ભરાતો વિશ્વ પુસ્તકમેળો, વૈશ્વિક ધોરણે યોજાતા સૌથી મોટા પુસ્તકમેળાઓમાં દ્વિતીય ક્રમે છે, જેમાં લગભગ 23 જુદા જુદા દેશો ભાગ લે છે. વાચકોની ઊંચી સંખ્યાને કારણે દિલ્હીને ઘણી વાર "ભારતની પુસ્તકોની રાજધાની" પણ કહેવામાં આવે છે.thumb|ઓટો એકસપો દર વર્ષે પ્રગતિ મેદાન પર ભરાય છે અને તેમાં ભારતીય ઓટોમોબાઈલ ઈન્ડસ્ટ્રીના પ્રૌદ્યોગિકી કૌશલ્યનું પ્રદર્શન કરવામાં આવે છે. દિલ્હીના કેટલાક વિસ્તારોની કબાબ અને બિરયાની જેવી પંજાબી અને મુઘલાઈ વાનગીઓ ઘણી લોકપ્રિય છે.ખાદ્ય લારીગલ્લાઓમાં દિલ્હી અગ્ર ક્રમે , ટાઈમ્સ ઓફ ઈન્ડિયાડિસ્કવરીંગ ધા સ્પાઇસ રૂટ ટુ દિલ્હી ઇન્ડિયા ટુડે દિલ્હીના મોટા પ્રમાણમાં છવાયેલી સર્વદેશીય સંસ્કૃતિને કારણે, ભારતના દરેક ભાગની વાનગીઓ, પછી એ રાજસ્થાની, મહારાષ્ટ્રીયન, બંગાળી, હૈદરાબાદી કે ઈડલી, સંભાર અને દોસા જેવી દક્ષિણ ભારતીય વાનગીઓ કેમ ન હોય, દિલ્હીમાં વ્યાપક રીતે ઉપલબ્ધ હોય છે. સ્થાનિક વાનગીઓમાં ચાટ અને દહીં-પૂરી નો સમાવેશ થાય છે. દિલ્હીમાં અમુક જગ્યાઓએ ઈટાલિયન અને ચાઈનીઝ જેવી આંતરરાષ્ટ્રીય વાનગીઓ પીરસતા હોય તેવી હૉટલ-રેસ્ટોરાં વગેરે પણ છે. ઐતિહાસિક દષ્ટિએ, દિલ્હી હંમેશાં ઉત્તર ભારતનું એક મહત્ત્વનું વેપારી કેન્દ્ર રહ્યું છે. જૂની દિલ્હીમાં હજી પણ સમૃદ્ધ મુઘલ ભૂતકાળનો વારસો સચવાયેલો છે જે શહેરની ગૂંચવાડાભરી, સર્પાકાર ગલીઓમાં અને ઠસોઠસ, ગીચ બજારોમાં જોવા મળે છે.[248] પણ આ જૂની દિલ્હીનાં મેલાંઘેલાં દેખાતાં બજારોમાં ઉત્પાદનોની વિશાળ શ્રેણી જોવા મળે છે, તેમાં તેલમાં ડુબાડેલી કેરી, લીંબુ અને રીંગણીનાં અથાણાં, વિવિધ રંગોના પતાસાં, જડીબુટ્ટી/ઔષધિઓથી માંડીને દુલ્હનનો પોશાક, કાપ્યા વિનાનો કાપડનો તાકો અને લેનિન, મસાલાં અને મીઠાઈઓ મળે છે. જૂની દિલ્હીમાં હજી પણ કેટલીક જૂની બાદશાહી (ભવ્ય રહેઠાણો) મોજૂદ છે.[251] ત્રણ સદીઓ પહેલાંનો જૂનો બજાર વિસ્તાર- , આજે પણ દિલ્હીમાં જર-ઝવેરાત અને વાળી સાડીઓ માટે અત્યંત પ્રખ્યાત વિસ્તારોમાંનો એક છે.[253] (સોનાના દોરાથી કરાયેલું ભરતકામ) અને (કાચ જેવા પદાર્થ મીનાનું કામ) એ દિલ્હીની નોંધપાત્ર હસ્તકળાઓ છે. દિલ્લી હાટ, હોજ ખાસ અને પ્રગતિ મેદાન પર ભારતીય હસ્તકળાઓ અને હાથવણાટના કાપડની ભારે વિવિધતા જોવા મળે છે. આટલા સમયગાળામાં દિલ્હીમાં આખા દેશની મોટા ભાગની માનવતા ભળીને એકરસ ગઈ છે અને હવે એક વિલક્ષણ સાંસ્કૃતિક શૈલીમાં રૂપાંતર પામી છે. સમકક્ષ શહેરો સમકક્ષ શહેરો દેશ શિકાગો યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ ઓફ અમેરિકા કુઆલા લુમ્પુર મલેશિયા લંડન ઇંગ્લેન્ડ મોસ્કો રશિયા ટોક્યો જાપાન ઉલાન બાટોર મોંગોલિયા શિક્ષણ thumb|ભારતની ટોચની મેડિકલ કૉલેજ તરીકે સાતત્યપૂર્ણ સ્થાન જાળવી રાખતી,[268] ઓલ ઈન્ડિયા ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ મેડિકલ સાયન્સિઝ, તબીબી સંશોધન અને સારવારના ક્ષેત્રમાં વૈશ્વિક આગેવાન છે.[270] દિલ્હીમાં શાળાઓ અને ઉચ્ચ શૈક્ષણિક સંસ્થાઓનો વહીવટ શિક્ષણ નિયામક, રાષ્ટ્રીય રાજધાની પ્રદેશ (NCT) સરકાર અથવા ખાનગી સંસ્થા-સંગઠનો હસ્તક હોય છે. વર્ષ 2004–05માં, દિલ્હીમાં 2,515 પ્રાથમિક, 635 ઉત્તર-પ્રાથમિક, 504 માધ્યમિક અને 1,208 ઉચ્ચ માધ્યમિક શાળાઓ હતી. એ વર્ષે, શહેરમાં કુલ મળીને 165 ઉચ્ચ શિક્ષણ સંસ્થાઓ હતી, જેમાં પાંચ મેડિકલ કૉલેજ, આઠ ઈજનેરી કૉલેજ; ડીયુ(DU), જેએનયુ(JNU), જેએમઆઈ (JMI), જીજીએસઆઈપીયુ (GGSIPU), ઈગ્નુ (આઈજીએનઓયુ-IGNOU) અને જામિયા હમદર્દ એમ છ યુનિવર્સિટી અને નવ સ્વાયત્ત વિશ્વવિદ્યાલયો હતાં. જીજીએસઆઈપીયુ (GGSIPU) એ એક માત્ર રાજય હસ્તકની યુનિવર્સિટી છે; ઈગ્નુ (IGNOU) એ મુક્ત/દૂરથી અભ્યાસ માટેની યુનિવર્સિટી છે; અને બાકીની તમામ કેન્દ્ર હસ્તક/મધ્યસ્થ યુનિવર્સિટીઓ છે. thumb|left|દિલ્હીની ઈન્ડિયન ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ટૅકનોલૉજી એ ભારતની સૌથી જાણીતી ઈજનેરી સંસ્થાઓમાંની એક છે. અંગ્રેજી અથવા હિન્દી માધ્યમમાં શિક્ષણ આપતી દિલ્હીની ખાનગી શાળાઓએ બેમાંથી એક વહીવટી તંત્ર સાથે સંલગ્ન હોય છે- કાં તો કાઉન્સિલ ફોર ધ ઈન્ડિયન સ્કૂલ સર્ટિફિકેટ એકઝામિનેશન્સ (CISCE) અથવા સેન્ટ્રલ બોર્ડ ફોર સેકન્ડરી એજયુકેશન (CBSE). આખા દિલ્હીમાં વર્ષ 2004–05માં, આશરે 15.29 લાખ (1.529 મિલિયન) વિદ્યાર્થીઓએ પ્રાથમિક શાળામાં, આશરે 8.22 લાખ (0.822 મિલિયન) વિદ્યાર્થીઓએ ઉત્તર-પ્રાથમિક શાળામાં અને 6.69 લાખ (0.669 મિલિયન) વિદ્યાર્થીઓએ માધ્યમિક શાળાઓમાં પ્રવેશ લીધો હતો. કુલ પ્રવેશ લીધેલાં બાળકોમાંથી 49% વિદ્યાર્થિનીઓ હતી. એ જ વર્ષે, દિલ્હી સરકારે પોતાની કુલ રાજય આવકમાંથી 1.58%-1.95% જેટલો ખર્ચ શિક્ષણ પાછળ કર્યો હતો. 10+2+3 માળખા મુજબ દસ વર્ષનું પોતાનું માધ્યમિક તબક્કા સુધીનું શિક્ષણ પૂરું કર્યા પછી, વિદ્યાર્થીઓ બીજાં બે વર્ષ અથવા તો જુનિયર કૉલેજમાં અથવા તો ઉચ્ચ માધ્યમિક વર્ગો ધરાવતી શાળાઓમાં ગાળે છે, આ ગાળા દરમ્યાન તેમનો અભ્યાસ વધુ કેન્દ્રિત થાય છે. તેઓ પોતાના અભ્યાસનો પ્રવાહ પસંદ કરે છે- લલિત કળા, વાણિજય, વિજ્ઞાન અથવા વ્યાવસાયિક, જે ઓછું જોવા મળે છે. આ બે વર્ષનો અભ્યાસ પૂરો કર્યા પછી, જેમને આગળ વધવાની ઇચ્છા હોય તે કૉલેજમાં અનુસ્નાતકની પદવી પ્રાપ્ત કરવા માટે ત્રણ વર્ષ ભણે છે અથવા તો કાયદાભ્યાસ, ઈજનેરી અથવા મેડિસિનની વ્યાવસાયિક પદવી મેળવવા માટે કૉલેજમાં જોડાય છે. દિલ્હીમાં આવેલી નોંધપાત્ર ઉચ્ચતર શિક્ષણની અથવા સંશોધનની સંસ્થાઓમાં ઓલ ઈન્ડિયા ઈન્સ્ટિટયૂટ ઓફ મેડિકલ સાયન્સિઝ, લેડી હાર્ડિંગ મેડિકલ કૉલેજ, ડૉ.રામમનોહર લોહિયા હોસ્પિટલ અને પીજીઆઈએમઈઆર(PGIMER), ઈન્ડિયન ઈન્સ્ટિટયૂટ ઓફ ટેકનોલૉજી, દિલ્હી, નેતાજી સુભાષ ઈન્સ્ટિટ્યૂટ આોફ ટેકનોલૉજી, દિલ્હી કૉલેજ ઓફ એન્જિનિયરિંગ, ગુરુ ગોવિંદ સિંઘ ઈન્દ્રપ્રસ્થ યુનિવર્સિટી, ફેકલ્ટી ઓફ મેનેજમેન્ટ સ્ટડીઝ, ઈન્ડિયન લૉ ઈન્સ્ટિટયૂટ, દિલ્હી સ્કૂલ ઓફ ઈકોનોમિકસ, ઈન્ડિયન એગ્રીકલ્ચર રિસર્ચ ઈન્સ્ટિટયૂટ અને ઈન્ડિયન ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ફોરેન ટ્રેડ જેવી સંસ્થાઓનો સમાવેશ થાય છે. 2008ના એક સર્વેક્ષણ મુજબ, આશરે 16% દિલ્હીવાસીઓ કમ સે કમ કૉલેજમાંથી અનુસ્નાતક થયાની પદવી ધરાવતા હતા. માધ્યમો thumb|upright|દિલ્હી ખાતે પિતાંપુરા ટી.વી. ટાવર પ્રસારણ કાર્યક્રમ નવી દિલ્હી ભારતની રાજધાની હોવાથી રાજકીય અહેવાલો માટે તે મધ્યબિંદું સમાન છે, જેમાં ભારતીય સંસદના સત્રોનું નિયમિત પ્રસારણ પણ સમાવિષ્ટ છે. દેશભરમાં વ્યાપ્ત એવાં ઘણાં પ્રસાર-માધ્યમોની એજન્સીઓ દિલ્હી સ્થિત છે, જેમાં રાજય હસ્તકના પ્રેસ ટ્રસ્ટ ઓફ ઈન્ડિયા અને દૂરદર્શન પણ એક છે. શહેરમાં પ્રસારિત ટી.વી. પ્રોગ્રામોમાં દૂરદર્શનની બે નિઃશુલ્ક જમીન પરથી પ્રસારિત કરવામાં આવતી ટેલિવિઝન ચેનલો અને અનેક સિસ્ટમ ઓપરેટરો દ્વારા ચાલતી કેટલીક હિન્દી, અંગ્રેજી અને પ્રાદેશિક ભાષા ની કેબલ ચેનલો પરથી કાર્યક્રમો જોવા મળે છે. તેનાથી વિપરીત, શહેરમાં સૅટેલાઈટ ટેલિવિઝનને હજુ બહોળા પાયા પર ગ્રાહકોનો સ્વીકાર મળ્યો નથી. દિલ્હીમાં હજી પણ મુદ્રિત સમાચાર-માધ્યમોની લોકપ્રિયતા જળવાઈ રહી છે. વર્ષ 2004–05માં, શહેરમાંથી કુલ તેર ભાષામાં 1029 સમાચારપત્રો પ્રકાશિત થયા હતા. આમાંથી નવભારત ટાઈમ્સ , હિન્દુસ્તાન દૈનિક , પંજાબ કેસરી , દૈનિક જાગરણ , દૈનિક ભાસ્કર , દૈનિક દેશબંધુ અને સૌથી ઝડપી વ્યાપ સાધનાર સાપ્તાહિક ધ સ્ટેજમૅન ઈન્ટરનેશનલ સહિત કુલ 492 હિન્દી ભાષાના સમાચાર-પત્રો હતા. અંગ્રેજી ભાષામાં પ્રકાશિત થતાં અખબારોમાં આશરે ૧૦ લાખ પ્રતનો રોજિંદો ફેલાવો ધરાવતું ધ હિન્દુસ્તાન ટાઈમ્સ , એક માત્ર મોટું દૈનિક હતું. એ સિવાય બીજાં અંગ્રેજી અખબારોમાં ધ ઈન્ડિયન એકસપ્રેસ , બિઝનેસ સ્ટાન્ડર્ડ , ટાઈમ્સ ઓફ ઈન્ડિયા , ધ હિન્દુ , ધ પાયોનિયર અને એશિયન એજ નો સમાવેશ થાય છે. દિલ્હીમાં રેડિયો એ પ્રમાણમાં ઓછું લોકપ્રિય પ્રસાર માધ્યમ છે, અલબત્ત 2006માં કેટલીક એફએમ (FM) ચેનલોના ઉદ્ઘાટનથી એફએમ રેડિયોએ શહેરમાં પોતાના પગ જમાવવા શરૂ કરી દીધા છે. દિલ્હીથી અનેક રાજય હસ્તક અને ખાનગી રેડિયો સ્ટેશનો પ્રસારિત થાય છે, જેમાં દસ ભાષામાં છ રેડિયો ચેનલો આપતું ઓલ ઈન્ડિયા રેડિયો (AIR) સ્ટેશન એ વિશ્વનું સૌથી મોટું રેડિયો સેવા આપતું સ્ટેશન છે. શહેર સ્થિત અન્ય રેડિયો સ્ટેશનો છે- બીગ એફએમ (92.7 FM) , રેડિયો મિર્ચી (98.3 FM) , ફિવર (104.0 FM) , રેડિયો વન (94.3 FM) , રેડ એફએમ (93.5 FM) , રેડિયો સિટી (91.1 FM) , હિટ ૯૫ (95.0 FM) અને મીઓવ (104.8FM) . રમત ગમત ભારતના અન્ય હિસ્સાઓની જેમ, દિલ્હીમાં પણ ક્રિકેટ સૌથી વધુ લોકપ્રિય રમત છે. ભારતના સૌથી જૂનાં ક્રિકેટ મેદાનો માંથી એક, જયાં આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટ મેચો પણ ગોઠવાય છે, તે ફિરોઝ શાહ કોટલા સ્ટેડિયમ ઉપરાંત શહેરભરમાં જુદા જુદા સ્થાને ક્રિકેટ મેદાનો આવેલાં છે. દિલ્હી ક્રિકેટ ટીમ, ભારતની રાષ્ટ્રીય સ્તરની પ્રથમ કક્ષાની ક્રિકેટ ચેમ્પિયનશિપ-રણજી ટ્રોફીમાં ભાગ લેતી હોય છે. આ ઉપરાંત આઈપીએલ(IPL)ની દિલ્હી ડેરડેવિલ્સ ટીમ અને આઈસીએલ(ICL)ની દિલ્હી જાયન્ટ્સ (પહેલાં દિલ્હી જેટ્સ નામ હતું) ટીમ પણ શહેર ધરાવે છે. મેદાની હૉકી, ફૂટબોલ (સૉકર), બાસ્કેટ બૉલ, ટેનિસ, ગોલ્ફ, બેડમિન્ટન, તરણ, ગાડાંની રેસ, વેઈટ લિફિંટગ અને ટેબલ ટેનિસ જેવી અન્ય રમતો પણ શહેરમાં લોકપ્રિય છે. દિલ્હીમાં જવાહરલાલ નહેરુ સ્ટેડિયમ અને ઈન્દિરા ગાંધી ઈનડોર સ્ટેડિયમ જેવી રમતગમતની સવલતો છે. ભૂતકાળમાં દિલ્હી કેટલીક રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય રમતોનું યજમાન બન્યું છે, ઉ.દા. પહેલી અને નવમી એશિયન રમતો. હાલમાં દિલ્હી 2010ની કૉમનવેલ્થ ગેમ્સની યજમાની માટે તૈયારી કરી રહ્યું છે, જે શહેરમાં અત્યાર સુધી થયેલો સૌથી મોટો વિવિધ-રમતોનો સમારંભ હશે. 2014ની એશિયન ગેમ્સનું યજમાનપદું મેળવવા માટેની હોડમાં દિલ્હી ચૂકી ગયું હતું, પરંતુ હવે તે 2020ની ઓલમ્પિક રમતોના યજમાન બનવા માટેની હોડમાં ઉતરવાની તૈયારી કરી રહ્યું છે. 2010ની ઈન્ડિયન ગ્રાન્ડ પ્રિકસની પહેલવહેલી રમતનું યજમાનપદું કરવા માટે દિલ્હીની પસંદગી થઈ છે. સંદર્ભો વધુ વાંચન વર્ષ 2005–2006 માટે દિલ્હીનું આર્થિક સર્વેક્ષણ. . આયોજન વિભાગ.નેશનલ કેપિટલ ટેરિટરી ઓફ દિલ્હી સરકાર. 12 ફેબ્રુઆરી 2007ના સુધારો. દિલ્હી: એડવેન્ચર ઇન એ મેગાસિટી સેમ મિલર (લેખક અને પત્રકાર) દ્વારા બાહ્ય કડીઓ સરકાર ભારત સરકારની વેબસાઈટોની ડિરેકટરી, દિલ્હી નેશનલ કેપિટલ ટેરિટરી ઓફ દિલ્હી સરકાર દિલ્હી મહાનગરપાલિકા નવી દિલ્હી મ્યુનિસિપલ કાઉન્સિલ અન્યઃ લોન્લી પ્લેનેટ ગાઈડ દિલ્હી મેટ્રો રેલ કોર્પોરેશન શ્રેણી:કોમનવેલ્થ રમત માટે યજમાન રહી ચૂકેલા શહેરો શ્રેણી:ભારતનાં રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો શ્રેણી:એશીયામાં આવેલા દેશોની રાજધાનીઓ

ખગોળ શાસ્ત્ર

https://gu.wikipedia.org/wiki/ખગોળ_શાસ્ત્ર

redirect ખગોળશાસ્ત્ર

ગાંધી આશ્રમ

https://gu.wikipedia.org/wiki/ગાંધી_આશ્રમ

thumb|right|300px| સાબરમતી આશ્રમ, અમદાવાદ સાબરમતી આશ્રમ (કે જે હરિજન આશ્રમ, ગાંધી આશ્રમ કે સત્યાગ્રહ આશ્રમ તરીકે પણ ઓળખાય છે) ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના અમદાવાદ જિલ્લાના વહીવટી મથક અમદાવાદ શહેરમાં સાબરમતી નદીના કિનારે આવેલ છે. અંગ્રેજો સામેના સત્યાગ્રહ ની છાવણી તરીકે જાણીતા આ આશ્રમની સ્થાપના ઇ.સ. ૧૯૧૫ના વર્ષમાં અમદાવાદ શહેરના પાલડી વિસ્તારમાં આવેલા કોચરબ આશ્રમ ખાતે મહાત્મા ગાંધીજીએ કરી હતી. ગાંધી આશ્રમ એ ગાંધીજીનું આઝાદી પહેલાનું રહેઠાણ હતું. અહીંથી તેમણે આઝાદીની ચળવળની શરૂઆત કરી હતી. ગાંધીજી સાંજના સમયે સાબરમતીને કિનારે બેસીને પ્રાર્થના કરતાં હતાં. મીઠાના સત્યાગ્રહ માટે ગાંધીજીએ ગાંધી આશ્રમથી દાંડી કૂચની શરૂઆત કરી હતી. આ આશ્રમ હરીજન આશ્રમ તરીકે પણ જાણીતો છે. આજે પણ ગાંધી આશ્રમની ગરીમા જળવાયેલી રહી છે અને અનેક વિદેશીઓ આશ્રમની મુલકાત લે છે. અહી ગાંધીજીની જૂની વસ્તુઓ પણ મુકવામાં આવેલી છે. સંગ્રહાલયની વિશેષતા ‘મારું જીવન એ જ મારો સંદેશ’ ગેલેરી, જેમાં ગાંધીજીના જીવનમાં ઘટેલી ઐતિહાસિક ઘટનાઓને તાદૃશ કરતી 8 ભવ્ય કદની પેઈન્ટિંગ્સ અને ૨૫૦ કરતાં પણ વધારે તસવીરો સામેલ છે. ‘અમદાવાદમાં ગાંધી’ ગેલેરીમાં ગાંધીજીનું ઈ.સ. ૧૯૧૫-૧૯૩૦ સુધીનું અમદાવાદમાં જીવન દર્શાવાયું છે. ભવ્યકદની ઓઈલ પેઈન્ટિંગ ગેલેરી પ્રદર્શનમાં ગાંધીજીના અવતરણો, પત્રો અને અન્ય અવશેષો બતાવવામાં આવે છે. વાંચનખંડ સાથે હિન્દી, ગુજરાતી અને અંગ્રેજી ભાષામાં ગાંધીજીના જીવન, કામ, ઉપદેશો, ભારતીય સ્વતંત્ર્તા ચળવળ અને તેને સંબંધિત વિષયો પર આશરે ૩૫ હજાર જેટલા પુસ્તકો અને ૮૦ જેટલા સામાયિકો ધરાવતું પુસ્તકાલય. આર્કાઈવ્સ(સંગ્રહ)માં ગાંધીજીએ લખેલા અને તેમને મળેલા આશરે ૩૪,૧૧૭ પત્રો મૂળ અને ફોટોકોપી, હરિજન, હરિજનસેવક અને હરિજનબંધુમાં પ્રકાશિત થયેલા આશરે ૮૭૮૧ જેટલા ગાધીજીએ લખેલા લેખોની હસ્તપ્રતો, અને આશરે 6 હજાર જેચલા ગાંધીજી અને તેમના સાથીઓના ફોટાઓ સામેલ છે. આશ્રમનું મહત્ત્વનું સીમાચિહ્ન ગાંધીજીની કુટિર ‘હૃદયકુંજ’ જેમાં ગાંધીજીના અંગત અવશેષો દર્શાવવામાં આવ્યા છે. આશ્રમ પુસ્તક ભંડાર, બિન નફાકારકતાના દરે ગાંધીજી અને તેમના જીવનકાર્યને લગતું સાહિત્ય અને સંસ્મરણીય વેચે છે જે સ્થાનિક કારીગરોને મદદરૂપ બને છે. આશ્રમની પ્રવૃત્તિઓ thumb|ચરખો સાબરમતી આશ્રમમાં દર વર્ષે ૭ લાખ જેટલા મુલાકાતીઓ આવે છે. જેમની જરૂરતોનું ધ્યાન રાખવામાં આવે છે. આશ્રમ આખું વર્ષ મુલાકાતીઓ માટે સવારના ૮ વાગ્યાથી સાંજના ૭ વાગ્યા સુધી ખુલ્લું રાખવામાં આવે છે. આર્કાઈવ્ઝ સામગ્રી જેવી કે લખાણો, ફોટાઓ, પેઈન્ટિંગ્સ, વોઈસ-રેકોર્ડઝ, ફિલ્મસ અને વ્યક્તિગત અસરોને ભેગી કરવી, પ્રક્રિયા કરવી, સાચવવી અને તેને પ્રદર્શિત કરવી. ગાંધીજી દ્વારા ખાદી બનાવવામાં માટે વાપરવામાં આવેલો ચરખો અને તેમનું ટેબલ જેના પર તેઓ પત્રો લખતા હતા, તે અમૂલ્ય વસ્તુઓનું ધ્યાન રાખવામાં આવે છે. માઈક્રોફિલ્મિંગ, લેમિનેશન અને ફોટાના નેગેટિવ્સની સાચવણી. ગાંધીજીના જીવન, સાહિત્ય અને પ્રવૃત્તિઓના જુદા જુદા ભાગોના પ્રદર્શનની ગોઠવણી. ‘મહાદેવભાની ડાયરી’નું પ્રકાશન જે ભારતીય સ્વાતંત્ર્ય સંઘર્ષના ઈતિહાસનું વર્ણન કરે છે. આશ્રમ ટ્રસ્ટ મુલાકાતીઓ અને સમુદાયો માટે શિક્ષણ અને સંગ્રહાલય અને તેની આસપાસના મેદાનો તેમજ ઈમારતોની નિયમિતપણે જાળવણી જેવી પ્રવૃત્તિ માટે ભંડોળ પૂરુ પાડે છે. ગાંધીજીના વિચારો પર અભ્યાસ કરવો અને તેના પર થતા સંશોધનમાં મદદરૂપ થવું. જેમને મદદ કરવામાં આવી છે તેમના સંપર્કમાં રહેવું. સાહિત્ય સાથે અભ્યાસ અને સંશોધનના પરિણામને લોકોના ફાયદા માટે પ્રકાશિત કરવું. ગાંધીજીના જીવન સાથે સંકળાયેલા પ્રસંગોનું પાલન કરવું. યુવાનો અને વિદ્યાર્થીગણ સાથે સંપર્ક સાધી રાખવો અને તેમને ગાંધીજીના વિચારો પર અભ્યાસ કરવા માટેની સુવિધા પૂરી પાડવી. છબીઓ સંદર્ભ બાહ્ય કડીઓ ગાંધી આશ્રમની સત્તાવાર વેબસાઇટ મહાત્મા ગાંધી દ્વારા સત્યાગ્રહ આશ્રમનો ઇતિહાસ શ્રેણી:ગુજરાત શ્રેણી:અમદાવાદ શ્રેણી:અમદાવાદનાં જોવાલાયક સ્થળો

વડતાલ

https://gu.wikipedia.org/wiki/વડતાલ

REDIRECT વડતાલ (તા. નડીઆદ)

અલંગ

https://gu.wikipedia.org/wiki/અલંગ

અલંગ (અક્ષાંશ-રેખાંશ વિકિડેટા પ્રમાણે: ) ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના ભાવનગર જિલ્લાના તળાજા તાલુકામાં તેમ જ અરબ સાગરમાં આવેલા ખંભાતના અખાતમાં દરિયાકિનારે આવેલું નગર છે. જહાજવાડો thumb|અલંગના કાંઠે ભાંગવા માટે લાંગરેલા જહાજો, સેટેલાઈટ તસ્વીર, ૨૦૧૭ thumb|અલંગ ખાતે ભાંગવામાં આવી રહેલું જહાજ આ ગામનો જહાજવાડો વર્તમાન સમયમાં વિશ્વભરમાં જહાજ તોડવાના સ્થળ તરીકે જાણીતો થયેલ છે. અંગ્રેજી ભાષામાં અલંગને શીપીંગ બ્રેક યાર્ડ કહેવામાં આવે છે. એશીયા નું સૌથી મોટુ જહાજ ભાંગવાનુ સ્થળ અહિંયા છે, જ્યાં દરેક જાતનાં નાનાં-મોટાં જહાજો (ટેન્કર, મુસાફરવાહક, માલવાહક વગેરે) ભાંગીને દરેક ભાગ અલગ કરવામાં આવે છે. જહાજને તોડી નાખવાથી મળતા લોખંડ, કાંચ, પ્લાસ્ટિક, એલ્યુમિનિયમ, લાકડાંનું રાચરચીલું તેમ જ અન્ય વસ્તુઓને લગતા વેપારધંધા તેમજ ઉદ્યોગો પણ અહીં વિકાસ પામ્યા છે. આંકડાકીય માહિતી જહાજ ભાંગવાના ઉદ્યોગમાં ૨૦૧૪ થી સતત ત્રણ વરસ નબળા ગયા હોવાનો અહેવાલ વર્તમાનપત્રમાં પ્રકાશિત થયા હતા.. એ જ અહેવાલમાં ૨૦૧૭નું વર્ષ તેજીનું છે એવો આશાવાદ પણ વ્યક્ત કરવામાં આવ્યો હતો. ક્રમ નાણાકીય વરસ કુલ જહાજ જહાજોનું કુલ વજન (લાખ મેટ્રીક ટનમાં) ૧ ૨૦૧૪-૨૦૧૫ ૨૭૫ ૨.૪૯ ૨ ૨૦૧૫-૨૦૧૬ ૨૪૯ ૨.૪૩ ૩ ૨૦૧૬-૨૦૧૭ ૨૫૯ ૨.૫૯ સંદર્ભ શ્રેણી:ગુજરાતનાં શહેરો અને નગરો શ્રેણી:તળાજા તાલુકો શ્રેણી:ભાવનગર જિલ્લો શ્રેણી:ગુજરાતનાં બંદરો

લોકશાહી

https://gu.wikipedia.org/wiki/લોકશાહી

thumb|339x339px|લોકશાહી સ્વતંત્રતા અંક, ૨૦૧૯ thumb|339x339px|ફ્રીડમ ઓફ ધ વર્લ્ડ ૨૦૧૬ના સર્વેક્ષણ મુજબ ૨૦૧૫ના વર્ષ દરમિયાન વિવિધ દેશોની લોકશાહી સ્વતંત્રતા.Freedom in the World 2016, Freedom House. Retrieved 28 January 2016. લોકશાહી ( , , શાબ્દિક રીતે "લોકો દ્વારા શાસન") એ સરકારનું એક એવું તંત્ર છે જ્યાં નાગરિકો મત દ્વારા સત્તાનો ઉપયોગ કરે છે. પ્રત્યક્ષ લોકશાહીમાં નાગરિકો સંપૂર્ણ રૂપે એક સંચાલક સંસ્થા બનાવે છે અને પ્રત્યેક મુદ્દા પર સીધો મત આપે છે. પ્રતિનિધિ લોકશાહીમાં નાગરિકો પોતાને માટે પ્રતિનિધિઓ પસંદ કરે છે. આ પ્રતિનિધિઓ એક વહીવટી સંસ્થા, જેમ કે વિધાનસભા રચવા માટે મળે છે. બંધારણીય લોકશાહીમાં બહુમતીની સત્તા પ્રતિનિધિ લોકશાહીના માળખામાં ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે.Oxford English Dictionary: "democracy". લોકશાહી એ સંઘર્ષની પ્રક્રિયા કરવાની એક પ્રણાલી છે જેમાં પરિણામો સહભાગીઓ શું કરે છે તેના પર નિર્ભર છે, પરંતુ કોઈ એક બળ તેનું શું થાય છે અને તેના પરિણામોને નિયંત્રિત કરે છે. પરિણામોની અનિશ્ચિતતા લોકશાહીમાં સહજ છે. લોકશાહી બધા જ દળોને તેમનાં હિતોને સમજાવવા માટે વારંવાર સંઘર્ષ કરે છે અને લોકોનાં જૂથોથી સત્તાના નિયમોને સ્થાપિત કરે છે. કોઇ પણ એક વ્યક્તિની નિરપેક્ષ રાજાશાહી, અથવા અલ્પજનતંત્ર કે જ્યાં એક સત્તા તરીકે વ્યક્તિઓ એક નાની સંખ્યા રાજ કરે છે, તેની સરખામણીમાં લોકશાહી અલગ છે. તેમ છતાં ગ્રીક ફિલસૂફીમાંથી વારસાગત આ વિરોધ હવે અસ્પષ્ટ છે કારણ કે સમકાલીન સરકારોએ લોકશાહી, અલ્પજનતંત્ર અને રાજાશાહી તત્વો મિશ્ર કર્યા છે. કાર્લ પોપરે લોકશાહીને સરમુખત્યારશાહી અથવા અત્યાચારથી વિપરીત વ્યાખ્યાયિત કરી, જેથી લોકો તેમના નેતાઓને અંકુશમાં લેવા અને ક્રાંતિની જરૂરિયાત વિના તેમને બહાર કાઢવાની તકો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે.Jarvie, 2006, pp. 218–19 સંદર્ભ શ્રેણી:સમાજશાસ્ત્ર

ઇમરાન ખાન

https://gu.wikipedia.org/wiki/ઇમરાન_ખાન

ઇમરાન ખાન એ ભૂતપૂર્વ પાકિસ્તાની ક્રિકેટર અને વર્તમાન રાજકારણી છે. ક્રિકેટ જગતમાં તેમણે એક ઑલરાઉન્ડર તરીકે ખ્યાતિ મેળવી હતી. ઓગસ્ટ ૨૦૧૮ની ચૂંટણીઓમાં તહરીક-એ-ઇન્સાફ પક્ષને બહુમત મળતા તેઓ પાકિસ્તાનના વડાપ્રધાન તરીકે એપ્રિલ ૨૦૨૨ સુધી રહ્યા હતા. સંદર્ભ શ્રેણી:ક્રિકેટર શ્રેણી:રાજકારણી શ્રેણી:૧૯૫૨માં જન્મ શ્રેણી:જીવિત લોકો

જ્યોતીન્દ્ર દવે

https://gu.wikipedia.org/wiki/જ્યોતીન્દ્ર_દવે

જ્યોતીન્દ્ર દવે ગુજરાતી ભાષાના જાણીતા હાસ્યલેખક હતા. જીવન જ્યોતીન્દ્ર દવેનો જન્મ ર૧મી ઓક્ટોબર, ૧૯૦૧ના દિવસે દક્ષિણ ગુજરાતના સુરત શહેર ખાતે થયો હતો. તેમણે ૧૯૧૯માં મેટ્રિક, ૧૯૨૩માં બી.એ. અને ૧૯૨૫માં એમ.એ.ની પદવીઓ સુરતમાંથી મેળવી હતી. ૧૯૨૬ થી ૧૯૩૩ સુધી તેઓ મુંબઈમાં કનૈયાલાલ મુનશી સાથે ગુજરાતી સાહિત્યનો ઇતિહાસ લખવાના કાર્યમાં જોડાયા. મુનશી જેલમાં હતા એટલો થોડો સમય તેમણે કબિબાઇ હાઇસ્કૂલમાં અધ્યાપન કાર્ય કર્યું. તેમણે 'ગુજરાત' માસિકનું સહ-સંપાદન પણ કરેલું. ૧૯૩૩ થી ૧૯૩૭ દરમિયાન તેમણે સુરતની એમટીબી કોલેજમાં ગુજરાતીમાં અધ્યાપન કાર્ય કર્યું. કનૈયાલાલ મુનશીની વિનંતી પર તેઓ ફરી મુંબઈ આવ્યા અને મુંબઈ સરકારના કાર્યાલયમાં ભાષાંતરકારનું કામ તેમની ૧૯૫૬માં નિવૃત્તિ સુધી કર્યું. તેમણે પછી મુંબઈની વિવિધ કોલેજમાં અધ્યાપન કાર્ય કર્યું. તેઓ માંડવી, કચ્છ ખાતે પ્રિન્સિપાલ પણ રહ્યા હતા. તેઓ ૧૯૬૬માં ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના પ્રમુખ રહ્યા હતા. તેમના માતાનું નામ ધનવિદ્યાગૌરી અને પિતાનું નામ હરિહરશંકર હતું. તેમનાં લગ્ન ઇ. સ. ૧૯૨૯માં કરસુખબેન સાથે થયાં હતાં અને પુત્રી રમા, પુત્ર પ્રદીપ, અસિતના તેઓ પિતા બન્યા. એમનું અવસાન ૧૧ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૮૦ના રોજ મુંબઈ ખાતે થયું હતું. તેમનું ઘર સુરતના આમલિરણ વિસ્તારમાં આવેલું છે. સર્જન તેમની મુખ્ય રચનાઓમાં 'રંગતરંગ' 'ભાગ ૧ થી ૬' (૧૯૩૨-૧૯૪૬), 'જ્યોતીન્દ્ર તરંગ', 'રેતીની રોટલી' (૧૯૫૨), 'વડ અને ટેટા' (હાસ્ય નિબંધો), 'અમે બધાં' (નવલકથા, ૧૯૩૬), 'વ્યતીતને વાગોળું છું' (આત્મકથા), 'હાસ્ય નિબંધ સંગ્રહ' - ૧૦, 'હાસ્યનવલકથા' - ૧, 'આત્મકથા' વગેરે મુખ્ય છે. વળી તેમના 'અવસ્તુદર્શન', 'અશોક પારસી હતો', 'મહાભારત: એક દ્રષ્ટિ', 'મારી વ્યાયામસાધના', 'સાહિત્યપરિષદ' જેવા ઘણા નિબંધો પણ તેમણે ગુજરાતી ભાષાને આપ્યા. કાવ્યોમાં તેમણે 'આત્મપરિચય', 'એ કોણ હતી?' તથા 'લગ્નના ઉમેદવાર' જેવી નાટ્યરચનામાં તેમણે તેમની પ્રતિભાનો પરિચય આપ્યો. ઉપરાંત 'વિષપાન' (૧૯૨૮) એ તેમની પ્રારંભિક અવસ્થામાં રચાયેલું એમનું ઐતિહાસિક ત્રિઅંકી નાટક છે. 'વડ અને ટેટા' (૧૯૫૪) એ મોલિયેરના પ્રહસન 'માઈઝર' નું રૂપાંતર છે. 'સામાજિક ઉત્ક્રાન્તિ' (૧૯૩૦) તથા 'એબ્રહમ લિંકન-જીવન અને વિચાર' (૧૯૬૧) એમના અનુવાદગ્રંથો છે. 'ખોટી બે આની', 'લગ્નનો ઉમેદવાર', 'પાનનાં બીડાં', 'સોયદોરો', 'ટાઈમટેબલ', વગેરે તેમની મહત્વની કૃતિઓ છે. પુરસ્કાર તેમને ૧૯૪૦માં નર્મદ સુવર્ણ ચંદ્રક અને ૧૯૪૧માં રણજિતરામ સુવર્ણ ચંદ્રક એનાયત થયો હતો. તેમના માનમાં ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ તરફથી દર વર્ષે હાસ્ય સાહિત્યકારને 'જ્યોતીન્દ્ર દવે પારિતોષિક' અપર્ણ થાય છે. સંદર્ભ બાહ્ય કડીઓ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ પર પરિચય Category:ગુજરાતી સાહિત્યકાર શ્રેણી:હાસ્ય સાહિત્યકાર શ્રેણી:ગુજરાતી વ્યક્તિત્વ શ્રેણી:રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક વિજેતા શ્રેણી:નર્મદ સુવર્ણચંદ્રક વિજેતા શ્રેણી:ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના પ્રમુખો

હાથબ (તા.ભાવનગર)

https://gu.wikipedia.org/wiki/હાથબ_(તા.ભાવનગર)

હાથબ ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના ભાવનગર જિલ્લામાં આવેલા ભાવનગર તાલુકામાં આવેલું એક ગામ છે. ભાવનગરથી ૩૦ કિલોમિટર દૂર આવેલું આ દરિયાકિનારાના ગામ પાસે એક હવા ખાવાનું સ્થળ પણ છે. ભારતીય પુરાતત્વ ખાતા દ્વારા હાથબમાં ઉત્ખનન કાર્ય હાથ ધરવામાં આવ્યું છે. અહીં માનવસંસ્કૃતિના પ્રાચીન અવશેષો મળી આવવાની શકયતા છે. ૧૯૮૫માં અહીંયા દરિયાઈ કાચબા ઊછેર કેંદ્ર દીપકભાઈ પ્ર. મેહતાએ ગુજરાત વન વિભાગના સહયોગથી બનાવેલું. હાથબ બંગલાની બાજુનાં મકાનમાં લોકશાળા ચાલે છે. હાથબ બંગલા પારિસ્થિકી-પ્રવાસન સ્થળ ભાવનગર રજવાડાંના સમયમાં અહીં ભાવનગરના રાજવીએ હાથબ ગામથી દોઢ કિ.મી.ના અંતરે સોનેરી રેતી વાળા દરિયા કિનારે એક બંગલો બનાવેલો જે હાથબ બંગલા તરીકે ઓળખાય છે. એ બંગલો હાલ જંગલખાતાનાં કબ્જા હેઠળ બંધ હાલમાં છે. એ પછી ૧૫ ઓગસ્ટ ૨૦૧૪ના દિવસે એ બંગલાના પરિસરની બાજૂમાં આવેલી જમીન પર હાથબ બંગલા પારિસ્થિકી-પ્રવાસન સ્થળ સંકૂલ બનાવવામાં આવ્યું છે જ્યાં પ્રવાસીઓ માટે રહેવા - જમવા સહીતની સુવિધાઓ છે. સંદર્ભ Category:ગુજરાતનાં ગામો શ્રેણી:ભાવનગર તાલુકો શ્રેણી:જોવાલાયક સ્થળો શ્રેણી:દરિયાકિનારો

ભાષા

https://gu.wikipedia.org/wiki/ભાષા

વ્યાપક અર્થમાં નિશાનીઓ અને નિયમો દ્વારા બનતું એક માળખાને ભાષા કહે છે. ભાષાઓનો ઉપયોગ વિચારોની આપ-લે માટે થાય છે પરંતુ ભાષાઓનો ઉપયોગ ત્યાં સુધી મર્યાદિત નથી. ભારત દેશમાં ગુજરાતી ભાષા, મરાઠી ભાષા, બંગાળી ભાષા, મલયાલમ ભાષા, તમીળ ભાષા, કન્નડ ભાષા, પંજાબી ભાષા, સિંધી ભાષા, તેલુગુ ભાષા, હિન્દી ભાષા, ઉર્દૂ ભાષા, આસામી ભાષા, કાશ્મીરી ભાષા, મૈથિલી ભાષા, સંસ્કૃત ભાષા, સંથાલી ભાષા, અંગ્રેજી ભાષા, નેપાલ ભાષા, મારવાડી ભાષા, ભોજપુરી ભાષા વગેરે અલગ અલગ નીચે પ્રમાણેની ભાષાઓ બોલવામાં આવે છે. આ પણ જુઓ ગુજરાતી હિન્દી શ્રેણી:ભાષાઓ

ભારતની ભાષાઓની સૂચી

https://gu.wikipedia.org/wiki/ભારતની_ભાષાઓની_સૂચી

ભારત દેશમાં અલગ અલગ નીચે પ્રમાણેની ભાષાઓ અધિકૃત ભાષાઓ ગણાય છે. તે ઉપરાંત પણ અલગ અલગ કેટલીયે અન્ય ભાષાઓ અને બોલીઓ ભારતમાં બોલાય છે. અધિકૃત ભાષાઓ ભારતનાં બંધારણની કલમ ૩૪૫ નાં મે ૨૦૦૭નાં ૮માં પરીચ્છેદ દ્વારા નીચેની ભાષાઓને 'અધિકૃત ભાષા'ની શ્રેણીમાં મુકવામાં આવેલ છે.ભારતનું બંધારણ, પાન ૩૩૦, પરિશિષ્ટ ૮ [કલમ ૩૪૪ (૧) અને ૩૫૧] ભાષાઓ: ભાષા મૂળ (Genetic affiliation) બોલનારાઓ (૨૦૦૧),(૧૦ લાખમાં) ભૌગોલિક વિસ્તાર આસામીઝ/(Axomiya) ઇન્ડો-આર્યન, પુર્વીય ૧૩ આસામ બંગાળી ઇન્ડો-આર્યન, પુર્વીય ૧૮૦ પશ્ચિમ બંગાળ, આસામ, ઝારખંડ, ત્રિપુરા બોડો તિબેટો-બર્મન ૧.૨ આસામ ડોગરી ઇન્ડો-આર્યન, ઉત્તરીય ૦.૧ જમ્મુ અને કાશ્મીર ગુજરાતી ઇન્ડો-આર્યન, પશ્ચિમી ૪૬ ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર, તામિલ નાડુ હિન્દી ઇન્ડો-આર્યન, ઘણી વિવિધતા ૪૨૨ "હિન્દી ભાષી વિસ્તાર", ઉત્તર ભારત (મુખ્યત્વે: દિલ્હી, રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ, ઉત્તર પ્રદેશ, છત્તીસગઢ, વિગેરે) કન્નડ દ્રવિડીયન, દક્ષિણી ૩૮ કર્ણાટક, મહારાષ્ટ્ર, તામિલ નાડુ, ગોઆ કાશ્મીરી દર્ડીક ૫.૫ જમ્મુ અને કાશ્મીર કોંકણી ઇન્ડો-આર્યન, દક્ષિણી ૨.૫ કોંકણ (ગોઆ, કર્ણાટક, મહારાષ્ટ્ર, કેરળ) મૈથિલી ઇન્ડો-આર્યન, પુર્વીય ૧૨ બિહાર મલયાલમ દ્રવિડીયન, દક્ષિણી ૩૩ કેરળ, લક્ષદ્વીપ, માહે, પોંડિચેરી મણિપુરી, મૈતૈયી, મૈતૈ, મૈથૈઇ તિબેટો-બર્મન ૧.૫ મણિપુર મરાઠી ઇન્ડો-આર્યન, દક્ષિણી ૭૨ મહારાષ્ટ્ર, કર્ણાટક, મધ્ય પ્રદેશ, ગુજરાત, આંધ્ર પ્રદેશ, ગોઆ નેપાળી ઇન્ડો-આર્યન, ઉત્તરીય ૨.૫ સિક્કિમ, પશ્ચિમ બંગાળ, આસામ ઉડિયા ઇન્ડો-આર્યન, પુર્વીય ૩૩ ઓરિસ્સા પંજાબી ઇન્ડો-આર્યન ૨૯ પંજાબ, ચંડીગઢ, દિલ્હી, હરિયાણા સંસ્કૃત ઇન્ડો-આર્યન ૦.૦૫ - સંથાલી મુંડા ૬.૫ સંથાલ છોટા નાગપુર વિસ્તારની આદિજાતિ (બિહાર, છત્તીસગઢ, ઝારખંડ, ઓરિસ્સા) સિંધી ઇન્ડો-આર્યન , ઉત્તરપશ્ચિમ ૨.૫ ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર, દિલ્હી, રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ તમિલ દ્રવિડીયન, દક્ષિણી ૬૧ તામિલ નાડુ, કર્ણાટક, પોંડિચેરી, આંધ્ર પ્રદેશ, કેરળ, મહારાષ્ટ્ર તેલુગુ દ્રવિડીયન, દક્ષિણ-મધ્ય ૭૪ આંધ્ર પ્રદેશ, કર્ણાટક, તામિલ નાડુ, મહારાષ્ટ્ર, ઓરિસ્સા ઉર્દૂ ઇન્ડો-આર્યન , મધ્ય ૫૨ જમ્મુ અને કાશ્મીર, આંધ્ર પ્રદેશ, દિલ્હી, બિહાર, ઉત્તર પ્રદેશ અધિકૃત શાસ્ત્રીય ભાષાઓ ૨૦૦૪ માં, ભારત સરકારે જાહેર કર્યું કે જે ભાષાઓ નિશ્ચિત માપદંડમાં ખરી ઉતરતી હશે તેને અધિકૃત શાસ્ત્રીય ભાષાનો દરજ્જો પ્રદાન કરાશે. ત્યાર પછી શાસ્ત્રીય ભાષા તરીકે જાહેર કરાયેલ ભાષાઓમાં તમિલ (૨૦૦૪ માં), સંસ્કૃત (૨૦૦૫ માં), કન્નડ (૨૦૦૮ માં), અને તેલુગુ (૨૦૦૮ માં). નો સમાવેશ થાય છે. સંદર્ભ બાહ્ય કડીઓ http://www.languageinindia.com/ Languages of India (SIL Ethnologue list) Languages and Scripts of India Reconciling Linguistic Diversity: The History and the Future of Language Policy in India by Jason Baldridge Words and phrases in 26 Indian languages Titus - ભારતની ભાષાઓ ભારતમાં ભાષા વૈવિધ્ય શ્રેણી:ભાષાઓ શ્રેણી:ભારત

જામનગર

https://gu.wikipedia.org/wiki/જામનગર

જામનગર એ ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યમાં આવેલા સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશમાં આવેલું એક મહત્વનું શહેર છે. આ શહેર સૌરાષ્ટ્રના ઉત્તર સીમાડે દરિયાકિનારે આવેલું છે. જામનગર ગુજરાતનાં મુખ્ય ચાર શહેરો પછીનાં મોટાં શહેરો પૈકીનું એક છે. જામનગર ખાતે જામનગર જિલ્લા તેમજ જામનગર તાલુકાનું વહીવટી મુખ્યમથક આવેલું છે. આ શહેરનું વહીવટી સંચાલન જામનગર મહાનગરપાલિકા કોર્પોરેશન કરે છે. ઇતિહાસ જામનગર આઝાદી પહેલા નવાનગર તરીકે ઓળખાતું સૌરાષ્ટ્રનું એક રજવાડું હતું. જામનગરની સ્થાપના જામ રાવળના હસ્તે ઇ.સ. ૧૫૪૦માં રંગમતિ અને નાગમતિ નદીઓના કિનારે થયાનું ઇતિહાસકારો માને છે. કચ્છમાંથી આવેલા જાડેજા વંશના ક્ષત્રિયોએ કચ્છના કિનારેથી નાનું રણ ઓળંગીને સેના સાથે આવી અહીંના જેઠવા, દેદા, ચાવડા અને વાઢેર શાખાના રાજપુતોને હરાવીને નવાનગર રાજ્યની સ્થાપના કરી હતી. સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશમાં જાડેજાના સૌથી મહત્વપૂર્ણ અને સૌથી મોટા રજવાડું રાજ્યો પૈકીનું એક હતું. ઐતિહાસિક અહેવાલો અનુસાર, બહાદુરશાહ, ગુજરાતના સમ્રાટ, પાવાગઢની ઘેરાબંધીમાં તેમની ભૂમિકાને માન્યતા આપવા માટે જામ લાખાજીને બાર ગામોને આપવામાં આવ્યા હતા. તેમ છતાં, ગામોનો કબજો લઈ લીધા પછી તેના પિતરાઈ ભાઈઓ તમાચી દેડા અને જામ હમીરજી જાડેજા દ્વારા હત્યા કરવામાં આવી હતી. તેના પુત્ર જામ રાવલે તેના પિતાના હત્યારાઓની હત્યા કરી અને કચ્છના શાસક બન્યા હતા. હમીરજીના બે પુત્રો કેનગરજી અને સાહિબજી મુઘલ સમ્રાટ હુમાયુના શરણમાં દિલ્હી ભાગી ગયા. સિંહના શિકાર દરમિયાન, બે ભાઈઓએ સિંહ દ્વારા ઘવાયેલા સમ્રાટને બચાવી લીધા હતા અને  તેમના બહાદુરી માટે પુરસ્કાર તરીકે, તેમના સામ્રાજ્ય ફરીથી મેળવવા માટે સૈન્ય મોકલવામાં આવ્યું હતું. જ્યારે જામ શ્રી રાવલજીએ બે રાજકુમારોને કચ્છમાં શાહી લશ્કર સાથે પાછા આવતા સાંભળ્યા ત્યારે તેમણે યુદ્ધ માટે તૈયાર કર્યા હતા. એક રાત્રે, રાજપૂતોના જાડેજા કુળના સર્વોચ્ચ દેવી આશાપુરા, સ્વપ્નમાં જામ રાવલજીને આવ્યા હતા અને તેમને શપથ લેતા કહ્યું હતું કે  હમીરજીને મારવા નહીં, ભલે તે તેના મૃત્યુ માટે જવાબદાર વ્યક્તિ હતા, પણ તેણીએ તેને સજા કરતા અટકાવ્યો કારણ કે તેમણે અન્ય તમામ સમયે તેને સન્માનિત કર્યા હતા, પરંતુ તેમને હવે કચ્છમાં રહેવું ન હતું. જામ રાવલજી અને તેમના મંડળએ કૂચ કરી, તેમના પિતાની હત્યામાં મુખ્ય કાવતરાખોર તમિખી દેડા પર હુમલો કર્યો અને હત્યા કરી, પિતાના અમરાન અને તેના મૂળ નગર પર વિજય મેળવ્યો. જામ રાવલજીએ તેમના નાના ભાઈ હૃધ્રોલજીને ધ્રોલ પ્રાંતનું શાસન આપ્યું, જે પાછળથી ખંભાળયા નજીક મિઠોઈના યુદ્ધમાં મૃત્યુ પામ્યા હતા, તેની ગાદી તેમના મોટા પુત્ર જાસોજીને સોંપવામાં આવી હતી. જામ હરી રાવલજીએ સૌરાષ્ટ્રના ભાગો જીતી લીધાં હતા અને ૯૯૯ ગામોને આ પ્રદેશનું નામ જાડેજા શાખાના મૂળપુરુષ ગાજનના પુત્ર હાલાજીના નામ પરથી હાલાર તરીકે નામ આપ્યું, ત્યાર થી આ પંથક હાલાર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તે સમયના હાલાર રજવાડાની હદમાં ઉત્તરે કચ્છનો અખાત અને કચ્છનું નાનું રણ, પશ્ચિમે ઓખામઢીનું રણ અને અરબી સમુદ્ર, પૂર્વમાં મોરબી, રાજકોટ, ઘ્રોળ તથા દક્ષિણે ગોંડલ સોરઠ પ્રદેશ અને અન્ય વિસ્તાર આવતો હતો. વસ્તી જામનગર શહેરની વસ્તી ઇ.સ. ૧૮૭૨માં ૩૪,૭૪૪ હતી જે વધીને ઇ.સ. ૧૯૭૧ની વસ્તી ગણતરીમાં ૨,૧૪,૮૧૬ થઇ હતી. ઇ.સ. ૨૦૧૧માં થયેલી વસ્તી ગણતરી પ્રમાણે જામનગરની વસ્તી ૫,૨૯,૩૦૮ છે; જેમાં ૨,૭૬,૨૦૨ પુરુષો અને ૨,૫૩,૧૦૬ સ્ત્રીઓ છે. કુલ વસ્તીના ૮૨.૫૮% (પુરુષ:૮૬.૯૭% અને સ્ત્રી:૭૭.૮૩%) સાક્ષર છે. સંસ્કૃતિ જામનગરના મોટાભાગના રહેવાસીઓ ગુજરાતી છે અને ગુજરાતી ભાષા બોલે છે. વસ્તીનો એક નાનો ભાગ કચ્છી ભાષા બોલે છે, જે ગુજરાતી લિપિમાં લખાય છે. કાઠિયાવાડી બોલી દૈનિક સંદેશાવ્યવહાર માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે. ભારતનું એકમાત્ર દરિયાઇ રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન અને અભયારણ્ય, જામનગર નજીક, પીરોટન બેટ પર આવેલું છે. જામનગર તેના ચાર આરસના જૈન મંદિરો માટે જાણીતું છે: વર્ધમાન શાહનું મંદિર, રૈસી શાહનું મંદિર, શેઠનું મંદિર અને વાસુપૂજ્ય સ્વામીનું મંદિર; જે ૧૫૭૪ થી ૧૬૨૨ વચ્ચે બાંધવામાં આવ્યા હતાં. જામનગરના બાલા હનુમાન મંદિરને "રામ ધૂન" (૧ ઓગસ્ટ ૧૯૬૪થી) ના લાંબા સમય સુધી સતત જાપ કરવા માટે ગિનીસ બુક વર્લ્ડ રેકોર્ડમાં સૂચિબદ્ધ કરાયું છે. ગિનીસ બુક રેકોર્ડ્સમાં જામનગરના શ્રી જલારામ મંદિર જીર્ણોદ્ધાર સમિતિ સંસ્થા દ્વારા બનાવવામાં આવેલા વિશ્વના સૌથી મોટો રોટલા, જેનું વજન ૬૩.૯૯૯૯ કિગ્રા છે, નો સમાવેશ થાય છે. જે ૧૫ જાન્યુઆરી ૨૦૦૫ના રોજ બનાવવામાં આવ્યો હતો. જામનગર શહેરના ઘણાં મંદિરોને કારણે અને લોકો આધ્યાત્મિકતા અને વૈવિધ્યસભર ધર્મો તરફ વળેલા હોવાને કારણે "છોટી કાશી" તરીકે પ્રખ્યાત છે. આચાર્ય શ્રી મનહરલાલજી મહારાજશ્રી દ્વારા સ્થાપિત ગીતા વિદ્યાલયની 5 શાખાઓ અહીં આવેલી છે. જે શ્રીમદ્ ભાગવત ગીતા, રામાયણ વગેરેના ઉપદેશો વડે ૮ થી ૧૮ વર્ષના બાળકોના સંતુલિત શારીરિક અને માનસિક વિકાસ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. જોવાલાયક સ્થળો દરબારગઢ દરબારગઢ (મહારાજાનો મહેલ), જામ સાહેબનું જૂનું રાજનિવાસ અને જામનગરનું સૌથી મહત્વપૂર્ણ ઐતિહાસિક સંકુલ છે. તેનું સ્થાપત્ય રાજપૂત અને યુરોપિયન શૈલીઓનું મિશ્રણ છે. અર્ધ-પરિપત્ર મહેલ સંકુલમાં ખૂબ જ સુંદર સ્થાપત્ય સુવિધાઓ અને વિગતો સાથે સંખ્યાબંધ ઇમારતોનો સમાવેશ થાય છે. તેમાં પથ્થરની કોતરણી, ભીંતચિત્રો, ફરેટવર્ક કોતરણી કરેલી જાળીઓ, સુશોભન અરીસો, કોતરેલા થાંભલાઓ અને શિલ્પના કેટલાક સુંદર ઉદાહરણો છે. બહારની તરફ ભારતીય પરંપરામાં ઝરુખાઓ કોતરવામાં આવેલા છે અને વેનેશ્યન-ગોથિક કમાનો છે. ૨૦૦૧માં આવેલા ધરતીકંપને કારણે દરબારગઢને નોંધપાત્ર નુકસાન થયું હતું. લાખોટા તળાવ અને સંગ્રહાલય thumb|લાખોટા તળાવ અને રણજીત રાજા મ્યુઝિયમ નવાનગરના મહારાજાનો આ નાનો મહેલ લાખોટા તળાવની મધ્યમાં એક ટાપુ પર આવેલો છે જેને હાલમાં સંગ્રહાલયમાં ફેરવવામાં આવેલો છે. આ કિલ્લા જેવા મહેલમાં અર્ધ ગોળાકાર ગઢ છે, ગઢના કાંગરા અને બુરંજો ધરાવતા આ કિલ્લામાં પ્રવેશતા જ તલવારો, બંદુકો અને બારુદ ભરવાના કૂંજાઓનું પ્રદર્શન જોવા મળે છે. તળાવની વચ્ચે આવેલા આ ટાપુ પરથી તળાવની પેલે પાર જવા માટે સુંદર કાળીગરીવાળા કઠેડાથી શોભતો કમાનાકર પથ્થરનો પુલ આવેલો છે. કિલ્લાના સંગ્રહાલયમાં શિલ્પોનો સારો સંગ્રહ છે જે ૯મીથી ૧૮મી સદીના સમય દરમ્યાનના છે. આ ઉપરાંત આસપાસના ગામોમાંથી મળી આવેલા મધ્યકાલિન માટીકામના વાસણો પણ અહિં પ્રદર્શિત કરવામાં આવેલા છે. આ સંગ્રહાલય રણમલ તળાવની ઉત્તરીય બાજુના ટૂંકા પુલ પરથી પહોંચી શકાય છે અને બુધવાર સિવાય દરરોજ ખુલ્લું હોય છે. વિલિંગડન ક્રેસન્ટ પ્રભાવશાળી વિલિંગડન ક્રેસન્ટનું નિર્માણ જામ રણજિતસિંહે કરાવ્યું હતું, જે તેમના યુરોપીયન પ્રવાસથી પ્રેરિત હતું. મૂળતઃ અર્ધચંદ્રાકાર બજાર માટેની જગ્યા છે જેમાં ત્રિકોણીય કમાનોની હારવાળો રસ્તો આવેલો છે જેની ફરતે ભોંયતળીએ મોટા અને ઉપલા માળે નાના એવા વક્રાકાર દિવાલમાં જડેલા ચોરસ થાંભલાઓ અને ફરતે જમરૂખના આકારની નાની થાંભલીઓ ગોઠવેલી છે. જામ સાહેબની પ્રતિમા અર્ધચંદ્રાકારની મધ્યમાં આવેલી છે. ૨૦૦૧ના ગુજરાત ભૂકંપથી આ શોપિંગ વિસ્તારમાં થોડું નુકસાન થયું હતું. પ્રતાપ વિલાસ મહેલ પ્રતાપ વિલાસ મહેલ મહારાજા રણજીતસિંહજીના શાસન દરમિયાન બાંધવામાં આવેલો. તેમાં ભારતીય કોતરણી સાથે યુરોપિયન સ્થાપત્ય છે જે તેને સંપૂર્ણપણે અલગ બનાવે છે. તે કલકત્તાની વિક્ટોરિયા મેમોરિયલ ઇમારતના અનુગામી તરીકે બાંધવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ તેમાં બાંધવામાં આવેલા ગુંબજો ભારતીય સ્થાપત્ય શૈલિ મુજબના છે, જેમાંના ત્રણ કાચના બનેલા છે. સ્તંભો પર વેલો, ફૂલો, પાંદડા, પક્ષીઓ અને પ્રાણીઓની કોતરણી કરવામાં આવી છે જે મહેલને જીવંત બનાવે છે. ૨૦૦૧ના ધરતીકંપથી કેટલાક ભાગને ઘણું નુકશાન થયું હતું અને કેટલાક ખૂણાઓમાં છત અને દિવાલો વચ્ચે મોટી તિરાડો પડી હતી. આ મહેલ મુલાકાતીઓ ફક્ત બહારથી જ જોઈ શકે છે, અંદર પ્રવેશ આપવામાં આવતો નથી. ઉદ્યોગો જામનગર તેની બાંધણી તેમજ પિત્તળના વાસણોના ઉદ્યોગો માટે જાણીતું છે. તે ખાંડ તેમજ ઊનની નિકાસ કરે છે. સંદર્ભ બાહ્ય કડીઓ શ્રેણી:ગુજરાતનાં શહેરો અને નગરો શ્રેણી:સૌરાષ્ટ્ર શ્રેણી:જામનગર તાલુકો શ્રેણી:ગુજરાતનાં તાલુકા મથકો

ચલાલા (તા. ધારી)

https://gu.wikipedia.org/wiki/ચલાલા_(તા._ધારી)

ચલાલા ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના સૌરાષ્ટ્ર વિસ્તારમાં આવેલા અમરેલી જિલ્લામાં આવેલા કુલ ૧૧ (અગિયાર) તાલુકાઓ પૈકીના એક એવા ધારી તાલુકામાં આવેલું એક ગામ છે. ચલાલા ગામના લોકોનો મુખ્ય વ્યવસાય ખેતી, ખેતમજૂરી તેમ જ પશુપાલન છે. આ ગામમાં મુખ્યત્વે ઘઉં, જીરુ, મગફળી, તલ, બાજરી, ચણા, કપાસ, દિવેલા, રજકો તેમ જ અન્ય શાકભાજીના પાકની ખેતી કરવામાં આવે છે. આ ગામમાં પ્રાથમિક શાળા, પંચાયતઘર, આંગણવાડી તેમ જ દૂધની ડેરી જેવી સવલતો પ્રાપ્ય થયેલી છે. ચલાલામાં સુપ્રસીદ્ધ દાન મહારાજનો આશ્રમ આવેલો છે. દાન મહરાજના આશ્રમની ગાદીએ મહંત શ્રી વલકુબાપુ બીરાજમાન છે. વલકુબાપુના અનુચરો તેમને અત્યંત આદરથી જુએ છે અને તેમની ગણના પરમ પૂજ્ય તથા વિદ્વાન તરીકેની કરે છે. આ ભક્તો તેમને "મહાવિદ્વાન આદરણીય પરમ પૂજ્ય શ્રી વલકુબાપુ" કહીને બોલાવે છે. વલકુબાપુ ધાર્મિક પ્રવૃત્તિની સાથે સાથે સામાજીક ક્ષેત્રે પણ યોગદાન આપી રહ્યા છે. તેઓ ચલાલા આર. કે. એમ. એમ. હાઇસ્કુલના મુખ્ય ટ્રસ્ટી તરીકે અને શ્રી દાનેવ ગુરુકુળ, ચલાલાની સ્થાપના કરી શિક્ષણશેત્રે પણ સેવા આપી રહ્યા છે. આ ઉપરાંત ચલાલા ગામમાં બીજા પણ ધાર્મિક સ્થાનો આવેલા છે જેમકે મુળીમાની ધાર્મિક જગ્યા તેમજ વેદમાતા ગાયત્રી માતાના પણ બે આશ્રમ આવેલા છે. સામાજીક ક્ષેત્રે પણ ચલાલા ગામમા અવાર નવાર જુદા જુદા પ્રકારના કેમ્પનું આયોજન સામાજીક સંસ્થાઓ દ્વારા થતુ હોય છે. ચલાલાના પ્રથમ સરપંચ સ્વ. શ્રી નાગરદાસભાઈ દોશી હતા. શ્રેણી:ધારી તાલુકો શ્રેણી:સૌરાષ્ટ્ર

ભૂગોળ

https://gu.wikipedia.org/wiki/ભૂગોળ

thumb|333px|right|પૃથ્વીનો ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય નક્શો ભૂગોળ એ પૃથ્વી પર આવેલાં સ્થળો તથા તેમાં રહેલા પારિમાણિક તથા માનવીય ફેરફારોના અભ્યાસનું શાસ્ત્ર છે. "ભૂ" નો અર્થ સંસ્કૃતમાં પૃથ્વી થાય છે. આધુનિક ભૂગોળશાસ્ત્ર એ એક વૈવિધ્યપૂર્ણ શાખા છે જેમાં લગભગ તમામ અન્ય વિજ્ઞાનના અંશ જોવા મળે છે. ભૂગોળ એ અત્યંત વ્યાપક વિષય હોવાથી તેની વ્યાખ્યા કરવી કે તેને વિજ્ઞાન કે સમાજશાસ્ત્ર જેવા વિભાગોમાં વર્ગીકૃત કરવું એ એક મુશ્કેલ કામ છે, અને આવા પ્રયત્નો અવારનવાર વિવાદોને આમંત્રણ આપે છે. ભૂગોળ એ વ્યાપક વિજ્ઞાન છે. શ્રેણી:વિજ્ઞાન

વિકિમીડિયા કૉમન્સ

https://gu.wikipedia.org/wiki/વિકિમીડિયા_કૉમન્સ

વિકિમીડિયા કૉમન્સ () (અથવા, સામાન્ય બોલચાલમાં "કૉમન્સ") અથવા વિકિકૉમન્સ એ વિકિમીડિયા ફાઉન્ડેશનનો એક પ્રકલ્પ છે. કૉમન્સ પર મુક્ત દૃશ્ય-શ્રાવ્ય માહિતીનો સંગ્રહ થાય છે. ખાસ કરીને ચિત્રો, છબીઓ, આકૃતિઓ, શ્રાવ્ય ફાઇલો જેમકે ઉચ્ચારણના ઉદાહરણો કે કોઈ પ્રવચનનું રેકોર્ડિંગ, વગેરે. આ ધ્યેયકાર્યનો પ્રસ્તાવ માર્ચ ૨૦૦૪માં મૂકવામાં આવ્યો હતો અને તેનું ઉદ્ઘાટન ૭ સપ્ટેમ્બર ૨૦૦૪ના રોજ થયું હતું. તેનો મુખ્ય ધ્યેય વિવિધ વિકિમીડિયા પ્રૉજેક્ટ્સ દ્વારા વપરાતી દૃશ્ય-શ્રાવ્ય ફાઇલોને એક જગ્યા પર એકત્રિત કરવાનો હતો, કે જેથી તેનો ઉપયોગ બીજા પ્રૉજેક્ટમાં કરવામાં સરળતા રહે. જુલાઇ ૨૦૧૩ના રોજ કૉમન્સ પર ફેરફારોની સંખ્યા ૧,૦૦,૦૦૦,૦૦૦ હતી. મે ૨૦૨૦ના રોજ કૉમન્સ પરની ફાઇલો ૬૧ લાખની સંખ્યાને પાર કરી ગઈ હતી.વિકિમીડિયા કૉમન્સ પરઆંકડાઓની માહિતી સંદર્ભ બાહ્ય કડીઓ કૉમન્સનું ગુજરાતી મુખપૃષ્ઠ શ્રેણી:વિકિમીડિયા શ્રેણી:વેબસાઇટ

ક્ષેત્રફળ

https://gu.wikipedia.org/wiki/ક્ષેત્રફળ

ક્ષેત્રફળ અથવા વિસ્તાર એ સપાટીના ભાગનું માપ છે. સામાન્ય રીતે ક્ષેત્રફળ શોધવા માટે લંબાઈ, પહોળાઈ, ત્રિજ્યા, વગેરે જેવાં માપ હોવાં જરુરી છે. એકમો સપાટીનું ક્ષેત્રફળ દર્શાવવા વપરાતા કેટલાક એકમો નીચે મુજબ છે: ચોરસ મીટર = આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રમાણિત એકમ પદ્ધતિનો મૂળભૂત એકમ અર = ૧૦૦ ચોરસ મીટર અથવા (૧૦૦ મીટર૨) હેક્ટર = ૧૦,૦૦૦ ચોરસ મીટર અથવા (૧૦,૦૦૦ મીટર૨) ચોરસ કિલોમીટર = ૧,૦૦૦,૦૦૦ ચોરસ મીટર અથવા (૧,૦૦૦,૦૦૦ મીટર૨) ચોરસ મેગામીટર = ૧૦૧૨ ચોરસ મીટર વિઘું અથવા વિઘા એ જમીનનું ક્ષેત્રફળ માપવા માટેનો ભારતીય પ્રણાલી મુજબનો એકમ છે. ૧ દેશી વિઘો = ૧૬૦૦ ચો. મીટર = ૧૬ ગુઠા ૧ એકર = ૨.૫ દેશી વિઘા = ૪૦૦૦ ચો. મીટર = ૪૦ ગુઠા ૧ હેક્ટર = ૨.૫ એકર = ૬.૨૫ દેશી વિઘા = ૧૦,૦૦૦ ચો. મીટર = ૧૦૦ ગુઠા (અર) ૧૦૦ અર = ૨.૫ એકર = ૬.૨૫ દેશી વિઘા = ૧૦,૦૦૦ ચો. મીટર ક્ષેત્રફળ right|thumb|180px|આર્કીમીડીઝે દર્શાવ્યું કે ગોળા નું ક્ષેત્રફળ અને ઘનફળ એ આસપાસના નળાકાર સપાટી ના ક્ષેત્રફળ અને ઘનફળ ના ૨/૩ જેટલું થાય છે. સપાટીના ક્ષેત્રફળ માટેનું સૌથી મૂળભૂત સૂત્ર સપાટીને કાપી અને તેને સમથળ બનાવીને મેળવી શકાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, એક નળાકારની બાજુની સપાટીને લંબાઈ અનુસાર કાપી અને ચતુષ્કોણ રૂપે સમથળ કરવામાં આવે. તેવી જ રીતે શંકુને બાજુની સપાટી અનુસાર કાપી, અને જો તેને વર્તુળના ભાગ રૂપે સમથળ કરવામાં આવે, અને પરિણામ સ્વરૂપ વિસ્તારની ગણતરી કરાય. ગોળાની સપાટીના ક્ષેત્રફળનુ સુત્ર બહુ અઘરુ છે કારણ કે ગોળાની સપાટી અશૂન્ય હોવાથી (Gaussian curvature), તે સમતલ થઈ શકતી નથી. આર્કિમિડીઝે તેના કામમાં પહેલીવાર ગોળાની સપાટીનુ ક્ષેત્રફળનુ સૂત્ર મેળવ્યુ. સૂત્રોની યાદી + સામાન્ય ક્ષેત્રફળના સુત્રો આકાર સૂત્ર ચલ નિયમિત ત્રિકોણ એ ત્રિકોણની એક બાજુની લંબાઈ જ છે. ત્રિકોણ એ અર્ધ પરિમિતિ છે, , અને એ દરેક બાજુની લંબાઈ છે. ત્રિકોણ અને એ કોઈ પણ બે બાજુઓ, અને એ તેમની વચ્ચેનો ખૂણો છે. ત્રિકોણ અને અનુક્રમે પાયો અને વેધ (જેને પાયા ને લંબ રૂપે માપવામાં આવે છે) છે. ચોરસ એ ચોરસ ની લંબાઈ છે. લંબચોરસ અને અનુક્રમે લંબચોરસ ની લંબાઈ અને પહોળાઈ છે.. સમચતુર્ભુજ અને એ સમચતુર્ભુજનાં બન્ને વિકર્ણૉ(diagonals)ની લંબાઈ છે. સમાંતર બાજુ ચતુષ્કોણ એ પાયાની લંબાઈ છે અને એ લંબ ઉચાઈ છે. સમાંતર બાજુ ચતુષ્કોણ અને એ સમાંત્તર બાજુઓની લંબાઈ છે અને એ બે સમાંત્તર બાજુઓ વચ્ચેનુ અંતર છે. નિયમિત ષટ્કોણ એ ષટ્કોણની એક બાજુની લંબાઈ છે. નિયમિત અષ્ટકોણ એ અષ્ટકોણની એક બાજુની લંબાઈ છે. બહુકોણ એ બાજુની લંબાઈ છે અને એ બાજુઓની સંખ્યા છે. નિયમિત બહુકોણ એ પરિમિતિ છે અને એ બાજુઓની સંખ્યા છે. નિયમિત બહુકોણ એ બહુકોણને બહારથી આન્તરતા વર્તુળની ત્રિજયા છે, એ બહુકોણની અન્દરના વર્તુળની ત્રિજયા છે, અને એ બાજુઓની સન્ખ્યા છે. નિયમિત બહુકોણ is the apothem, or એ બહુકોણની અન્દરના વર્તુળની ત્રિજયા છે અને એ બહુકોણની પરિમિતિ છે. વર્તુળ એ ત્રિજ્યા અને એ વ્યાસ છે. વર્તુળનો ભાગ અને એ અનુક્રમે ત્રિજ્યા અને ખૂણૉ ( રેડિયન્સ(radians) માં) છે. ઉપવલય અને એ અનુક્રમે મુખ્ય અને ગૌણ અક્ષ (ધરીઓ) છે. નળાકાર અને એ અનુક્રમે ત્રિજ્યા અને લંબાઇ છે. નળાકાર (બન્ને છેડા વિના) અને એ અનુક્રમે ત્રિજ્યા અને લંબાઇ છે. શંકુ અને એ અનુક્રમે ત્રિજ્યા અને વેધ છે. શંકુ (પાયા વિના) અને એ અનુક્રમે ત્રિજ્યા અને વેધ છે. ગોળો અને એ અનુક્રમે ત્રિજ્યા અને વ્યાસ છે. ઘન ઉપવલય (ellipsoid)   See the article. પિરામિડ એ પાયાનુ ક્ષેત્રફળ છે, એ પાયાની પરિમિતિ અને એ વેધ છે. ચોરસથી વર્તુળાકારમાં પરિવર્તન એ ચોરસનું ક્ષેત્રફળ છે. વર્તુળાકારથી ચોરસમાં પરિવર્તન એ વર્તુળાકારનું ક્ષેત્રફળ છે. ઉપરના સૂત્રો મોટાભાગના ભૌમિતિક આકારોનું ક્ષેત્રફળ શોધવા માટેનાં છે. અનિયમિત બહુકોણનું ક્ષેત્રફળ સર્વેયર્સના સુત્રનો ઉપયોગ કરી ને ગણી શકાય છે. સંદર્ભ શ્રેણી:માપ શ્રેણી:ગણિત શ્રેણી:ક્ષેત્રફળ શ્રેણી:એકમ શ્રેણી:ભૂમિતિ

૨૦૦૧

https://gu.wikipedia.org/wiki/૨૦૦૧

૨૦૦૧ એ ગ્રેગરીયન પંચાંગનું એક વર્ષ છે. રૂઢીચુસ્ત અર્થઘટન પ્રમાણે આ ૨૧મી સદી અને ત્રીજી સહસ્ત્રાબ્દીનું પ્રથમ વર્ષ પણ છે. પણ ઘણા લોકો વર્ષ ૨૦૦૦ ને આ વિશેષ યોગ્યતા આપતા હોય છે. ઘટનાઓ જાન્યુઆરી જાન્યુઆરી ૨૬ - ગુજરાત માં એક અત્યંત શક્તિશાળી ધરતીકંપ માં 1,0૦,૦૦૦ થી પણ વધુ લોકો ખુવાર થાય છે. *૨૦૦૧

ચીન

https://gu.wikipedia.org/wiki/ચીન

thumb|ચીનનું વિશ્વમાં સ્થાન. નક્શામાં ભારતે દાવો માંડેલા અકસાઇ ચીનના પ્રદેશોને ચીનના ભાગ તરીકે બતાવ્યા છે. ચીન (પીપલ્સ રિપબ્લિક) (સરળ ચાઇનીઝ: 中华人民共和国, પારંપરિક ચાઇનીઝ: 中華人民共和國 ) ભારતની ઈશાન દિશાએ આવેલો એક વિશાળ દેશ છે. તે વિશ્વનો સૌથી વધુ વસ્તી ધરાવતો દેશ છે. ચીન દેશનું બંધારણ સામ્યવાદી છે. અહીંના લોકો કન્ફયુસીયસ, તાઓ અને બૌદ્ધ ધર્મમાં માને છે. thumb|૬૭૦૦ કિ.મી. લાંબી ચીનની મહાન દિવાલ સૌપ્રથમ ઇ.સ. ૩જી સદીમાં ચણવામાં આવી હતી. ચીન દેશનો ઇતિહાસ ખૂબ જુનો છે. તેમાં આવેલી ઐતિહાસિક ઇમારતોમાં ચીનની વિખ્યાત દિવાલ સૌથી જાણીતી છે. ચલણ ચીનમાં યેનનું ચલણ છે. ૧ યેન = ૧૦ ચીયાઓ ૧ ચીયાઓ = ૧૦ ફેન ૧ યેન = ૧૦૦ ફેન શ્રેણી:ચીન

અરુણાચલ પ્રદેશ

https://gu.wikipedia.org/wiki/અરુણાચલ_પ્રદેશ

અરુણાચલ પ્રદેશ ભારતના ઓગણત્રીસ રાજ્યો મા થી ઉત્તર પૂર્વ છેડે આવેલું રાજ્ય છે. અરુણાચલ પ્રદેશ દક્ષિણમાં આસામ અને નાગાલેંડ અને આંતરરાષ્ટ્રીય સરહદ પશ્ચિમમાં ભૂતાન સાથે, પૂર્વ મા મ્યાનમાર સાથે અને ઉત્તરમાં ચીન સાથે ધરાવે છે. તેનું પાટનગર ઇટાનગર છે. અરુણાચલ પ્રદેશની તિબેટ સાથે તેના સાંસ્કૃતિક વંશીય અને ભૌગોલિક નિકટતા ના કારણે બંને PRC અને ROC સાથે પ્રાદેશિક વિવાદ છે. અરુણાચલ પ્રદેશ ભારત અને ચીન વચ્ચેના વિવાદમાં સપડાયેલ બે મુખ્ય પ્રદેશોમાંનો એક છે. આવો બીજો પ્રદેશ અકસાઇ ચીન છે. રાજ્યના મુખ્ય ભાગ છે જે અગાઉ નોર્થ-ઇસ્ટ ફ્રન્ટિયર એજન્સી તરીકે ઓળખાય છે, ચીન દ્વારા વિવાદાસ્પદ તરીકે સિમલા સમજૂતીની કાયદેસરતા તે માન્ય રાખતું નથી. ચીન દક્ષિણ તિબેટ તરીકે મોટાભાગના રાજ્યનો દાવો કરે છે. આ રાજ્યમાં જલ ઉર્જાના વિકાસ માટે સંભવિત તકો જોવા મળે છે. અરુણાચલ પ્રદેશ, જેના નામનો અર્થ ઉગતા સૂર્યની જમીન છે, તે સંસ્કૃતમાં પણ વનસ્પતિશાસ્ત્રીઓના સ્વર્ગ તરીકે ઓળખાય છે. ભૌગોલિક દૃષ્ટિએ, તે ઉત્તર-પૂર્વ ભારતીય રાજ્યોમા સૌથી મોટું રાજ્ય છે. બીજા ઉત્તર-પૂર્વ ભારતીય રાજ્યોની જેમ અરુણાચલ પ્રદેશના લોકોના મૂળ તિબેટ-બર્મન પ્રજાતિ છે. તાજેતરના સમયમાં, ભારત અને બીજા દેશોમાં વિવિધ ભાગોમાં સ્થળાંતર કરીને આવેલા લોકોની મોટી સંખ્યામાં રાજ્યની વસ્તી સાથે વ્યાપક આર્થિક અને સાંસ્કૃતિક સંબંધો બાંધવામાં આવ્યા છે. વિવિધ સંસ્કૃતિ અને પરંપરાઓ સાથે સમૃદ્ધ અરુણાચલ પ્રદેશ ભારતીય ઉપખંડમાં સૌથી વધુ પ્રાદેશિક ભાષાઓ ધરાવે છે. ઇતિહાસ પ્રાગૈતિહાસ અરુણાચલ પ્રદેશમાં મળી આવેલ ઉત્તરપાષાણ સાધનો સૂચવે છે કે લોકો ઓછામાં ઓછા અગિયાર હજાર વર્ષ થી હિમાલયન ક્ષેત્રમાં રહેતા આવ્યા છે. ભુતાનના પ્રારંભિક રહેવાસીઓ અને દક્ષિણ એશિયાના પડોશી હિમાલયન વિસ્તારોમાં સિંધુ સંસ્કૃતિના લોકો રહેતા હતા, જેના ઇતિહાસ ની શરૂઆત જૂનો કાંસ્ય યુગ અન્ય વંશીય જૂથો આવતા પહેલાં ઇ.સ. પૂર્વે ૩૩૦૦ આસપાસ દક્ષિણ એશિયામાં તિબેટ અને દક્ષિણ ચીનમાં આશરે ૨,૦૦૦ વર્ષ પહેલાં થયેલી. પ્રારંભિક ઇતિહાસ પૂર્વ આધુનિક અરુણાચલ પ્રદેશનો ઇતિહાસ અસ્પષ્ટ છે. તિબેટ-બર્મન અરુણાચલ જાતિઓ ખૂબ સમૃદ્ધ છે અને તેમના મૂળ આધુનિક યુગમા તિબેટમાં ઉત્તર તિબેટ તરફ નિર્દેશ કરે છે. ફરીથી અનુમોદન મુશ્કેલ રહે છે. ભૌતિક સંસ્કૃતિના દ્રશ્ય બિંદુ પ્રતિ તે સ્પષ્ટ છે કે મોટા ભાગના સ્વદેશી અરુણાચલી જૂથો, બર્મા વિસ્તાર ના પર્વતીય આદિવાસીઓ સાથે સંરેખિત છે, એક હકીકત એ છે કે ક્યાં તો ઉત્તર બર્મીઝ મૂળ અથવા પશ્ચિમ તરફ સાંસ્કૃતિક પ્રસરણ થી સમજાવી હોઈ શકે છે. અરુણાચલ પ્રદેશ સરકાર મુજબ, હિન્દૂ ગ્રંથો કાલિકા પુરાણ અને મહાભારતે પ્રદેશને પુરાણના પ્રભુ પર્વતો તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો છે, અને જ્યાં ઋષિ પરશુરામે પાપો દૂર કર્યા છે,ઋષિ વ્યાસે ધ્યાન કર્યુ છે, રાજા ભીષ્મકા એ તેમના સામ્રાજ્ય સ્થાપના કરી અને ભગવાન કૃષ્ણ તેમની પત્ની રૂકમણી સાથે લગ્ન કર્યા. બાહ્ય પરિપ્રેક્ષ્ય થી ઇતિહાસ ખાલી અહોમ અને સુતિયા લોકોની તવારીખમાં જોવા મળે છે. મોનપા અને શેરડુકપેન જાતિ ના લોકો એ ઉત્તર પશ્ચિમ ભાગ ના સ્થાનિક મુખિયાઓ ની ઐતિહાસિક નોંધણી કરી છે.આ વિસ્તારનો ઉત્તર-પશ્ચિમ ભાગ મોનપા લોકો ના મોન્યુલ રાજ્ય ના અંકુશ હેઠળ આવ્યો, જેણે ઇ.સ. પૂર્વે ૫૦૦ અને ઇ.સ. ૬૦૦ વચ્ચે વિકાસ કર્યો. આ વિસ્તારમાં ત્યાર બાદ ખાસ કરીને ઉત્તરીય વિસ્તારોમાં તિબેટ અને ભૂટાનના છૂટક નિયંત્રણ હેઠળ આવ્યું. રાજ્યના બાકીના ભાગોમાં, ખાસ કરીને મ્યાનમાર સરહદ પાસેના તે ૧૬ મી સદી સુધી અહોમ-સુતિયા યુદ્ધ સુધી સુતિયા રાજાઓના નિયંત્રણ હેઠળ હતા. અહોમ લોકો એ ૧૮૫૮ સુધી રાજ કર્યુ. જોકે, મોટા ભાગની અરુણાચલી જાતિઓ પ્રથા મોટે ભાગે ભારતીય સ્વતંત્રતા સુધી સ્વાયત્ત અને ૧૯૪૭ માં સ્થાનિક વહીવટ ઔપચારિકતા રહી. તાજેતરમા થયેલ ખોદકામ પશ્ચિમ સિયાંગમાં સિયાંગ ટેકરીઓ ની તળેટી પર મળી આવેલ મલિનિથાનના હિન્દૂ મંદિરો ૧૪ મી સદી માં સુતિયા શાસનકાળ દરમિયાન બનાવવામાં આવ્યા હતા. અન્ય નોંધપાત્ર હેરિટેજ સાઇટ, ભીષ્મકનગર, પ્રાગૈતિહાસિક સમયમાં સૂચનો તરફ દોરી જાય છે કે ઇઙુ (મીશમી) લોકો ના સમય માં ઉન્નત સંસ્કૃતિ અને વહીવટ હતો. ફરીથી, જો કે, કોઈ પુરાવા સીધા ભીષ્મકનગર નો ઉલ્લેખ નથી કરતા, પરંતુ સુતિયા શાસકો 1૨ મી સદીથી ૧૬ મી સદી સુધી ભીષ્મકનગર આસપાસના વિસ્તારોમાં શાસન કર્યુ. ત્રીજી હેરિટેજ સાઇટ, ૪૦૦ વર્ષ જૂના તવાંગ મઠ, રાજ્ય ના અત્યંત ઉત્તર પશ્ચિમ ભાગ માં આવેલ, બૌદ્ધ આદિવાસી લોકો ના કેટલાક ઐતિહાસિક પુરાવા પૂરા પાડે છે. છઠ્ઠા દલાઈ લામા સંગયાંગ ગ્યાત્સોનો જન્મ તવાંગમાં થયો હતો. મેકમોહન લાઇનની રેખાંકન ૧૯૧૩-૧૯૧૪ માં ચીન, બ્રિટન અને તિબેટના પ્રતિનિધિઓ સિમલા કરાર માટે ભેગા થયા. જો કે, ચીની પ્રતિનિધિઓએ પ્રદેશ વાટાઘાટનો ઇનકાર કર્યો હતો. આ સંધિનો હેતુ આંતરિક અને બાહ્ય તિબેટ વચ્ચે તેમજ બાહ્ય તિબેટ અને અંગ્રેજ ભારત વચ્ચે સરહદો નક્કી કરવાનો હતો. બ્રિટિશ પ્રબંધક, સર હેનરી મેકમોહને સિમલા કરાર દરમિયાન બ્રિટિશ ભારત અને બાહ્ય તિબેટ વચ્ચે ૫૫૦ માઇલ (૮૯૦ કિમી) ની મેકમોહન લાઇન દોરી. પરિષદમાં તિબેટીયન અને બ્રિટિશ પ્રતિનિધિઓ સંમત થયા, અને તિબેટે બ્રિટિશ સામ્રાજ્યને તવાંગ અને અન્ય તિબેટીયન વિસ્તારો સુપરત કર્યા. આના લીધે, ચીની પ્રતિનિધિઓ એ કરાર સ્વીકારવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. તિબેટીયન અને બ્રિટીશ સરકાર શિમલા કરાર સાથે આગળ ગયા અને જાહેર કર્યું કે આ સંધિ ના અન્ય લાભો ચીન પર લાદવામા નહી આવે જ્યાં સુધી તે આ સંધિનો સ્વીકાર નહિ કરે. ચીન નો મત એવો હતો કે તિબેટ ચીનથી સ્વતંત્ર ન હતું. તિબેટ સ્વતંત્ર રીતે સંધિઓ પર હસ્તાક્ષર ન કરી શકે, અને એંગ્લો-ચીની (૧૯૦૬) અને એંગ્લો-રશિયન (૧૯૦૭) સંમેલનો દીઠ, આવી કોઇ કરાર ચીની અનુમતિ વગર અમાન્ય હતું. સિમલા સંધિ શરૂઆતમાં ૧૯૦૭ એન્ગ્લો-રશિયન કન્વેન્શન સાથે અસંગત હોવાથી ભારત સરકાર દ્વારા નકારી કાઢવામાં આવી હતી. આ કરારનો (એન્ગ્લો-રશિયન કન્વેન્શન) ૧૯૨૧માં સંયુક્ત રીતે રશિયા અને બ્રિટન દ્વારા ત્યાગ કરવામાં આવ્યો હતો. જોકે, તિબેટમાં ચીની સત્તાના પતન સાથે, લાઇનને કોઇ ગંભીર પડકારો નહોતા કેમ કે તિબેટ સંધિ પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા. જેના લીધે આ વાત ૧૯૩૫ સુધી ભૂલાઈ ગયી હતી અને કોઇ નવા નકશા જાહેર કરવામાં નહોતા આવ્યા. ભારતના મોજણી ખાતાએ મેકમોહન લાઇનને ૧૯૩૭માં સત્તાવાર સરહદ તરીકે બતાવતો નકશો પ્રકાશિત કર્યો. ૧૯૩૮માં, બ્રિટિશરોએ સિમલા સંધિ દ્વિપક્ષીય સમજૂતી તરીકે સિમલા કોન્ફરન્સના બે દાયકા બાદ પ્રકાશિત કરી; ૧૯૩૮ માં ભારતના મોજણી ખાતા એ તવાંગને નોર્થ-ઇસ્ટ ફ્રન્ટિયર એજન્સી નો ભાગ દર્શાવતો વિગતવાર નકશો પ્રકાશિત કર્યો. ૧૯૪૪ માં બ્રિટને પશ્ચિમમાં દિરંગ ઝોંગથી પૂર્વમાં વાલોંગ સુધી વહીવટની સ્થાપના કરી હતી. તિબેટે ૧૯૪૭ ના અંતમાં મેકમોહન લાઇન પર તેની સ્થિતિ બદલી, જ્યારે તિબેટીયન સરકારે નવા સ્વતંત્ર ભારતીય વિદેશ મંત્રાલયને મેકમોહન લાઇનની દક્ષિણ તવાંગ પર દાવો રજૂ કરતો પત્ર લખ્યો. નવેમ્બર ૧૯૫૦ માં, ચીનના તિબેટ પરના કબજા સાથે, ભારતે એકપક્ષીય જાહેરાત કરી હતી કે મેકમોહન લાઇન સરહદ છે - અને ૧૯૫૧ માં, તવાંગ વિસ્તારમાંથી છેલ્લા તિબેટીયન સંચાલકોને બહાર કાઢયા હતા. ચીને મેકમોહન લાઇન કદી માન્ય ન હતી અને તિબેટીયનો વતી તવાંગ પર દાવો કરતુ હતુ. ૧૪ મા દલાઇ લામા, જેમણે ૧૯૫૦ થી ૧૯૫૯ સુધી તિબેટની સરકારને દોરી, ૨૦૦૩ માં કહેતા હતા કે તવાંગ 'ખરેખર તિબેટીયન વહીવટનો ભાગ' સિમલા સંધિ પહેલા હતુ. તેમણે ૨૦૦૮ માં તેમની સ્પષ્ટતા કરી, કહે છે કે જ્યાં સુધી તિબેટને લાગે વળગે છે ત્યાં સુધી "તવાંગ ભારત નો ભાગ છે". દલાઈ લામા, અનુસાર "૧૯૬૨ માં ભારત-ચીન યુધ્ધ દરમિયાન, પીપલ્સ લિબરેશન આર્મી (પીએલએ) પહેલાથી જ આ બધા વિસ્તારોમાં કબજો કરી લિધો હતો (અરુણાચલ પ્રદેશ) પરંતુ, તેઓ એ એકપક્ષીય યુદ્ધવિરામ જાહેર કર્યો અને પાછા જતા રહ્યા, અને વર્તમાન આંતરરાષ્ટ્રીય સરહદ સ્વીકારી". ભારત-ચીન યુદ્ધ નેફા (નોર્થ-ઇસ્ટ ફ્રન્ટિયર એજન્સી) ૧૯૫૪ માં બનાવવામાં આવી હતી.સારા ભારત-ચીન સંબંધો સમયગાળા માં મુદ્દો લગભગ એક દાયકા સુધી શાંત હતો. પરંતુ આ મુદ્દા નું પુનઃ ઉદભવ 1962 ના ભારત-ચીન યુદ્ધ નું એક મુખ્ય કારણ હતું.પૂર્ણકક્ષાના યુદ્ધને વધતું કારણ હજુ પણ બંને ચીની અને ભારતીય સૂત્રો દ્વારા વિવાદાસ્પદ છે.૧૯૬૨ માં યુદ્ધ દરમિયાન, ચીને અરૂણાચલ પ્રદેશના મોટા ભાગ ના વિસ્તાર કબજે કર્યા હતા.જો કે, ચીને ટૂંક સમયમાં જીત જાહેર કરી, સ્વેચ્છાએ પાછા મેકમોહન લાઇન પર પાછુ જતુ રહ્યુ અને ૧૯૬૩ માં ભારતીય યુદ્ધ કેદીઓ પરત કર્યા. આ યુદ્ધ ના પરિણામે તિબેટ સાથે વિનિમય વેપાર ની સમાપ્તિ થયી, જોકે ૨૦૦૭ માં રાજ્ય સરકારે તિબેટ સાથે વિનિમય વેપાર ફરી શરૂ કરવા માટે સંકેતો દર્શાવ્યા હતા. તવાંગ thumb|તવાંગનો મઠ તાજેતરના વર્ષોમાં, ચીને ક્યારેક ક્યારેક નિવેદનોમાં તવાંગ પર દાવો કર્યો છે.ભારતે ચીની સરકાર ના આ દાવાઓ નકારી કાઢ્યા છે અને ભારતના વડાપ્રધાન દ્વારા ચીની સરકાર ને જાણ કરવા માં આવી છે કે તવાંગ ભારતનો એક અભિન્ન ભાગ છે.ભારતે આ પુનરોચ્ચાર ચીની વડાપ્રધાન સામે ફરી વાર કર્યો જ્યારે બે વડા પ્રધાનો ઓક્ટોબર ૨૦૦૯માં થાઇલેન્ડ મળ્યા.તેવા અહેવાલ હતા કે ૨૦૧૬ દરમિયાન, ચીની લશ્કર અરુણાચલ પ્રદેશમાં ઘૂસી ગયુ હતુ. આ અહેવાલ ગૃહ રાજ્ય મંત્રી, કિરણ રિજિજુ દ્વારા નકારી કાઢ્યા હતા. ચીને નવેમ્બર ૨૦૦૯ માં તવાંગ માટે દલાઈ લામા ની મુલાકાત સામે વાંધો ઉઠાવ્યો. છતાં દલાઈ લામા તેઓ ૧૯૫૯ માં તિબેટથી ભાગી ગયા બાદ અગાઉ તવાંગ ઘણી વખત મુલાકાત લીધી હતી. ભારતે ચીની વાંધો ફગાવી દીધો હતો અને કહ્યું હતું કે દલાઇ લામા ભારત ના એક સન્માનિત મહેમાન છે અને ભારતમાં કોઈ પણ જગ્યાએ મુલાકાત કરી શકે છે.દલાઈ લામાએ ૮ નવેમ્બર ૨૦૦૯ ના રોજ તવાંગ ની મુલાકાત લીધી હતી. પડોશી દેશો માંથી, નેપાળ અને ભૂતાન ના સહિત ૩૦,૦૦૦ લોકો એ, તેમના ધાર્મિક પ્રવચન માં હાજરી આપી હતી. તેમનુ અરુણાચલ પ્રદેશના મુખ્ય પ્રધાન અને અરુણાચલ પ્રદેશના લોકો દ્વારા સ્વાગત કરવામાં આવ્યું હતું. તવાંગ નિવાસીઓ દ્વારા તેમના ઘરો રંગવામાં અને નગર શણગારવામાં આવ્યુ હતુ. વર્તમાન નામ ૨૦ જાન્યુઆરી ૧૯૭૨ ના રોજ નેફાને સ્વ.શ્રી બિભાબાસુ શાસ્ત્રી દ્વારા અરુણાચલ પ્રદેશ તરીકે નામ આપવામાં આવ્યું હતું અને તે કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ બન્યુ હતુ. અરુણાચલ પ્રદેશ ૨૦ ફેબ્રુઆરી ૧૯૮૭ ના રોજ રાજ્ય બન્યું. તાજેતરમાં જ, અરુણાચલ પ્રદેશ ને વિદ્રોહી જૂથો પાસેથી ધમકીઓ મળી રહી છે, ખાસ કરીને રાષ્ટ્રીય સમાજવાદી નાગાલેન્ડ કાઉન્સિલ (NSCN),જેમના ચેંગલોન્ગ જિલ્લો અને તિરપ જિલ્લો માં મુખ્ય છાવણી હોવાનું માનવામાં આવે છે. આ જૂથો સ્થાનિક લોકોને હેરાન કરતા અને પૈસા માંગતા હોવાના પ્રસંગોપાત અહેવાલો છે. ખાસ કરીને તિબેટિયન સરહદ પાસે ભારતીય લશ્કર પ્રદેશમાં નોંધપાત્ર હાજરી ધરાવે છે. અરુણાચલ પ્રદેશમાં દાખલ થવા આસામ સાથે સરહદ પર ખાસ પરવાનગી આંતરિક રેખાની પરવાનગી (ILP) જરૂરી છે. ૨૦૦૦ અરુણાચલ પ્રદેશ એપ્રિલ ૨૦૧૫ અને ડિસેમ્બર ૨૦૧૬ વચ્ચે રાજકીય કટોકટીમાંથી પસાર થયું હતું. ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ ના મુખ્યમંત્રી નાબામ તુકી એ ૧ નવેમ્બર 20૧૧ ના રોજ અરૂણાચલ પ્રદેશના મુખ્ય પ્રધાન તરીકે જારબોમ ગેમલિનને બદલ્યા અને જાન્યુઆરી ૨૦૧૬ સુધી રહ્યા. ૨૦૧૬ માં રાજકીય કટોકટી પછી, રાષ્ટ્રપતિ શાસને મુખ્યમંત્રી તરીકેના કાર્યકાળ નો અંત લાવ્યો હતો. ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૬ માં, કાલિખો પુલ્ મુખ્યમંત્રી બન્યા ત્યારે ૧૪ ગેરલાયક ધારાસભ્યો સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા ફરીથી પૂર્વવત કરવા માં આવ્યા હતા. ભૂગોળ અરુણાચલ પ્રદેશ ૨૬.૨૮° અને ૨૯.૩૦ ° ઉત્તર અક્ષાંશ અને ૯૧.૨૦ ° અને ૯૭.૩૦ ° પૂર્વ રેખાંશ વચ્ચે સ્થિત થયેલ છે.અને તે ૮૩,૭૪૩ ચોરસ કિલોમીટર વિસ્તાર ધરાવે છે. અરુણાચલ પ્રદેશના મોટા ભાગના વિસ્તાર હિમાલય દ્વારા આવરી લેવામાં આવે છે.જો કે, લોહિત, ચાંગલાગ અને તિરાપ ના ભાગો પટકઈ ટેકરીઓ દ્વારા આવરી લેવામાં આવે છે.કાંગટૉ, યેગી કાંગસાગ મુખ્ય ગોરીચેન ની ટૉચ અને પૂર્વ ગોરીચેન શિખર આ વિસ્તારમાં હિમાલયના કેટલાક ઉંચા શિખરો છે.જમીન મોટે ભાગે પર્વતીય હિમાલયન ઉત્તર દક્ષિણ સરહદ સાથે ચાલે છે.આ પાંચ નદી ખીણો રાજ્ય વહેંચે: કમેંગ, સુબનસિરી, સિયાંગ,લોહિત અને તિરાપ.આ બધામાં પાણી હિમાલય નો બરફ અને અસંખ્ય નદીઓ અને ઝરણા દ્વારા આપવામાં આવે છે.આ નદીઓમાં સૌથી પ્રભાવશાળી નદી સિયાંગ છે , જેને તિબેટમાં સાંગપો કહેવાય છે, પછી તેન આસામના મેદાનોમાં દિબાંગ્ અને લોહિત દ્વારા જોડાય છે બ્રહ્મપુત્રા બની જાય છે. હિમાલયન પર્વત માળા જે પૂર્વીય અરુણાચલ સુધી વિસ્તરેલી છે થી તે તિબેટ ને અલગ પાઙે છે. આ પર્વત માળા નાગાલેન્ડ તરફ વિસ્તરેલી છે,અને ચાંગલાંગ અને તિરાપ જિલ્લામાં ભારત અને બર્મા વચ્ચે સીમા રચે છે,જે કુદરતી અવરોધ તરીકે કામ કરે છે અને પટકાઈ બમ ટેકરીઓ તરીકે કહેવાય છે.તેઓ હિમાલય ની સરખામણીમાં ઓછી ઊંચાઈ વાળા પર્વતો છે, વાતાવરણ અરુણાચલ પ્રદેશની આબોહવા ઊંચાઈ સાથે બદલાય છે.તિબેટિયન સરહદ ઉપર હિમાલયા નજીક ના વિસ્તારો કે જે ખૂબ જ ઊંચી ઊંચાઇએ છે તેમનુ આલ્પાઇન અથવા વિશાળ સપાટ વૃક્ષહીન પ્રદેશ જ્યાં જમીનનો નીચલો થર ઠરી ગયેલો હોય છે તેવુ વાતાવરણ છે.ઊપર ના હિમાલય નીચે મધ્યમ હિમાલય, જ્યાં લોકો એક સમશીતોષ્ણ આબોહવા અનુભવે છે.ઉપ-હિમાલયન અને સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈ પર વિસ્તારોમાં સામાન્ય રીતે ભેજવાળું વાતાવરણ અનુભવાય છે,ગરમ ઉનાળો અને હળવા શિયાળા સાથે પેટા ઉષ્ણકટિબંધીય આબોહવા હોય છે. અરુણાચલ પ્રદેશ મે અને સપ્ટેમ્બર વચ્ચે તે (૭૯ થી ૧૬૧ ઇંચ) વાર્ષિક ૨,૦૦૦ થી ૪,૧૦૦ મિલિમીટર વરસાદ મેળવે છે.પર્વત ઢોળાવ અને ટેકરીઓ સમશીતોષ્ણ અને ઉષ્ણકટિબંધીય જંગલો સાથે આવરી લેવામાં આવે છે જેમાં મોટાં ફૂલવાળું એક બારે માસ લીલું રહેનારું ઝાડવું, ઓક, દેવદાર,મેપલ વૃક્ષ ,ચીડ,શાલ અને સાગ જોવા મળે છે. જૈવવિવિધતા જૈવ-ભૌગોલિક રીતે તે તે પૂર્વીય હિમાલયન પ્રાંતમાં આવેલું છે, કે જે હિમાલયના સૌથી ફળધ્રુપ જૈવ-ભૌગોલિક પ્રાંત તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે.અરુણાચલ પ્રદેશ વિવિધ જંગલો અને ભવ્ય વન્યજીવનથી સંપન્ન છે.તે ૫૦૦૦ છોડ, ૮૫ સ્થળચર સસ્તનો, ૫૦૦ પક્ષીઓ અને પતંગિયા, જંતુઓ અને સરિસૃપો નું મોટી સંખ્યામાં આશ્રયસ્થાન છે.સૌથી નીચો ઉંચાઇએ, અનિવાર્યપણે આસામ સાથે અરુણાચલ પ્રદેશના સરહદ પર, બ્રહ્મપુત્રા ખીણના ઉપ- નીત્યલીલા જંગલો આવેલા છે.મોટા ભાગનું રાજ્ય, હિમાલયની તળેટીમાં અને પટકાઈ ટેકરીઓ સહિત પૂર્વી હિમાલયન ના પહોળા જંગલોનુ ઘર છે.તિબેટ સાથે ઉત્તરીય સરહદ તરફ વધતી ઊંચાઈ સાથે,પૂર્વ અને ઉત્તરપૂર્વીય હિમાલયનવિસ્તાર માં ર્શંકુદ્રૂમ જંગલોનું મિશ્રણ આવે છે અને ઉપર જતા પૂર્વી હિમાલયન આલ્પાઇન નાના અને ઘાસના મેદાનો અને આખરે સૌથી ઊંચા શિખરો પર રોક અને બરફ દ્વારા અનુસરવામાં આવે છે.આ મેદાનો માં ઔષધીય છોડ મોટી સંખ્યામાં છે.અને લોઅર સુબાનસિરિ જિલ્લામાં ૧૫૮ ઔષધીય છોડવાનો ઝિરો ખીણ અંદર તેના રહેવાસીઓ દ્વારા ઉપયોગ કરવામાં આવે છે અરુણાચલ રાજ્યના જિલ્લાઓ અરુણાચલ પ્રદેશ રાજ્યમાં ૨૦ જિલ્લાઓ આવેલા છે. અંજા જિલ્લો ચેંગલોન્ગ જિલ્લો પૂર્વ કમેંગ જિલ્લો પૂર્વ સિયાંગ જિલ્લો કુરુંગ કુમે જિલ્લો લોહિત જિલ્લો નિચલી દિબાંગ ઘાટી જિલ્લો નિચલી સુબનસિરી જિલ્લો પપુમપારે જિલ્લો તવાંગ જિલ્લો તિરપ જિલ્લો ઉપરી દિબાંગ ઘાટી જિલ્લો ઉપરી સુબનસિરી જિલ્લો ઉપરી સિયાંગ જિલ્લો પશ્ચિમ સિયાંગ જિલ્લો પશ્ચિમ કમેંગ જિલ્લો કરા દાદી જિલ્લો મધ્ય સિયાંગ જિલ્લો નામસાઈ જિલ્લો લોંગડિંગ જિલ્લો મહત્વના શહેરો અને નગરો મહાનગર પાલિકા: ઇટાનગર પાસીઘાટ નગરપાલિકા: આલોંગ સેપ્પા તેઝુ દાપોરિજો નામસાઈ ઝિરો રોઇંગ તવાંગ ખોનસા બોમડિલા નગરો: જયરામપુર દેઓમાલી યિંગકિઓગ ચાંગલાંગ મિઆઓ બસર દિરાંગ અનિનિ કોલોરિઆંગ રુપા બોલેંગ હવાઇ સાગલી યુપિઆ દોઇમુખ ગુમટૉ લોંગડિંગ પાંગિન લિકાબાલી મલિનિથાન ભાલુકપોંગ નામપોંગ હાયુલિયાંગ પાલિન જામિન ભીશ્મકનગર અક્ષીગંગા અર્થતંત્ર અરુણાચલ પ્રદેશ રાજ્યના કુલ ઘરેલુ ઉત્પાદન ભારતીય રૂપિયામાં અબજો આધાર સાથે આંકડા અને કાર્યક્રમ અમલીકરણ મંત્રાલય દ્વારા બજાર ભાવે વલણ દર્શાવે છે. વર્ષ કુલ ઘરેલુ ઉત્પાદન (અબજ રૂ) ૧૯૮૦ ૧.૦૭૦ ૧૯૮૫ ૨.૬૯૦ ૧૯૯૦ ૫.૦૮૦ ૧૯૯૫ ૧૧.૮૪૦ ૨૦૦૦ ૧૭.૮૩૦ ૨૦૦૫ ૩૧.૮૮૦ ૨૦૧૦ ૬૫.૨૧૦ ૨૦૧૪ ૧૫૫.૮૮૦ અરુણાચલ પ્રદેશના રાજ્યના કુલ ઘરેલુ ઉત્પાદન ૨૦૦૪ માં યુએસ હાલના ભાવે ૭૦.૬ કરોડ $ અંદાજવામાં આવ્યો હતો અરુણાચલ પ્રદેશનાં જોવાલાયક સ્થળો પરશુરામ કુંડ સંદર્ભ બાહ્ય કડીઓ શ્રેણી:ભારતનાં રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો શ્રેણી:તિબેટ શ્રેણી:અરુણાચલ પ્રદેશ

ઉત્તર પ્રદેશ

https://gu.wikipedia.org/wiki/ઉત્તર_પ્રદેશ

ઉત્તર પ્રદેશ ભારતની ઈશાન દિશામાં, નેપાળની સરહદને અડીને આવેલું રાજ્ય છે. તેનું પાટનગર લખનૌ છે. તે તેના નામના અંગ્રેજી પ્રથમાક્ષરો યુ.પી.થી પણ ઓળખાય છે. ઉત્તર પ્રદેશ ભારતનું સૌથી વધુ વસ્તીવાળું રાજ્ય તેમજ સમગ્ર વિશ્વમાં પણ કોઇ પણ દેશનું સૌથી વધુ વસ્તી ધરાવતું રાજ્ય કે વિભાગ છે. ઉત્તર પ્રદેશની સ્થાપના ૧૯૫૦માં ભારત પ્રજાસત્તાક બન્યા પછી થઇ હતી. ૧૯૪૭ થી ૧૯૫૦ દરમિયાન તે યુનાઇટેડ પ્રોવિન્સિસનો ભાગ હતું, જેનું મૂળ ૧૯૦૨માં યુનાઇટેડ પ્રોવિન્સિસ ઓફ અવધ એન્ડ ઔંધ સ્વરૂપે બ્રિટિશરો દ્વારા અમલમાં મૂકાયું હતું. ૯ નવેમ્બર ૨૦૦૦ના રોજ ઉત્તર પ્રદેશમાંથી પશ્ચિમ હિમાલયના પહાડી વિસ્તારોમાંથી નવું રાજ્ય ઉત્તરાંચલ (હવે, ઉત્તરાખંડ) રચવામાં આવ્યું હતું. ઉત્તર પ્રદેશની વડી અદાલત અલ્હાબાદમાં છે અને તેનું સૌથી મોટું શહેર કાનપુર છે. વિભાગો અને જિલ્લાઓ thumb|ઉત્તર પ્રદેશના પારંપારિક વિભાગો|alt= ઉત્તર પ્રદેશ રાજ્યમાં કુલ ૭૫ જિલ્લાઓ આવેલા છે. રાજ્યને તેની ભૌગોલિક અને વસ્તી વિશાળતાને ધ્યાનમાં રાખીને પ્રશાસનિક રીતે ૧૮ વિભાગો/પ્રાંતોમાં વિભાજીત કરવામાં આવ્યો છે. ૭૫ જિલ્લાઓની વહેંચણી આ ૧૮ પ્રાંતોમાં કરવામાં આવી છે. છબીઓ સંદર્ભો શ્રેણી:ભારતનાં રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો શ્રેણી:ઉત્તર પ્રદેશ

ઉત્તરાખંડ

https://gu.wikipedia.org/wiki/ઉત્તરાખંડ

ઉત્તરાખંડ (પૂર્વે ઉત્તરાંચલ તરીકે જાણીતું) નવેમ્બર ૯, ૨૦૦૦ ના રોજ ભારત નું ૨૭મું રાજ્ય બન્યું. ૧૯૯૦ના દાયકામાં તેને કઇંક અંશે શાંતિમય ચળવળ બાદ ઉત્તર પ્રદેશ રાજ્યમાંથી છુટા પડી નવા રાજ્યનો દરજ્જો મળ્યો. તેનું પાટનગર દેહરાદૂન શહેરમાં આવેલું છે. આ રાજ્ય હિમાલયના રમણિય પહાડી વિસ્તારમાં આવેલું હોવાથી આ પ્રદેશની સુંદરતા માણવા આવતા સહેલાણીઓનો ધસારો બારેમાસ જોવા મળે છે. વળી આ રાજ્યમાં હરદ્વાર, ઋષિકેશ, દેવ પ્રયાગ, ગંગોત્રી, યમનોત્રી, બદ્રીનાથ, કેદારનાથ જેવાં ધાર્મિક સ્થળો આવેલાં હોવાથી યાત્રાળુઓ પણ અહીંની ખૂબ જ મોટી સંખ્યામાં મુલાકાત લે છે. ઉતરાખંડ રાજ્યના જિલ્લાઓ ઉત્તરાખંડમાં કુલ ૧૩ જિલ્લાઓ આવેલા છે, જે બે પ્રાંતો - કુમાઉં અને ગઢવાલમાં વહેચાયેલા છે. ચાર નવાં જિલ્લાઓની ઘોષણા ૧૫ ઓગસ્ટ ૨૦૧૧ના રોજ કરવામાં આવી હતી પરંતુ તેની રચના હજુ સુધી થઇ નથી. બે પ્રાંતો અને જિલ્લાઓ નીચે મુજબ છે: સંદર્ભ બાહ્ય કડીઓ સરકાર ઉત્તરાખંડ સરકાર વેબસાઇટ ઉત્તરાખંડ પ્રવાસન વેબસાઇટ શ્રેણી:ભારતનાં રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો શ્રેણી:ઉત્તરાખંડ

ઓરિસ્સા

https://gu.wikipedia.org/wiki/ઓરિસ્સા

REDIRECTઑડિશા

ઓરિસા

https://gu.wikipedia.org/wiki/ઓરિસા

REDIRECT ઑડિશા

આંધ્ર પ્રદેશ

https://gu.wikipedia.org/wiki/આંધ્ર_પ્રદેશ

200px|thumb|right|આંધ્રપ્રદેશ (સિમાંધ્ર)નો નકશો. (દ્વિભાજન પછીનો) આંધ્ર પ્રદેશ (તેલુગુ: ఆంధ్ర ప్రదేశ్) ભારતની દક્ષિણ-પૂર્વ માં આવેલ રાજ્ય છે. આંધ્ર પ્રદેશની સીમાએ તેલંગાણા, ઓરિસ્સા, તમિલનાડુ અને કર્ણાટક આવેલા છે. તે ભારત મા ક્ષેત્રફળ ની રીતે ચોથો અને વસતીની રીતે પાંચમો ક્રમાંક ધરાવે છે. તેનું પાટનગર અને સૌથી મોટું શહેર હૈદરાબાદ છે. આંધ્ર પ્રદેશનો વિસ્તાર કૃષ્ણા અને ગોદાવરી નદીઓથી ફળદ્રુપ છે. આ રાજ્ય ૯૭૨ કિમી (૬૦૪ માઇલ) લાંબો દરિયાકિનારો ધરાવે છે, જે બધા રાજ્યો માં બીજો ક્રમાંક ધરાવે છે. રાજ્યનું ક્ષેત્રફળ ૧,૬૦,૨૦૦ ચો.કિ.મી. છે. આંધ્રપ્રદેશનું દ્વિભાજન thumb|right|દ્વિભાજન પહેલાંનું આંધ્રપ્રદેશ. સીમાંધ્ર શબ્દ આંધ્રપ્રદેશમાં રાયલસીમા અને તટવર્તી આંધ્રના સંયુક્ત વિસ્તારની ઓળખ માટે વપરાય છે. આંધ્રપ્રદેશ રાજ્યની દ્વિભાજન પ્રક્રિયા દરમિયાન, આ શબ્દ શેષ આંધ્રપ્રદેશ (તેલંગાણાના જિલ્લાઓ સિવાયના) માટે વપરાતો હતો. thumb|આંધ્રપ્રદેશ રાજ્યમાં તેલંગાણા (સફેદ રંગમાં) અને શેષ આંધ્રપ્રદેશ (સીમાંધ્ર) પીળા રંગમાં. ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૪માં, ઉત્તર-પશ્ચિમ આંધ્રપ્રદેશના દસ જિલ્લાઓને ભેળવી અને તેલંગાણા રાજ્યની રચના માટે, આંધ્રપ્રદેશ પુનઃરચના કાનૂન, ૨૦૧૪ (Andhra Pradesh Reorganisation Act, 2014) નામે કાયદો ભારતીય સંસદમાં પસાર કરવામાં આવ્યો હતો. દસ વર્ષ માટે બંન્ને રાજ્યની સહિયારી રાજધાની તરીકે હૈદરાબાદને રાખવામાં આવ્યું છે.http://www.bellevision.com/belle/index.php?action=topnews&type=8551 નવું રાજ્ય તેલંગાણા ૨ જૂન ૨૦૧૪ના રોજ, ભારતના રાષ્ટ્રપતિની મંજૂરી પછી અસ્તિત્વમાં આવ્યું. બંધારણમાં ફેરફાર કરવાથી બચવા માટે, બેઉ રાજ્યોના નામ "તેલંગાણા" અને "આંધ્રપ્રદેશ" રાખવામાં આવ્યા. આંધ્ર પ્રદેશ રાજ્યના જિલ્લાઓ આંધ્ર પ્રદેશ રાજ્યમાં કુલ ૨૩ જિલ્લાઓ આવેલા હતા, ૨ જૂન ૨૦૧૪ના રોજ બે રાજ્ય, આંધ્રપ્રદેશ (સિમાંધ્ર) અને તેલંગાણામાં વિભાજન પછી આંધ્રપ્રદેશમાં નીચેના ૧૩ જિલ્લાઓ આવેલા છે. અનંતપુર જિલ્લો ચિત્તૂર જિલ્લો પૂર્વ ગોદાવરી જિલ્લો ગુન્ટૂર જિલ્લો કડપ્પા જિલ્લો કૃષ્ણા જિલ્લો કુર્નૂલ જિલ્લો નેલ્લોર જિલ્લો પ્રકાસમ જિલ્લો શ્રીકાકુલમ જિલ્લો વિશાખાપટનમ જિલ્લો વિજયનગર જિલ્લો પશ્ચિમ ગોદાવરી જિલ્લો જ્યારે નીચેના ૧૦ જિલ્લાઓ તેલંગાણા રાજ્યમાં આવેલા છે.telangana.gov.in TelanganaDistricts અદિલાબાદ જિલ્લો કરીમનગર જિલ્લો ખમ્મમ જિલ્લો મહેબૂબનગર જિલ્લો મેદક જિલ્લો નાલગોંડા જિલ્લો નિઝામાબાદ જિલ્લો વારંગલ જિલ્લો રંગારેડ્ડી જિલ્લો હૈદરાબાદ જિલ્લો બાહ્ય કડીઓ આંધ્ર પ્રદેશ સરકારનું અધિકૃત વેબસાઇટ આંધ્ર પ્રદેશ સરકાર: પર્યટન વિભાગની વેબસાઇટ સંદર્ભો શ્રેણી:ભારતનાં રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો શ્રેણી:આંધ્ર પ્રદેશ શ્રેણી:દક્ષિણ ભારત

આન્ધ્ર પ્રદેશ

https://gu.wikipedia.org/wiki/આન્ધ્ર_પ્રદેશ

REDIRECT આંધ્ર પ્રદેશ

કર્ણાટક

https://gu.wikipedia.org/wiki/કર્ણાટક

કર્ણાટક દક્ષિણ-ભારતના પાંચ રાજ્યોમાંનું એક છે. તેનું પાટનગર બેંગ્લોર છે. આ રાજ્યની મુખ્ય ભાષા કન્નડ ભાષા છે. જિલ્લાઓ કર્ણાટક રાજ્યમાં કુલ ૨૭ જિલ્લાઓ છે: ઉડ્ડપી જિલ્લો ઉત્તર કન્નડ જિલ્લો કોડાગુ જિલ્લો કોપ્પલ જિલ્લો કોલાર જિલ્લો ગડગ જિલ્લો ગુલબર્ગ જિલ્લો ચામરાજનગર જિલ્લો ચિકમંગલૂર જિલ્લો ચિત્રદુર્ગ જિલ્લો તુમકુર જિલ્લો દક્ષિણ કન્નડ જિલ્લો દાવનગિરી જિલ્લો ધારવાડ જિલ્લો બિડાર જિલ્લો બિજાપુર જિલ્લો બગલકોટ જિલ્લો બેંગલોર (શહેરી) જિલ્લો બેંગલોર (ગ્રામીણ) જિલ્લો બેલગામ જિલ્લો બેલ્લારી જિલ્લો માંડ્યા જિલ્લો મૈસૂર જિલ્લો શિમોગા જિલ્લો રાયચૂર જિલ્લો હસન જિલ્લો હાવેરી જિલ્લો ઇતિહાસ 200px|thumb|૧૯૫૬માં કર્ણાટકનું નિર્માણ ૧૯૭૦ સુધી આ રાજ્ય મૈસુર રાજ્યના નામે ઓળખાતું હતું, પણ તે પછી તેમાં અસલ મૈસુર રાજ્ય ઉપરાંત આજુબાજુના રાજ્યોમાંથી ભેગા કરાયેલા કન્નડ બોલીની બહુમતી વાળા પ્રદેશોનો ઉમેરો કરાયો હતો અને કર્ણાટક રાજ્યની રચના થઇ હતી. સંદર્ભ બાહ્ય કડીઓ કર્ણાટક સરકારનું અધિકૃત વેબસાઇટ કર્ણાટક સરકાર સૂચના વિભાગ શ્રેણી:ભારતનાં રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો

કેરળ

https://gu.wikipedia.org/wiki/કેરળ

કેરળ () દક્ષિણ-ભારતમાં આવેલું સાંકડી પટ્ટીના આકારનું રાજ્ય છે. તેનું પાટનગર તિરૂવનંતપુરમ છે. તે ભારતનો સૌથી ઊંચો સાક્ષરતા દર ધરાવતા રાજ્ય તરીકે જાણીતું છે. મલયાલમ આ રાજ્યની મુખ્ય ભાષા છે. કેરળમાં દક્ષિણ ભારતનું સૌથી મોટું શિખર અનાઇમૂડી આવેલ છે. જિલ્લાઓ કેરળ રાજ્યમાં કુલ ૧૪ જિલ્લાઓ છે: એલેપ્પી જિલ્લો એર્નાકુલમ જિલ્લો ઇડ્ડક્કિ જિલ્લો કણ્ણૂર જિલ્લો કાસરગોડ જિલ્લો કોલ્લમ જિલ્લો કોટ્ટયમ જિલ્લો કોઝીક્કોડ જિલ્લો (કાલિકટ) તિરૂવનંતપુરમ જિલ્લો (ત્રિવેન્દ્રમ/તિરૂવનન્તપુરમ) ત્રિશ્શૂર જિલ્લો પત્તનમત્તિટ્ટા જિલ્લો પલક્કડ જિલ્લો (પાલઘાટ) મલપ્પુરમ જિલ્લો વયનાડ જિલ્લો પ્રવાસન કેરળ રાજ્ય તેની વિવિધતા તેમજ પ્રવાસી આર્કષણો માટે જાણીતું છે. સંદર્ભ બાહ્ય કડીઓ કેરળ સરકારની અધિકૃત વેબસાઇટ પર્યટન વિભાગ, કેરળ રાજ્ય સરકાર શ્રેણી:ભારતનાં રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો

ગોવા

https://gu.wikipedia.org/wiki/ગોવા

ગોઆ કે ગોવા (; કોંકણી: गोंय) એ ભારતનું વિસ્તારની દૃષ્ટિએ સૌથી નાનું રાજ્ય અને વસ્તીની દૃષ્ટિએ ચતુર્થ ક્રમાંંકનું રાજ્ય છે. ભારતના પશ્ચિમ દરિયા કિનારે આવેલુંં આ રાજ્ય કોંકણ વિસ્તાર તરીકે જાણીતું છે, ઉત્તરમાં તે મહારાષ્ટ્ર રાજ્યની અને પૂર્વ અને દક્ષિણે કર્ણાટક રાજ્યની સીમામાંં આવેલું છે, અરબી સમુદ્ર તેના પશ્ચિમ દરિયાકિનારાનું સર્જન કરે છે. પણજી એ રાજ્યની રાજધાની છે, જ્યારે વાસ્કો દ ગામા સૌથી મોટું શહેર છે. મારગોઆનનું ઐતિહાસિક શહેર હજુ પણ પોર્ટુગીઝના સાંસ્કૃતિક પ્રભાવનું પ્રદર્શન કરે છે, જેઓ એક વેપારી તરીકે 16મી સદીના પ્રારંભમાં આ શહેરમાં પ્રવેશ્યા હતા અને ત્યાર બાદ તરત જ તેને જીતી લીધુ હતું. પોર્ટુગીઝના વિદેશી પ્રદેશનું જ્યાં સુધી 1961માં તેને ભારત સાથે જોડવામાં ન આવ્યુ ત્યાં સુધી આશરે 450 વર્ષો સુધી અસ્તિત્વમાં રહ્યું હતું. પોતાના દરિયાકિનારા, ઉપાસનાના સ્થળ અને વૈશ્વિક સંસ્કૃતિ સ્થાપત્ય તરીકે જાણીતા ગોવાની મુલાકાતે દર વર્ષે મોટી સંખ્યામાં આંતરરાષ્ટ્રીય અને સ્થાનિક પ્રવાસીઓ આવે છે. પશ્ચિમ ઘાટ પર આવેલા તેના સ્થળને કારણે તે સુંદર વનસ્પતિ અને પ્રાણીસૃષ્ટિ ધરાવે છે, જેને બાયોડાયવર્સિટી હોટસ્પોટ તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવ્યો છે. વ્યુત્પત્તિ શાસ્ત્ર નામ ગોવા પોર્ટુગીઝની યુરોપીયન ભાષા પરથી પડ્યું છે, પરંતુ તેની સંક્ષિપ્ત ઉત્પત્તિ અસ્પષ્ટ છે. પ્રાચીન સાહિત્યમાં, ગોવા ઘણા નામોથી જાણીતુ હતું જેમ કે ગોમાન્તા, ગોમાંચલા , ગોપાકાપાટ્ટમ , ગોપકાપુરી , ગોવાપુરી , ગોવેન , અને ગોમાંતક . ભારતીય મહાકાવ્ય મહાભારત હાલમાં જે ગોવા તરીકે પ્રસિદ્ધ છે તેનો ઉલ્લેખ ગોપારાષ્ટ્ર અથવા ગોવારાષ્ટ્ર તરીકે કરે છે, જેનો અર્થ ઢોરો ચારનારાઓનું રાષ્ટ્ર એવો થાય છે. ગોપાકાપુરી અથવા ગોપાકાપટ્ટનમ નો ઉપયોગ પ્રાચીન સંસ્કૃત પુસ્તકોમાં કરાતો હતો, અને આ નામોનો ઉલ્લેખ અન્ય પવિત્ર હિન્દુ પુસ્તકો જેમ કે હરિવંશ અને સ્કંદપૂરાણ માં કરાયો હતો. બાદમાં, ગોવા ગોમાંચલા તરીકે પણ ઓળખાતુ હતું. પરશુરામભૂમી એ એવા પ્રદેશનું નામ છે જેનો ઉલ્લેખ ચોક્કસ શિલાલેખમાં અને પુસ્તકો જેમ કે પુરાણો જેવા પુસ્તકોમાં કરાયો હતો. ત્રીજી સદી બીસીઇ (BCE)માં, ગોવા અપારાન્થા તરીકે જાણીતું હતું અને તેનો ઉલ્લેખ ગ્રીક ભૂગોળવેત્તા ટોલેમી દ્વારા કરાયો હતો. ગ્રીકે 13મી સદીમાં ગોવાનો નેલકીન્દા તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો હતો. ગોવાના કેટલાક ઐતિહાસિક નામોમાં સિન્દાપુર , સાન્દાબુર , અને મહાસપતમ નો સમાવેશ થાય છે. ઇતિહાસ thumb|left|જૂના ગોવા ખાતે સે કેથેડ્રલ, પોર્ટુગીઝ પ્રભાવનું ઉદાહરણ ગોવાનો જાણીતો ઇતિહાસ ત્રીજી સદી બીસીઈ(BCE)નું નિરૂપણ કરે છે, જ્યારે તેણે મૌર્ય સામ્રાજ્યના એક ભાગ તરીકે આકાર લીધો હતો, અને બુદ્ધિસ્ટ શાસક મગધના અશોકે શાસન કર્યું હતું. બુદ્ધિસ્ટ સાધુઓએ ગોવામાં બૌદ્ધ ધર્મનો પાયો નાખ્યો હતો. સદી બીસીઇ(BCE) અને છઠ્ઠી સદી સીઇની મધ્યમાં ગોવામાં કરવારના ચુટુનું શાસન હતું, જે કોલ્હાપુરના સતવાહના (બીજો દાયકો બીસીઇ(BCE)થી બીજો દાયકો સીઇ), પશ્ચિમી ક્ષત્રપ (આશરે 150 સીઇ), પશ્ચિમ મહારાષ્ટ્રના અભિરા, યાદવના ભોજ, ગુજરાતના કબીલા અને કલાચુરીના તાબાના કોંકણ મૌર્યના તાબા તરીકે હતું. બાદમાં બાદામીના ચાલુક્યાસને શાસન આપવામાં આવ્યું હતું, જેમણે 578થી 753 સુધી શાસન કર્યું હતું અને બાદમાં માલખેડના રાષ્ટ્રકૂટોએ 753થી 963 સુધી શાસન કર્યું હતું. જોકે 765થી 1015 સુધી કોંકણના દક્ષિણી સિલહારાએ ચાલુક્યા અને રાષ્ટ્રકૂટાના તાબા તરીકે ગોવામાં શાસન કર્યું હતું. તે પછીની થોડી સદીઓ સુધી ગોવાનું અનુગામીત શાસન કલ્યાણીના ચાલુક્યોના તાબા તરીકે કડામ્બા દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. તેમણે ગોવામાં જૈન ધર્મને ઉત્તેજન આપ્યું હતું. 1312માં ગોવા દિલ્હી સલ્તનતના વહીવટ હેઠળ આવ્યુ હતું. આમ છતાં, આ પ્રદેશ પર સામ્રાજ્યની પકડ નરમ હતી અને 1370 સુદીમાં તેમને વિજયનગર સામ્રાજ્યના હરિહરને શરણે થઇ જવા માટે દબાણ કરવામાં આવ્યું હતું. વિજયનગરાનું આ પ્રદેશ પર 1469 સુધી શાસન રહ્યું હતું, ત્યારે તેને ગુલબર્ગના બાહમાની સલ્તનત દ્વારા નિમણુંક આપવામાં આવી હતી. તે રાજવંશ પડી ભાંગ્યા બાદ આ પ્રદેશ બીજાપુરના આદિલ શાહના હાથમાં ચાલ્યો ગયો હતો, જેણે તેને સહાયક રાજધાની તરીકે પ્રસ્થાપિત કરી હતી, જે શહેર પોર્ટુગીઝના કાળમાં વેલ્હા ગોવા તરીકે જાણીતુ હતું. 1510માં પાર્ટુગીઝોએ ત્યાં રાજ કરી રહેલા બીજાપુરના રાજાને સ્થાનિક રાષ્ટ્ર તિમાયાની મદદથી હરાવ્યા હતા, જે વેલ્હા ગોવા (અથવા જૂના ગોવા)માં કાયમી નિવાસની પ્રસ્થાપિતતામાં પરિણમ્યું હતું. right|100px|thumb|પોર્ટુગીઝની માલિકી તરીકે ગોવાના શસ્ત્રોનો કોટ (1675) પોર્ટુગીઝોએ ગોવામાં તેમની સત્તા હેઠળના મોટા ભાગના પ્રદેશોને ખ્રિસ્તી ધર્મમાં રૂપાંતરીત કર્યા હતા. પોર્ટુગીઝની દમનકારી નીતિઓ તથા પોર્ટુગીઝોના મરાઠા અને ડેક્કન સલ્તનત સાથે વારંવારના યુદ્ધને પગલે ગોવાના વતનીઓએ મોટા પાયે આજુબાજુના વિસ્તારોમાં સ્થળાંતર કર્યું હતું. 1812 અને 1815ની મધ્યમાં નેપોલીયન યુદ્ધોના સમયમાં ગોવા પર બ્રિટીશ દ્વારા કબજો લેવામાં આવ્યો હતો. 1843માં રાજધાની વેલ્હા ગોવાથી પંજીમ ખાતે ફેરવવામાં આવી હતી. 18મી સદીના મધ્યમાં કબજા હેઠળનો વિસ્તાર ગોવાની હાલની રાજ્યની હદ સુધી વિસ્તરી ગયો હતો. તેમની સરહદો સ્થિર થાય ત્યાં સુધીમાં પોર્ટુગીઝોએ ભારતમાં તેમની અન્ય માલિકી ગુમાવી હતી અને એસ્ટાડો ડા ઇન્ડિયા પોર્ટુગીઝાની સ્થાપના કરી હતી, જેમાંથી ગોવા સૌથી મોટો પ્રદેશ હતો. ભારતે 1947માં બ્રિટીશ પાસેથી સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરી તે પછી પોર્ટુગલે તેમની સત્તા હેઠળના મુલકોના સાર્વભૌમત્વને ભારતને તબદિલ કરવા માટેની વાટાઘાટ નકારી કાઢી હતી. 12 ડિસેમ્બર, 1961ના રોજ, ભારતીય આર્મીએ ઓપરેશન વિજયની શરૂઆત કરી અને તેને પગલે ગોવા, દમણ અને દિવ ભારતના એક ભાગ બન્યા. દમણ અને દીવની સાથે ગોવાને પણ ભારતના કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ હેઠળ કેન્દ્રિત વહીવટમાં આવરી લેવામાં આવ્યું હતું. 30 મે 1987ના રોજ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશના ભાગલા પાડવામાં આવ્યા હતા અને ગોવાને ભારતનું 25મુ રાજ્ય બનાવવામાં આવ્યું હતું, જ્યારે દમણ અને દીવને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ તરીકે જ રહેવા દેવામાં આવ્યા હતા. ભૂગોળ અને આબોહવા thumb|ગોવાનો દરિયાકિનારો ગોવા 3,702 કીમી² (1,430 ચોરસ માઇલ)નો વિસ્તાર ધરાવે છે. તે 14°53′54″ એન અને 15°40′00″ એન અક્ષાંશ અને 73°40′33″ ઇ અને 74°20′13″ ઇ રેખાંશ વચ્ચે આવેલુ છે. ગોવાનો મોટા ભાગનો વિસ્તાર દરિયાઇ પ્રદેશ છે, જે કોંકણ તરીકે ઓળખાય છે અને પશ્ચિમી ઘાટ પર્વતીય માળા સુધી સીધા ચઢાણવાળો ઉચ્ચપ્રદેશ ધરાવે છે, જે તેને ડેક્કન પર્વતમાળાથી અલગ પાડે છે. સૌથી ઊંચો પોઇન્ટ સોંસોગોર છે, જે દરિયાની સપાટીથી 1,167 મીટર (3,827 ફૂટ) ઊંચાઇ પર છે. ગોવા 101 કીમી (63 માઇલ્સ) લાંબો દરિયાઇ પટ્ટો ધરાવે છે. ગોવાની મુખ્ય નદીઓ માંડોવી, ઝુઆરી, તેરેખોલ, ચાપોરા અને સાલ છે. નદી ઝુઆરીના મુખ પર આવેલા મોર્મુગાઓ બંદર દક્ષિણ એશિયામાં આવેલા અનેક શ્રેષ્ઠ કુદરતી બંદરોમાંનું એક છે. કુલ ભૌગોલિક વિસ્તારમાંથી 69 ટકામાં પોતાના વહેણ ધરાવતી ઝુઆરી અને માન્ડોવી ગોવાની જીવનરેખા છે. ગોવા 40 કરતા વધુ નદીમુખો, આઠ સમુદ્રી અને આશરે 90 જેટલા નદી ધરાવતા ટાપુઓ ધરાવે છે. ગોવાની નદીઓના કુલ નાવ્ય જળમાર્ગની લંબાઇ 253 કીમી છે (157 માઇલ). ગોવા કોડામ્બા રાજવંશના શાસન દરમિયાનમાં બંધાયેલી 300 કરોતા વધુ પ્રાચીન ટાંકીઓ અને 100થી વધુ ઔષધ કેન્દ્રો ધરાવે છે. ગોવાની મોટા ભાગની જમીન ખડકના ધોવાણને કારણે જામેલી માટીની છે, જેમાં વિપુલ પ્રમાણમાં ફેરિક એલ્યુમિનીયમ ઓક્સાઇડ ધરાવે છે અને લાલ રંગની છે. વધુમાં આંતરિયાળ અને નદી કિનારાની જમીન મોટે ભાગે કાંપવાળી અને ચીકણી છે. આ જમીનમાં ભરપૂર ખનિજો અને ખાતર છે, તેથી છોડો વાવવા માટે ઉપયોગી છે. ભારતીય ઉપખંડમાં કેટલાક જૂનામાં જૂના ખડકોમાંથી અમુક ગોવામાં મોલેમ અને અનમોડની વચ્ચે ગોવાની કર્ણાટક સાથેની સરહદ પર આવેલા છે. ખડકોને ટ્રોન્જેમેઇટિક નેઇસ તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવ્યા છે, જે 3,600 મિલિયન વર્ષો જૂના હોવાનું મનાય છે, જે રુબીડિયમ વખતના આઇસોટોપ ડેટીંગ પદ્ધતિના હતા. ખડકના નમૂનાને ગોવા યુનિવર્સિટીમાં પ્રદર્શનમાં મૂકવામાં આવ્યો છે. ગોવા ઉષ્ણકટિબંધ વિસ્તાર હોવાથી અને અરબી સમુદ્રની નજીક હોવાથી, વર્ષના મોટા ભાગે ગરમ અને ભેજવાળી આબોહવા ધરાવે છે. મે મહિનો સૌથી ગરમ હોય છે, જેમાં દિવસનું તાપમાન 35 °સે (95 °F)થી વધુ હોવાની સાથે ભેજનું ઊંચુ પ્રમાણ હોય છે. ચોમાસાનો વરસાદ જૂનના પ્રારંભમાં આવે છે અને ગરમીથી છૂટકારો મેળવવા માટે અત્યંત જરૂરી રાહત પૂરી પાડે છે. ગોવાનો મોટા ભાગનો વરસાદ ચોમાસા મારફતે જ મેળવવામાં આવે છે, જે સપ્ટેમ્બરના અંત સુધી ચાલુ રહે છે. ગોવામાં ડિસેમ્બરના મધ્ય ભાગથી ફેબ્રુઆરી વચ્ચે ટૂંકો શિયાળો હોય છે. આ મહિનાઓમાં રાત્રે આશરે 20 °સે (68 °ફે) અને દિવસે 29 °સે (84 °ફે)ની આસપાસ સાધારણ ભેજ જેવું તાપમાન હોય છે. વધુ આંતરિયાળમાં, દરિયાથી ઊંચાઇ પર આવેલું હોવાથી રાત્રે ઠંડી ઓછા પ્રમાણ પડે છે. માર્ચ 2008 દરમિયાન ગોવામાં ભારે વરસાદ અને ભારે પવન ફૂકાયો હતો. 29 વર્ષોમાં આવું પ્રથમ વખત બન્યુ હતું કે ગોવામાં માર્ચ મહિનામાં વરસાદ આવ્યો હતો. પેટાવિભાગો thumb|150px|ગોવાના તાલુકાઓ.જાંબુડિયા રંગમાં આપેલા તાલુકાઓ ઉત્તર ગોવા જિલ્લાને અને નારંગી રંગના દક્ષિણ ગોવાનું નિદર્શન કરે છે. રાજ્ય બે જિલ્લાઓમાં વહેંચાયેલું છે: ઉત્તર ગોવા અને દક્ષિણ ગોવા. પણજી એ ઉત્તર ગોવા જિલ્લાનું અને મારગાઓ એ દક્ષિણ જિલ્લાનું વડુમથક છે. દરેક જિલ્લાની સંભાળ જિલ્લા કલેક્ટર દ્વારા લેવામાં આવે છે, જે ભારત સરકાર દ્વારા નિમણૂંક પામેલ વહીવટદાર હોય છે. જિલ્લાઓને વધુમાં 11 તાલુકામાં વિભાજિત કરવામાં આવ્યા છે – ઉત્તર ગોવાના તાલુકાઓ બાર્ડેઝ, બિચોલીમ, પર્નેમ, પોન્ડા, સત્તારી અને ટિસવાડી, તેમજ દક્ષિણ ગોવાના તાલુકાઓ કેનાકોના, મોર્મુગાઓ, ક્યુપેમ, સાલસેટ અને સંગ્યુઇમ છે. ઉપરોક્ત તાલુકાઓના વડામથક અનુક્રમે મેપુસા, બિચોલી,પર્નેમ, પોન્ડા, વાલપોય, પંજીમ, ચૌડી, વાસ્કો, ક્યુપેમ, મારગાઓ અને સંગ્યુઇમ છે. ગોવના મોટા શહેરોમાં વાસ્કો, માર્માગોઓનો સમાવેશ થાય છે. પ્રથમ ચાર શહેરોને જોડતા પ્રદેશો ખરા નગરજૂથ હોવાનું અથવા વત્તા કે ઓછા અંશે સતત શહેરી વિસ્તાર હોવાનું મનાય છે. વનસ્પતિ અને પ્રાણીસૃષ્ટિ ગોવા વિષુવવૃત્તિય જંગલોથી ઘેરાયેલું છે, જેમાંના મોટા ભાગનાની માલિકી સરકારની છે. સરકારની માલિકીના જંગલો હોવાની સાથે ખાનગી પણ હોવાનું મનાય છે. રાજ્યમાં આવેલા મોટા ભાગના જંગલો રાજ્યના પૂર્વ પ્રદેશની અંદર આવેલા છે. પશ્ચિમી ઘાટ, જે મોટે ભાગે પૂર્વ ગોવાની રચના કરે છે, તે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે વિશ્વના બાયોડાયવર્સિટી હોટસ્પોટ તરીકે ઓળખાય છે. નેશનલ જિયોગ્રાફિક મેગેઝીન ના ફેબ્રુઆરી 1999ની આવૃત્તિમાં, પોતાની ઉચ્ચ કક્ષાની ઉષ્ણકટિબંધીય બાયોડાવર્સિટીને કારણે ગોવાની તુલના એમેઝોન અને કોંગો તટપ્રદેશ સાથે કરવામાં આવી હતી. ગોવાનું વન્ય અભયારણ્ય 1512 કરતા વધુ છોડોની દસ્તાવેજી જાતો, પક્ષીઓની 275 કરતા વધુ જાતો, 48 પ્રકારના પ્રાણીઓ અને પેટે ઘસીને ચાલતી 60થી વધુ ઉત્પત્તિઓ ધરાવવા સાથે ગૌરવ લે છે. ચોખા મુખ્ય પાક હોવાની સાથે કઠોળો, રાગી અને અન્ય ધાન પાકો પણ ઉગાડવામાં આવે છે. મુખ્ય રોકડીય પાકો નારિયેળ, કાજુ, સોપારી, શેરડી અને ફળો જેમ કે અનાનસ, કેરી અને કેળા છે. રાજ્ય 1,424 કીમીથી વધુનો વિપુલ જંગલ વિસ્તાર ધરાવે છે. ગોવાનું રાજ્ય કક્ષાનું પ્રાણી ગૌર છે, જ્યારે પક્ષી લાલ ગળુ ધરાવતુ યલો બુલબુલ છે, જે બ્લેક ક્રેસ્ટેડ બુલબુલમાંથી અલગ પડ્યું છે, અને રાજ્યનું વૃક્ષ અસાન છે. મહત્વની વન્ય પેદાશો બાંબુ વાંસ, મરાઠા બાર્ક, ચિલર બાર્કસ અને ભિરાન્ડ છે. નારિયેળીના વૃક્ષો બધે જ જોવા મળે છે અને લગભગ ગોવાના તમામ વિસ્તારો કે જે ઊંચાઇ પર આવેલા હોય છે ત્યાં ઉપલબ્ધ છે. અસંખ્ય પાનખર વનસ્પતિઓમાં ટીક, સાલ, કાજુ અને કેરીના વૃક્ષો ઉપલબ્ધ છે. ફળોમાં જેકફ્રુટ, કેરી, અનાનસ અને બ્લેકબેરીનો સમાવેશ થાય છે. ગોવાના જંગલો ઔષધીય છોડોથી ભરપૂર છે. શિયાળ, જંગલી ડુક્કર અને સ્થળાંતર કરતા પક્ષીઓ ગોવાના જંગલોમાં મળી આવે છે. ચોક્કસ પ્રદેશ કે ગાળા પક્ષીઓ (એવીફૌના)માં કિંગફિશર, મેના અને પોપટનો સમાવેશ થાય છે. ગોવાના દરિયાકિનારે અને તેની નદીઓમાં વિવિધ પ્રકારની માછલીઓ પકડવામાં આવે છે. કરચલો, લેવટો, ઝીંગા, જેલીફિશ, ઓયસ્ટર્સ (છીપલામાં રહેલી પોચી માછલી) અને કેટફિશને માછલી પકડતી વખતે ઝડપી લેવામાં આવે છે. ગોવામાં સર્પની પણ ઊંચી વસ્તી છે, જે ઉંદર, ખિસકોલી વગેરેની વસ્તીને નિયંત્રણમાં રાખે છે. ગોવામાં જાણીતા સલીમ અલી પક્ષી અભયારણ્ય સહિતના વિખ્યાત નેશનલ પાર્કસ પણ છે. અન્ય વન્ય અભયારણ્યમાં બોન્ડલા પ્રાણીસૃષ્ટિ અભયારણ્ય, મોલેમ વાઇલ્ડલાઇફ અભયારણ્ય, કોટીગાઓ પ્રાણીસૃષ્ટિ અભયારણ્ય, માડેઇ વાઇલ્ડલાઇફ અભયારણ્ય, નેટ્રાવેલ વાઇલ્ડલાઇફ અભયારણ્ય મહાવીર પ્રાણીસૃષ્ટિ અભયારણ્ય અને સલીમ અલી બર્ડ અભયારણ્યનો સમાવેશ થાય છે, જે કોરાઓ ટાપુ પર આવેલા છે. ગોવામાં તેના ભૌગોલિક વિસ્તારમાંથી 33 ટકા વિસ્તાર સરકારી જંગલો (1224.38 કીમી) હેઠળ છે, જેમાંથી 62 ટકાને પ્રાણીસૃષ્ટિ અભયારણ્ય અને નેશનલ પાર્કના રક્ષિત વિસ્તાર (પીએ) હેઠળ લાવવામાં આવ્યા છે. ખાનગી જંગલો હેઠળ નોંધપાત્ર વિસ્તાર હોવાથી અને મોટા પ્રદેશને કાજુ, કેરી, નાળિયેરી વગેરે હેઠળ આવરી લેવાયો હોવાથી કુલ જંગલ અને વૃક્ષો ભૌગોલિક વિસ્તારમાં 56.6 ટકાનો હિસ્સો ધરાવે છે. અર્થતંત્ર રાજ્યની કુલ ઘરેલું પેદાશ (મિલિયન રૂપિયામાં) જીએસડીપી 1980 3,980 1985 6,550 1990 12,570 1995 33,190 2000 76,980 thumb|right|250px|માર્માગાઓ બંદર, વાસ્કોએ આયર્ન ઓર લઇ જતી ટ્રેઇન ગોવાની કુલ રાજ્યની ઘરેલું પેદાશ પ્રવર્તમાન ભાવે 2007માં 3 બિલિયન ડોલરની હોવાનું મનાય છે. માથાદીઠ જીડીપી અને એકંદરે દેશના અઢી ગણાની દ્રષ્ટિએ ગોવા એ ભારતનો સૌથી શ્રીમંત રાજ્ય છે, અને તેનો અનેક ઝડપી વૃદ્ધિ દરોમાંનો એક 8.23 (વાર્ષિક સરેરાશ 1990-2000) હતો.ચંદીગઢની માથાદીઠ આવક ભારતમાં સૌથી વધુ છે thumb|ગોવામાં પ્રખ્યાત હોટેલ ગોવામાં પ્રવાસન મુખ્ય ઉદ્યોગ છે: ભારતમાં આવતા તમામ વિદેશી પ્રવાસીઓની મુલાકાતમાં 12%ગોવાનું અર્થતંત્ર, goenkar.com દ્વારા ચકાસેલું, 2 એપ્રિલ 2005.નો હિસ્સો ધરાવે છે. ગોવામાં બે મુખ્ય પ્રવાસન ઋતુઓ છેઃ શિયાળો અને ઉનાળો. શિયાળાના સમયે, વિદેશી પ્રવાસીઓ (મુખ્યત્વે યુરોપથી) વખાણવાલાયક આબોહવાને માણવા ગોવા આવે છે. ઉનાળાના સમયે (જ્યારે ગોવામાં વરસાદની મૌસમ હોય છે), ભારતભરના પ્રવાસીઓ રજા વિતાવવા માટે આવે છે. સામાન્ય રીતે ગોવાના દરિયાઇ વિસ્તાર પર પ્રવાસન કેન્દ્રિત છે, જ્યારે આંતરિયાળ વિસ્તારોમાં આ પ્રવૃત્તિ ઓછી છે. 2004માં, 2 મિલિયનથી વધુ પ્રવાસીઓએ ગોવાની મુલાકાત લીધી હોવાના અહેવાલ છે, જેમાંના 400,000 વિદેશથી આવ્યા હતા. દરિયાથી દૂર આવેલી જમીન ખનિજો અને ઓરથી સમૃદ્ધ છે અને ખાણકામ દ્વિતીય ક્રમના મોટા ઉદ્યોગનો દરજ્જો ધરાવે છે. ગોવામાં ખાણકામ પ્રવૃત્તિ ખાસ કરીને આયર્ન ઓર, બોક્સાઇટ, મેંગેનીઝ, ક્લે, ચૂનો અને સિલીકા પર કેન્દ્રિત કરવામાં આવી છે. મારગાઓ બંદરે પાછલા વર્ષે 31.69 મિલિયન ટન કાર્ગોનું સંચાલન કર્યું હતું અને ભારતની આયર્ન ઓરની કુલ નિકાસમાં 39 ટકાનો હિસ્સો ધરાવે છે. ગોવામાં આયર્ન ઓર ઉદ્યોગમાં સેસા ગોવા (હવે વેદાન્તાની માલિકી) અને ડેમ્પો અગ્રણી છે. આયર્ન ઓર અને અન્ય ખનિજોથી સમૃદ્ધ વિસ્તારોમાં નિરંકુશ ખાણકામ પ્રવૃત્તિએ જંગલો સામે જોખમ ઊભુ કર્યું છે તેમજ સ્થાનિક વસ્તીમાં આરોગ્ય સામે સંકટ ઊભુ કર્યું છે. ખાણકામ કોર્પોરેશનો યોગ્ય મંજૂરીઓ વિના ગેરકાયદેસર ખાણકામ પ્રવૃત્તિઓમાં રચ્યાપચ્યા રહે છે. જોકે છેલ્લા ચાર દાયકાથી અર્થતંત્રમાં કૃષિની અગત્યતા ઘટતી જાય છે, જ્યારે વસ્તીના મોટા ભાગને થોડા સમય માટેની રોજગારી પૂરી પાડે છે. ચોખા એ મુખ્ય કૃષિ પાક છે, ત્યાર બાદ સોપારી, કાજુ અને નાળિયેરનો ક્રમ આવે છે. માછીમારી ઉદ્યોગ આશરે ચાલીસ હજાર લોકોને રોજગારી પૂરી પાડે છે, જ્યારે તાજેતરના સત્તાવાર આંકડાઓ સુચવે છે કે આ ક્ષેત્રની અગત્યતામાં ઘટાડો થયો છે અને માછલી પકડવાની પ્રવૃત્તિ પણ ઘટી છે, કદાચ પરંપરાગત માછીમારીએ મોટા પાયે વ્યાપારી ધોરણે જાળ પાથરીને માછલા પકડવાના વ્યવસાય માટે માર્ગ મોકળો કર્યો છે. મધ્યમ સ્તરના ઉદ્યોગોમાં પેસ્ટીસાઇડ, ખાતરો, ટાયર્સ, ટ્યૂબ્સ, પગરખા, કેમિકલ, ફાર્માસ્યુટિકલ, ઘઉં પેદાશોનુ્ ઉત્પાદન, સ્ટીલ રોલીંગ, ફલો અને માછલી સંગ્રહ, કાજુ, કાપડ, શરાબ પેદાશોનો સમાવેશ થાય છે. ગોવા સરકારે તાજેતરમાં જ નક્કી કર્યું છે કે વધુ સ્પેશિઅલ ઇકોનોમિક ઝોન્સ (એસઇઝેડ)ને ગોવામાં મંજૂરી આપવી નહી. ભારતમાં અન્ય રાજ્યો દ્વારા અનુસરવામાં આવતી નીતિની તુલનામાં આ તદ્દન વિરુદ્ધની છે. એસઇઝેડ સરકાર માટે કર આવક લાવવા માટે અને સ્થાનિક નાગરિકો માટે રોજગારી વિકલ્પ ઊભો કરવા માટે જાણીતા છે, કેમ કે અન્ય વિસ્તારોની તુલનામાં ગોવામાં નીચો કર હોવાથી મોટી સંખ્યામાં આવે છે. હાલમાં ગોવામાં 16 આયોજિત એસઇઝેડ છે. રાજકીય પક્ષો અને ગોવા કેથોલિક ચર્ચ દ્વારા એસઇઝેડનો ઉગ્ર વિરોધ કરવામાં આવતા આ નિર્ણય રાજ્ય સરકાર દ્વારા લેવામાં આવ્યો હતો. ગોવા આલ્કોહોલ પર અત્યંત ઓછી આબકારી જકાતને લીધે શરાબની ઓછી કિંમતો માટે પણ જાણીતું છે. રાજ્યમાં રોકડ પ્રવાહનો અન્ય સ્ત્રોત એ છે કે તે ઘણા નાગરિકો પાસેથી આવે છે, જેઓ વિદેશમાં કામ કરે છે અને તેમના પરિવારને પૈસા મોકલે છે. પરિવહન thumb|200px|મોટા ભાગનું ગોવા માર્ગોથ સારી રીતે જોડાયેલું છે. ગોવાનું એક માત્ર હવાઇમથક, ડાબોલીમ હવાઇમથક, એ લશ્કરી અને નાગરિકો એમ બંને માટેનું છે, જે અન્ય ભારતીય સ્થળોએ જતા ભારતીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય વિમાનોને સેવા પૂરી પાડે છે. હવાઇમથક મોટા અસંખ્ય ચાર્ટર્ડ ફ્લાઇટોનું પણ સંચાલન કરે છે. ગોવામાં મધ્ય પૂર્વથી દુબઇ, શારજાહ અને કુવૈતથી આંતરરાષ્ટ્રીય ફ્લાઇટો આવે છે અને ચાર્ટર ફ્લાઇટ પ્રવાસન ઋતુમાં યુનાઇટેડ કિંગડમ, જર્મની અને રશિયાથી આંતરરાષ્ટ્રીય ફ્લાઇટો આવે છે. ડાબોલીમ હવાઇમથકમાં નીચે જણાવેલી વિમાની કંપનીઓ દ્વારા સેવા આપવામાં આવે છે – એર ઇન્ડિયા, ઇન્ડિયન એરલાઇન્સ, કિંગફિશર એરલાઇન્સ, ગો એર, સ્પાઇસજેટ ઉપરાંત યુનાઇટેડ કિંગડમ, રશિયા, જર્મનીના ફ્લાઇટ કે જેનું સંચાલન થોમસ કૂક, કોન્ડોર, મોનાર્ક એરલાઇન્સ વગેરે દ્વારા કરવામાં આવે છે, તેનો સમાવેશ થાય છે. ગોવાના જાહેર પરિવહનમાં ખાનગી રીતે ચલાવવામાં આવતી બસોનો સમાવેશ થાય છે, જે મોટા શહેરોને ગ્રામીણ વિસ્તારો સાથે જોડે છે. સરકાર દ્વારા ચાલતી બસોની જાળવણી કદમ્બ ટ્રાન્સપોર્ટ કોર્પોરેશન દ્વારા કરવામાં આવે છે, જે મોટા માર્ગો (જેમ કે પંજીમ-મારગાઓ માર્ગ)અને કેટલાક રાજ્યના કેટલાક નિર્જન ભાગોનો સમાવેશ થાય છે. મોટા શહેરો જેમ કે પંજીમ અને મારગાઓમાં શહેરની વચ્ચે બસ ચાલે છે. જોકે, ગોવામાં જાહેર પરિવહન ઓછુ વિકસિત છે અને ત્યાંના નિવાસીઓ મોટે ભાગે તેમના પોતાના વાહનવ્યવહાર, સામાન્ય રીતે દ્વિ-ચક્રી વાહન પર નિર્ભર છે. ગોવા પાસે અંદરથી પસાર થતા બે રાષ્ટ્રીય ધોરીમાર્ગ છે. એનએચ-17 ભારતના પશ્ચિમ કિનારે થઇને નીકળે છે અને ઉત્તરમાં ગોવાને મુંબઇ સાથે અને દક્ષિણમાં મેંગલોર સાથે જોડે છે. એનેચ-4એ રાજ્યમાંથી પસાર થાય છે જે પૂર્વમાં રાજધાની પંજીમને બેલગામ સાથે અને ગોવાને ડેક્કનમાં આવેલા શહેરો સાથે જોડે છે. એનએચ-17એ, એનએચ-17ને કોર્ટલીમના મોર્મુગાઓ બંદર સાથે જોડે છે અને નવો એનએચ-17બી જે ચાર માર્ગીય છે અને મોર્મુગાઓ બંદરને અન્ય સ્થળ વેરના, વાયા ડાબોલીમ હવાઇમથકને એનએચ-17 સાથે જોડે છે. ગોવા પાસે કુલ રાષ્ટ્રીય ધોરીમાર્ગ, રાજ્ય ધોરીમાર્ગ અને 815 કીમીનો જિલ્લા ધોરીમાર્ગ છે. ભાડાના સ્વરૂપના વાહનવ્યવહારમાં મીટર વિનાની ટેક્સીઓ અને શહેરી વિસ્તારોમાં ઓટો રિક્ષાઓનો સમાવેશ થાય છે. ગોવામાં વાહનવ્યવહારનું વિશિષ્ટ સ્વરૂપ મોટરસાયકલ ટેક્સી છે, જેનું સંચાલન ડ્રાયવરો દ્વારા કરવામાં આવે છે, જેમને સ્થાનિક ધોરણે "પાઇલોટ્સ" કહેવામાં આવે છે. આ વાહનોનું પરિવહન એકમાત્ર સવારની પાછળ બેસતી વ્યક્તિ (પીલીયન રાઇડર દ્વારા તેઓ સામાન્ય રીતે તેઓ જે નક્કી કરે તે ભાડે કરવામાં આવે છે. ગોવામાં રિવર ક્રોસીંગની ફ્લેટ બોટમ્ડ ફેરી બોટ્સ દ્વારા કરવામાં આવે છે, જેનું સંચાલન રિવર નેવિગેશન વિભાગ દ્વારા કરવામાં આવે છે. ગોવામાં બે રેલ લાઇનો છે — જેમાંની એક દક્ષિણ પશ્ચિમ રેલવે અને અન્ય કોંકણ રેલવે દ્વારા ચલાવવામાં આવે છે. જે લાઇન દક્ષિણ પશ્ચિમ રેલવે દ્વારા ચલાવવામાં આવે છે તે વાસ્કો દ ગામા, ગોવાના બંદર શહેરને મારગાઓ વાયા હુબલી અને કર્ણાટક સાથે જોડતા વસાહત યુગ દ્વાર બાંધવામાં આવી હતી. કોંકણ રેલવે લાઇન કે જે 1990ના દાયકા દરમિયાન બાંધવામાં આવી હતી, તે દરિયાકિનારા સંમાંતર દોડે છે અને મોટા ભાગના શહેરોને પશ્ચિમ દરિયાકિનારા સાથે જોડે છે. મોર્મુગાઓ બંદર વાસ્કો શહેરની નજીક છે અને ઓર, પેટ્રોલિયમ, કોલસો અને આંતરરાષ્ટ્રીય કન્ટેઇનરનું સંચાલન કરે છે. મોટા ભાગની નિકાસમાં દરિયાકિનારાના પ્રદેશોની પાછળના મુલકના ખનિજો અને ઓરનો સમાવેશ થાય છે. પંજીમ, કે જે માન્ડોવીના કિનારે આવેલું છે, તે પણ મોટું બંદર ધરાવે છે, જેનો ઉપયોગ 1980 સુધી ગોવા અને મુંબઇ વચ્ચેની યાત્રિક સ્ટીમરોનું સંચાલન કરવા માટે થતો હતો. આ ઉપરાંત મુંબઇ અને પણજીને જોડતી સઢવાળી હોડીની સેવા પણ 1990ના દાયકામાં થોડા સમય માટે દમણીયા શિપીંગ દ્વારા ચલાવવવામાં આવતી હતી. વસ્તી-વિષયક માહિતી thumb|left|મિરમાર દરિયાકિનારે હિન્દુ-ક્રિસ્ટીનીટી યુનિટી મેમોરીયલ. ગોવાના વતનીને અંગ્રેજીમાં ગોઆન કહેવાય છે, કોંકણીમાં ગોએન્કર , પોર્ટુગીઝમાં ગોઝ (પુરુષ) અથવા ગોએસા (સ્ત્રી) અને મરાઠીમાં ગોવેકર કહવાય છે. ગોવામાં 1.344 મિલિયન નિવાસીઓની વસ્તી છે, જે તેને (સિક્કીમ, મિઝોરમ અને અરૂણાચલ પ્રદેશ)બાદ ભારતનું ચતુર્થ ક્રમનું સૌથી નાનું રાજ્ય બનાવે છે. વસ્તી વૃદ્ધિનો દર દાયકા દીઠ 14.9 ટકા છે. જમીનના દરેક ચોરસ કિલોમીટદીઠ 363 વ્યક્તિઓ છે. ગોવા એ એવું રાજ્ય છે જેમાં 49.76 ટકા શહેરી વસ્તીનું ઊંચુ પ્રમાણ છે, જે શહેરી વિસ્તારમાં રહે છે. ગોવાનો સાક્ષરતા દર 82 ટકાની વધારે છે. જાતિ ગુણોત્તર દર 1000 પુરુષની સરખામણીએ 960 સ્ત્રીઓ છે. જ્ન્મ દર 2007માં દર 1000 વ્યકિતએ 15.70નો હતો. ગોવા એવું પણ રાજ્ય છે જેમાં અનુસૂચિત જાતિનો દર 0.04 ટકા ભારતમાં સૌથી ઓછો છે. 2001ની વસ્તી ગણતરી અનુસાર કુલ 1,343,998માંથી 886,551 (65 ટકા) હિન્દુઓ, 359,568 (26 ટકા) ખ્રિસ્તીઓ, 92,210 (6 ટકા) મુસ્લિમો, 970 (0.07 ટકા) શીખ, 549 (0.04 ટકા) બુદ્ધ ધર્મના લોકો, 820 (0.06 ટકા) જૈનો અને 3530 (0.24 ટકા) અન્ય ધર્મ સમુદાયના હતા. ભાષાઓ ગોવા, દમણ અને દીવ સત્તાવાર ભાષા કાયદો, 1987 દેવનગરી લિપિમાં કોંકણીને ગોવાની સત્તાવાર ભાષા બનાવે છે, પરંતુ એવી જોગવાઇ કરવામાં આવી છે કે મરાઠીનો ઉપયોગ "દરેક પ્રકારના અથવા કોઇપણ સત્તાવાર હેતુઓ માટે" ઉપયોગ કરી શકાશે. જે પત્રવ્યવહાર મરાઠીમાં મેળવવામાં આવે તેનો જવાબ મરાઠીમાં આપવાની પણ સરકારની નીતિ છે. જોકે, રોમન લિપિમાં મરાઠી અને કોંકણીને રાજ્યમાં સમાન દરજ્જો આપવાની માગ રહી હોવા છતાં,, કોંકણી એકમાત્ર સત્તાવાર ભાષા રહી છે. મોટે ભાગે કોંકણી, મરાઠી અને અંગ્રેજી ભાષાનો ઉપયોગ થાય છે. કોંકણી એ પ્રાથમિક ધોરણે બોલાતી ભાષા છે અને સત્તાવાર; મરાઠી અને અંગ્રેજી સાક્ષરતા, શિક્ષણ અને કેટલાક સત્તાવાર હેતુઓ માટે વપરાતી ભાષા છે. મોટા પ્રમાણમાં જે અન્ય ભાષાઓનો ઉપયોગ થાય છે તે હિન્દી, અને પોર્ટુગીઝ છે. વસાહત વર્ગની ભાષા પોર્ટુગીઝનો ઉપયોગ ઘટતા જતા સંબોધનકર્તાઓ દ્વારા ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે, જોકે થોડા પ્રમાણમાં ઘરમાં વાતચીત માટે તેનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે અને થોડા પોર્ટુગીઝ પુસ્તકો પણ તાજેતરના વર્ષોમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા છે. પર્યટન thumb|right|ગોવા કાર્નિવલ એ ગોવાના અનેક આકર્ષણોમાંનુ એક છે. આંતરિયાળ વિસ્તારોમાં પર્યટક પ્રવૃત્તિઓમાં ઘટાડો થયો હોવાથી પર્યટન સામાન્ય રીતે ગોવાના દરિયાઇ વિસ્તારો પર કેન્દ્રિત થયેલું છે. 2004માં બે મિલિયનથી વધુ પર્યટકોએ ગોવાની મુલાકાત લીધી હોવાના અહેવાલ છે, જેમાંના 400,000 જેટલા વિદેશીઓ હતા. ગોવામાં બે મુખ્ય પર્યટક ઋતુઓ છેઃ શિયાળો અને ઉનાળો. શિયાળાના સમયમાં, વિદેશી પર્યટકો (ખાસ કરીને યુરોપ) ગોવામાં ઉત્તમ આબોહવાને માણવા આવે છે. ઉનાળાના સમયમાં (જ્યારે ગોવામાં વરસાદી ઋતુ હોય છે), ભારત ભરના પર્યટકો રજાઓ ગાળવા આવે છે. 450 વર્ષોથી વધુ પોર્ટુગીઝોના શાસન સાથે અને તેના પરિણામે પોર્ટુગીઝ સંસ્કૃતિના પ્રભાવને લીધે ગોવા જોકે કંઇક અંશે દેશના અન્ય ભાગની તુલનામાં વિદેશી મુલાકાતીઓ સમક્ષ અલગ જ ચિત્ર રજૂ કરે છે. ગોવા રાજ્ય તેના ઉત્તમ દરિયાકિનારા, દેવળો અને મંદિરો માટે પ્રખ્યાત છે. જૂના ગોવામાં બોમ જિસસ કેથડ્રલ, ફોર્ટ અગુડા અને ભારતીય ઇતિહાસમાં નવું મીણનું સંગ્રહાલય, સંસ્કૃતિ અને વારસો અન્ય પર્યટક સ્થળો છે. thumb|કેલાનગ્યુટ દરિયાકિનારો. ઐતિહાસિક સ્થળો અને પડોશી સ્થળો ગોવામાં બે વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટસ છે: બોમ જિસસ બેસિલીકાઅને થોડા માન્ય મઠો. બેઝિલિકામાં અવસાન પામેલા સેંટ. ફ્રાંસિસ ઝેવિયરનું શરીર રાખવામાં આવ્યુ છે, જેમને અસંખ્ય કેથોલિકો દ્વારા ગોવાના આશ્રયદાતા સંત તરીકે ઓળખવામાં આવે છે (આર્કડિયોસેસ મુખ્ય ધર્માધ્યક્ષની સત્તા નીચેનો વિસ્તાર) ઓફ ગોવા ખરેખર આશિર્વાદ પામેલા જોસેફ વાઝ છે). દર 12 વર્ષોમાં એક વાર, તેમના શરીરની પૂજા માટે અને પ્રજાને જોવા માટે નીચે ઉતારવામાં આવે છે. આ પ્રકારની ઘટના છેલ્લે 2004માં હાથ ધરાઇ હતી. વેલહાસ કોન્ક્વીટાસ પ્રદેશો તેમના ગોવા-પોર્ટુગીઝ સ્થાપત્ય શૈલી માટે પણ જાણીતા છે. ગોવામાં ઘણા કિલ્લાઓ છે જેમ કે તિરાકોલ, ચાપોરા, કોર્જીયમ, અગુડા, ગાસ્પર ડાયસ અને કેબો ડી રામા. ગોવાના ઘણા ભાગોમાં કડિયાઓએ બાંધેલા ઇન્ડો-પોર્ટુગીઝ શૈલીના સ્થાપત્ય હજુ પણ અસ્તિત્વમાં છે, જ્યારે કેટલાક ગામડાઓમાં તેમાંના મોટા ભાગના ખંડિયેર હાલતમાં છે. પણજીમાં ફોન્ટેનહાસને સાસ્કૃતિક ગાળા તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યું છે, જે ગોવાના જીવન, સ્થાપત્ય અને સંસ્કૃતિની ઝાંખી કરાવે છે. ગોવાના મંદિરોમાં પોર્ટુગીઝ યુગનો પ્રભાવ દ્રશ્યમાન છે, તેમાં મન્ગ્યુશી મંદિર અને મહાલસા મંદિરને ગણાવી શકાય, જોકે 1961 બાદ આમાંના મોટા ભાગનાનો નાશ કરાયો હતો અને સ્થાનિક ભારતીય શૈલીમાં પુનઃબાંધવામાં આવ્યા હતા. સંગ્રહાલયો અને વિજ્ઞાન કેન્દ્ર ગોવામાં થોડા સંગ્રહાલયો પણ છે, તેમાંના બે ગોવા સ્ટેટ સંગ્રહાલય અને નેવલ એવિયેશન મ્યુઝિયમ અગત્યના છે. એવિયેશન સંગ્રહાલય એ ભારતમાં આ પ્રકારનું ફક્ત એક સંગ્રહાલય છે. તદુપરાંત, પર્યટકો માટે જે સ્થળ એટલું જાણીતુ નથી તે ગોવા વિજ્ઞાન કેન્દ્ર છે, જે પંજીમમાં આવેલું છે. લોકો અને સંસ્કૃતિ thumb|કાવલેમનું શાંતા દુર્ગા મંદિર. ગોવાનો ટેબ્લો દીપસ્તંભ, ક્રોસ, ઘોડ મોડની તેમજ રથ પર ભાર મૂકતા ધાર્મિક એકસૂત્રતા દર્શાવે છે. રાજાનો પશ્ચિમનો વૈભવી શણગાર અને ભજવવામાં આવતા પ્રાદેશિક નૃત્યો રાજ્યના વિશિષ્ટ વિવિધ ધર્મો અને સંસ્કૃતિના મિશ્રણની ઝાંખી કરાવે છે. સંગીત અને નૃત્યનો તહેવાર શિગ્મો મેલ વિવિધતામાં એકતા દર્શાવે છે. ગોવા કાર્નિવલ અસંખ્ય પર્યટકોને આકર્ષવા માટે જાણીતુ છે. અન્ય આગવા સ્થાનિક તહેવારો દિવાળી, નાતાલ, ચાવોથ અને ઇસ્ટર છે. ગોવા નવા વર્ષની ઉજવણી માટે પણ જાણીતુ છે. નૃત્ય અને સંગીત માન્ડો અને ડુલપોડ પરંપરાગત ગોઆન સંગીત સ્વરૂપ છે. ગોઆન હિન્દુઓ નાટક, ભજન અને કિર્તનના ખૂબ શોખીન હોય છે. અત્યંત વિખ્યાત ભારતીય શાસ્ત્રીય ગાયકો ગોવાના છે, જેમ કે લત્તા મંગેશકર, આશા ભોંસલે, કિશોરી અમોનકર, કેસરબાઇ કર્કર, જિતેન્દ્ર અભિષેકી, પંડિત પ્રભાકર કારેકર. કેટલાક પરંપરાગત ગોઆન નૃત્ય દેખન્ની, ફૂગડી, અને કોરિદિન્હો છે. ગોવા ગોવા ટ્રાન્સનું જન્મસ્થળ છે અને ત્યાં સનબર્ન તહેવારો ઉજવાય છે જેણે વિશ્વના વિખ્યાત કલાકારોએ માણ્યા છે, આવા કલાકારોમા ડીજે કાર્લ કોક્સ, રોજર સંચેઝ, આર્મિન વા બુરેન, એક્સવેલ, નફિઝા, જોહ્ન ઉ ફ્લેમિંગ, વચન ચિન્નાપા અને સુલ્તાનનો સમાવેશ થાય છે. નાટ્યકલા નાટક, ટિયાત્ર અને ઝાગોર ગોવાની પરંપરાગત કલાના મુખ્ય સ્વરૂપો છે. અન્ય સ્વરૂપો રનમાલે, દશાવાતારી, કાલો, લલિત, કાલા અને રથકલા છે. રામાયણ અને મહાભારતની સાથે વધુ આધુનિક સામાજિક વિષયોને પણ ગીત અને નૃત્યમાં રૂપાંતરીત કરવામાં આવ્યા છે.ગોવાનું ટિયાટ્ર ફોક નાટક http://www.goablog.org/posts/tiatr-folk-drama-of-goa/ ડ્રમર્સ, કીબોર્ડ કલાકારો અને ગિતાર વગાડનારાઓ આ શોનો ભાગ છે અને તેની ઐતિહાસિક માત્રા દર્શાવે છે. ખોરાક કોંકણીમાં ભાતની સાથે ફિશ કરી (કોંકણીમાં ક્ઝીટ કોડી‌‌‌‌) ગોવામાં મુખ્ય ખોરાક છે. ગોઆન રસોઇ રીત ઝીણવટથી રીતે માહિતીમાંથી તૈયાર કરેલી ફિશ ડીશની સારી વાનગી છે. નાળિયેર અને નાળિયેરીના તેલનો ગોઆન રસોઇ પદ્ધતિમાં મોટે ભાગે ઉપયોગ થાય છે, તેમજ તેની સાથે સૂકા મરી, મસાલા અને વિનેગરનો ઉપયોગ પણ કરવામા આવે છે, જે ખોરાકને વિશિષ્ટ સ્વાદ આપે છે. પોર્ક ડીશો જેમ કે વિન્ડાલૂ, ક્ઝાકૂટી અને સોર્પોટેલ ગોઆન કેથલિક્સમાં મોટા પ્રસંગોમા જ રાંધવામાં જ રાંધવામાં આવે છે. વિલાયતી ગોઆન વેજીટેબલ બાફલો કે જે ખટખટે તરીકે જાણીતો છે, જે હિન્દુ ખ્રિસ્તી ચાહે જેના પણ તહેવારો હોય તેની ઉજવણી દરમિયાન લોકપ્રિય ડીશ છે. ખટખટેમાં ઓછામાં ઓછા પાંચ શાક, તાજા નાળિયેર અને ખાસ ગોવાના તેજાનાનો સમાવેશ થાય છે, જે સુગંધમાં ઉમેરો કરે છે. ઇડલીની એક જાત સન્નાસ અને ઢોસાની એક જાત કોઇલોરી ગોવાની વાનગીઓ છે. ઊંચી જાતના ઇંડા-આધારિત અસંખ્ય સ્તરો ધરાવતી સ્વીડ ડીશ કે જે બેબિન્કા તરીકે જાણીતી છે, તે નાતાલમાં લોકપ્રિય છે. ગોવામાં અત્યંત લોકપ્રિય આલ્કોહોલિક પીણું ફેની છે; કાજુ ફેની કાજુના વૃક્ષના ફળના આથામાંથી બનાવવામાં આવે છે, જ્યારે નાળિયેર ફેની તાડીના વૃક્ષના સત્વમાંથી બનાવવામાં આવે છે. સ્થાપત્યકલા thumb|ગોઆન-પોર્ટુગીઝ વિલા thumb|ફોન્ટેનહસને તેના જૂના સ્થાપત્યને કારણે પંજીમમાં રક્ષિત વિસ્તારમાં છે. મકાનમાં રહેતા લોકો ફક્ત અંદરથી ફરી નવું કરી શકે છે-બહારના ભાગને એમને એમ જ રહેવા દેવામાં આવે છે. ગોવાની સ્થાપત્યકલા ભારતીય, મુઘલ અને પોર્ટુગીઝ શૈલીનું મિશ્રણ છે. પોર્ટુગીઝોએ ચાર સદીઓ સુધી શાસન કર્યું હોવાથી અસંખ્ય દેવળો અને રહેણાંકો પર સ્થાપત્યકલાની પોર્ટુગીઝ શૈલીની ઝાંખી જોવા મળે છે. ગોવામાં મુઘલોનું પણ શાસન હતું અને ત્યાં ડોમ્સ સાથે ખાસ મુઘલ શૈલીના સ્મારકો બંધાયેલા જોવા મળે છે. ખાસ ગોઆન સ્થાપત્યકલા અત્યંત સાદી અને સરળ છે અને આધુનિક ઇમારતોમાં પણ તે દ્રશ્યમાન થાય છે. રમત ગમત ફૂટબોલ ગોવામાં અત્યંત લોકપ્રિય રમત છે અને તે ગોઆન સંસ્કૃતિ સાથે વણાયેલી છે. ત્યાં મુલાકાતે આવેલા આઇરીશ સાધુ એફઆર. વિલીયમ રોબર્ટ લ્યોન્સે "ખ્રિસ્તીઓના શિક્ષણ" ના ભાગરૂપે સ્થાપના કરી હતી ત્યારે રાજ્યમાં 1883માં તેની ઉત્પત્તિ થઇ હોવાનું જાણવા મળે છે. 22 ડિસેમ્બર, 1959ના રોજ એસોસિયેકાઓ ડિ ફ્યુટબોલ ડિ ગોઆ ની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી, જેણે નવા નામ ગોવા ફૂટબોલ એસોસિયેશન હેઠળ રમતનું સંચાલન કરવાનું સતત રાખ્યું છે. ગોવા, પશ્ચિમ બંગાળ અને કેરાલાની સાથે દેશમાં ફૂટબોલનું નિશ્ચિત સ્થાન ધરાવે છે અને ભારતની આઇ લીગમાં ઘણી ફૂટબોલ ક્લબોનું કેન્દ્ર છે. રાજ્યના ફૂટબોલ પાવરહાઉસીસમાં સાલગાઓકર, ડેમ્પો, ચર્ચિલ બ્રધર્સ, વાસ્કો સ્પોર્ટસ ક્લબ અને સ્પોર્ટીંગ ક્લબ ડિ ગોવાનો સમાવેશ થાય છે. રાજ્યનુ મુખ્ય ફૂટબોલલ સ્ટેડિયમ, ફેત્રોડા (અથવા નહેરૂ સ્ટેડિમ), મારગાઓમાં આવેલું છે અને ત્યાં ક્રિકેટ મેચ પણ યોજાય છે. ગોવાના ઘણા વતનીઓએ ફૂટબોલમાં ભારતનું પ્રતિનિધિત્વ કર્યુ છે અને તેમાંના ચારના નામ છે, બ્રહ્માનંદ સંખવાલકર, બ્રુનો કૌટિન્હો, મૌરિસિઓ અફોન્સો, અને રોબર્ટો ફર્નાન્ડિઝ, આ તમામ અમુક સમયે કે અન્ય સમયે રાષ્ટ્રીય ટીમના કપ્તાન રહ્યા હતા. તાજેતરના દાયકાઓમાં ક્રિકેટનો વધતો જતો પ્રભાવ જોઇ શકાય તેમ છે. ગોવા પાસે તેની પોતાની ક્રિકેટ ટીમ છે. દિલીપ સરદેસાઇ ભારત માટે આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટમાં રમી ચૂકેલા અત્યાર સુધીના એકમાત્ર ગોવાના વતની છે.http://www.mail-archive.com/[email protected]/msg15601.html સરકાર અને રાજકારણ ભારતીય સંસદમાં, ગોવાની બે બેઠકો લોકસભામાં છે, જે પ્રત્યેક એક જિલ્લાનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે અને એક બેઠક રાજ્ય સભામાં છે. ગોવાની રાજધાની પણજી છે, જે અંગ્રેજીમાં પંજીમ તરીકે ઓળખાય છે અને અગાઉ તે પોર્ટુગીઝના સમયમાં પંગીમ તરીકે ઓળખાતું હતું અને સ્થાનિક ભાષામાં તે પોન્જી તરીકે ઓળખાય છે, જે ગોવાની વહીવટી રાજધાની છે અને તે પણજી નજીક માન્ડોવીના ડાબા કિનારે આવેલી છે. ગોવાની વિધાનસભાની બિલ્ડીંગ પોર્વોરીમમાં આવેલી છે - ગોવા વિધાનસભાની બેઠક માંડોવી નદી વિસ્તારમાં આવેલી છે. રાજ્યનું ન્યાયિક સત્તામાળખું મુંબઇ સાથે સંબંધિત છે (અગાઉ બોમ્બે તરીકે જાણીતુ, જે ગોવાના પડોશી રાજ્ય મહારાષ્ટ્રની રાજધાની છે), કેમ કે રાજ્ય બોમ્બે હાઇકોર્ટના ન્યાયક્ષેત્રમાં આવે છે. હાઇકોર્ટની ખંડપીઠ પણજીમાં આવેલી છે. અન્ય રાજ્યોથી વિરુદ્ધ, તે વ્યક્તિગત ધર્મો માટે રચાયેલા નાગરિક કાયદાઓના બ્રિટીશ ઇન્ડિયન મોડેલને અનુસરે છે, પોર્ટુગીઝ યુનિફોર્મ સિવીલ કોડ, નેપોલેનિક કોડ પર આધારિત છે, જેને ગોવા સરકારે જાળવી રાખ્યા છે. ગોવા એક જ ગૃહ ધારાસભા ધરાવે છે, જેમાં ચાળીસ સભ્યોની વિધાનસભાનો સમાવેશ થાય છે, જેનુ નેતૃત્ત્વ મુખ્ય પ્રધાન દ્વારા કરવામાં આવે છે, જે સર્વોચ્ચ સત્તા ધરાવે છે. ગોવાના પ્રવર્તમાન મુખ્ય પ્રધાન શ્રી દિગમ્બર કામત છે અને વિરોધપક્ષના નેતા શ્રી મનોહર પારિકાર છે. શાસક સરકારમાં પક્ષ અથવા યુતિનો સમાવેશ થાય છે, જે રાજ્યની ચુટણીમાં મહત્તમ બેઠકો કબજે કરે છે અને ગૃહમાં સારી બહુમતી ટેકાનો લાભ ઉઠાવે છે. ગવર્નરની નિમણૂક ભારતના રાષ્ટ્રપતિ દ્વારા કરવામાં આવે છે. ગવર્નરની ભૂમિકા મોટે ભાગે સમારંભોમાં હોય છે, પરંતુ કોણે હવે પછીની સરકાર રચવી જોઇએ તે નક્કી કરવામાં અથવા તાજેતરના ભૂતકાળમાં થયું હતું તેમ ધારાસભાનું વિસર્જન કરવા સમયે મહત્વની ભૂમિકા બજાવે છે. 1990 સુધી સ્થિર સરકાર અનુભવ્યા બાદ ગોવા પોતાની રાજકીય અસ્થિરતાને કારણે તોફાની રાજ્ય તરીકે ઉભરી આવ્યું છે, કેમ કે 1990 અને 2005 વચ્ચેના પંદર વર્ષોના ગાળામાં ગોવાએ ચૌદ સરકારો જોઇ છે.પારિકર વિરુદ્ધ રચાયેલ સમસ્યાઓ , અનિલ શાસ્ત્રી, ધ હિન્દુ , 31 જાન્યુઆરી 2005, ચકાસેલું 2 એપ્રિલ, 2005 માર્ચ 2005માં ગવર્નર દ્વારા વિધાનસભાને બરખાસ્ત કરવામાં આવી હતી અને રાષ્ટ્રપતિ શાસનની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી, જેણે કાયદાસભાને બરતરફ કરી હતી. જૂન 2005ની પેટા ચુંટણીમાં જે પાંચ બેઠકોની ચુંટણી યોજાઇ હતી તેમાંથી ત્રણ બેઠકો પર જીત મેળવીને કોંગ્રેસ સત્તા પર આવી હતી. કોંગ્રેસ પક્ષ અને ભારતીય જનતા પક્ષ (બીજેપી) રાજ્યમાં મોટામાં મોટા બે પક્ષો છે. 2007ના વિધાનસભા ચૂંટણીમાં કોંગ્રેસના નેતૃત્ત્વવાળી યુતિએ જીત મેળવી હતી અને રાજ્યમાં શાસનનો પ્રારંભ કર્યો હતો. અન્ય પક્ષોમાં યુનાઇટેડ ગોઆન્સ ડેમોક્રેટિક પક્ષ, નેશનાલિસ્ટ કોંગ્રેસ પક્ષ મહારાષ્ટ્રવાદી ગોમાન્તક પક્ષનો સમાવેશ થાય છે. માધ્યમો અને સંદેશાવ્યવહાર ગોવામાં ભારતમાં ઉપલબ્ધ મોટે ભાગ તમામ ટેલિવીઝન ચેનલો ઉપલબ્ધ છે. ગોવાના મોટા ભાગના વિસ્તારોમાં કેબલ દ્વારા ચેનલો મેળવવામાં આવે છે. આંતરિયાળ પ્રદેશોમાં ચેનલો ઉપગ્રહ ડિશ દ્વારા મેળવવામાં આવે છે. રાષ્ટ્રીય ટેલિવીઝન પ્રસારણકર્તા, દૂરદર્શન પાસે બે મુક્ત પ્રાદેશિક ચેનલો રજૂ કરવા માટે છે. ડીટીએચ (ડાયરેક્ટ ટુ હોમ) ટીવી સેવા ડીશ ટીવી, તાતા સ્કાય અને ડીડી ડાયરેક્ટ પ્લસ દ્વારા ઉપલબ્ધ છે. ઓલ ઇન્ડિયા રેડીયો રાજ્યમાં એક માત્ર રેડીયો ચેનલ છે, જે એફએમ અને એએમ બેન્ડઝ એમ બંનેનું પ્રસારણ કરે છે. પ્રાયમરી ચેનલ 1287 કિલોહર્ટઝ અને વિવિધ ભારતી ચેનલ 1539 કિલોહર્ટઝ પર બે એએમ ચેનલોનું પ્રસારણ કરવામા આવે છે. એઆઇઆરની એફએમ ચેનલને એફએમ રેઇન્બો કહેવાય છે અને 105.4 મેગાહર્ટઝ પર પ્રસારિત કરવામાં આવે છે. ખાનગી એફએમ રેડીયો ચેનલો બીગ એફએમ 92.7 મેગાહર્ટઝ અને રેડીયો ઇન્ડિગો 91.9 મેગાહર્ટઝ પર પ્રસારિત કરવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત શૈક્ષણિક રેડીયો ચેનલ ગ્યાન વાણી પણ છે, જે ઇગ્નો દ્વારા પણજીથી 107.8 મેગાહર્ટઝ પર પ્રસારિત કરવામાં આવે છે. 2006માં સેંટ ઝેવિયર્સ કોલેજ, માપુસા રાજ્યમાં એવી સર્વપ્રથમ કોલેજ બની હતી કે જેણે કેમ્પસ કોમ્યુનિટી રેડીયો સ્ટેશન 'વોઇસ ઓફ ઝેવિયર્સ'નો પ્રારંભ કર્યો હતો. મોટા ભાગના સેલ્યુલર સર્વિસ ઓપરેટરોમાં રિલાયન્સ ઇન્ફોકોમ, તાતા ઇન્ડિકોમ, વોડાફોન (અગાઉની હચ), ભારતી એરટેલ, બીએસએનએલ અને આઇડિયા સેલ્યુલરનો સમાવેશ થાય છે. સ્થાનિક અખબાર પ્રકાશનોમાં અંગ્રેજી ભાષામાં ધી હેરાલ્ડ (ગોવાનું સૌથી જૂનુ, એક સમયે પોર્ટુગીઝ ભાષાનું પેપર જે ઓ હેરાલ્ડો તરીકે જાણીતુ હતું), ગોમાન્તક ટાઇમ્સ અને નવહીંદ ટાઇમ્સ નો સમાવેશ થાય છે. આ ઉપરાંત, ધી ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા અને ધી ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ શહેરી વિસ્તારોમાં બોમ્બે અને બેંગલોરથી પ્રાપ્ત કરવામાં આવે છે. ધી ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા એ તાજેતરમાં જ ગોવાથી પ્રકાશનનો પ્રારંભ કર્યો છે, જે રાજ્યની રાજધાનીથી સીધા જ સ્થાનિક વસ્તીને સમાચાર પીરસે છે. સત્તાવાર રીતે માન્ય અખબારોની યાદીમાં કોંકણી (દેવનાગરી લિપિ)માં સૂનાપારંત , ધી નવહીંદ ટાઇમ્સ , અંગ્રેજીમાં ધી હેરાલ્ડ ટાઇમ્સ અને ધી ગોમાન્તક ટાઇમ્સ ; અને ગોમાન્તક , તરુણ ભારત , નવપ્રભા , ગોવા ટાઇમ્સ , સનાતન પ્રભાત , ગોવાદૂત (બધાજ મરાઠીમાં)નો સમાવેશ થાય છે. દરેક દૈનિક અખબારો છે. રાજ્યના અન્ય પ્રકાશનોમાં ગોવા ટુડે (અંગ્રેજી ભાષા, માસિક), ગોઆન ઓબ્સર્વર (ઇંગ્લીશ, સાપ્તાહિક), વાવરડ્ડેન્ચો ઇક્ટ (રોમન-લિપિ કોંકણી, સાપ્તાહિક) ગોવા મેસેન્જર , ગુલાબ (કોંકણી, માસિક), બિમ્બ (દેવનાગીરી-સ્ક્રીપ્ટ કોંકણી)નો સમાવેશ થાય છે. શિક્ષણ thumb|ગોવા યુનિવર્સિટી 2001ની વસ્તી ગણતરી અનુસાર ગોવાનો સાક્ષરતા દર 82 ટકાનો છે, જેમાં પુરુષોમાં 89 ટકા અને સ્ત્રીઓનો 76 ટકા સાક્ષરતા દર છે. દરેક તાલુકા ગામડાઓના બનેલા છે, દરેકમાં સરકાર દ્વારા ચાલતી શાળા છે. ભ્રષ્ટાચારનું નીચુ સ્તર હોવાથી અને સરકારી શાળા ગુણવત્તા વાળી હોવાથી ખાનગી શાળાની અન્ય દેશની તુલનામાં ઓછી માગ રહે છે. દરેક શાળાઓ રાજ્ય એસએસસીની હેઠળ આવે છે, જેનો અભ્યાસક્રમ રાજ્ય શિક્ષણ વિભાગ દ્વારા નક્કી કરવામાં આવ્યો હોય છે. તદુપરાંત ઓલ ઇન્ડિયા આઇસીએસઇ બોર્ડ અથવા એનઆઇઓએસ બોર્ડ દ્વારા ચાલતી પણ કેટલીક શાળાઓ છે. ગોવામાં મોટા ભાગના વિદ્યાર્થીઓ અંગ્રેજી માધ્યમનો ઉપયોગ કરીને તેમની હાઇ સ્કુલ પૂર્ણ કરે છે. બીજી બાજુ પ્રાથમિક શાળાઓ મોટે ભાગે કોંકણીમાં મરાઠીમાં ચલાવવામાં આવે છે. (ખાનગી શાળામાં, પરંતુ સરકારી સહાય વાળી શાળાઓમાં). ભારતમાં મોટે ભાગે બને છે તેમ, અંગ્રેજી માધ્યમ શિક્ષણની તરફેણમાં સ્વદેશી માધ્યમો માટેની હાજરીમાં ઘટાડો થતો જોવાયો છે. ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયામાં પ્રકાશિત થયેલા અહેવાલ અનુસાર, 84 ટકા ગોવાન શાળાઓ વહીવટી વડા સિવાય જ ચલાવવામાં આવે છે. શાળાના દસ વર્ષો બાદ, વિદ્યાર્થીઓ ઉચ્ચતર માધ્યમિક શાળામાં જોડાય છે, જે વિખ્યાત પ્રવાહો જેમ કે વિજ્ઞાન, આર્ટસ, લો (કાયદો) અને કોમર્સમાં અભ્યાસક્રમો પૂરા પાડે છે. વિદ્યાર્થી વ્યાવસાયિક અભ્યાસોમાં પણ જોડાઇ શકે છે. વધારામાં, ઘણા ત્રણ વર્ષના ડિપ્લોમા અભ્યાસક્રમોમાં જોડાય છે. બે વર્ષની કોલેજ બાદ વ્યાવસાયિક ડિગ્રી હોય છે. ગોવા યુનિવર્સિટી રાજ્યમાં એક માત્ર યુનિવર્સિટી છે, જે તાલેઇગાવમાં આવેલી છે અને ગાવાની કોલેજો તેની સાથે સંલગ્ન છે. રાજ્યમાં ચાર એન્જિનિયરીંગ કોલેજો છે અને એક મેડિકલ કોલેજ છે. ગોવા એન્જિનિયરીંગ કોલેજ અને ગોવા મેડિકલ કોલેજ રાજ્ય દ્વારા ચલાવવામાં આવે છે જ્યારે અન્ય ત્રણ એન્જિનિયરીંગ કોલેજો ખાનગી સંસ્થાઓ દ્વારા ચલાવવામાં આવે છે. ગોવામાં શ્રેષ્ઠ શાળાઓમાં પોરવોરીમ ખાતે વિદ્યા પ્રભોદિની, કે.બી. હેડગેવાર હાઇ સ્કુલ, પ્રોગ્રેસ હાઇ સ્કુલ, ડોન બોસ્કો હાઇ સ્કુલ, પીપલ્સ હાઇ સ્કુલ, પણજીમાં મુશ્તીફંડ હાઇ સ્કુલ, પોન્ડામાં એ.જે. ડિ અલમેઇડા હાઇ સ્કુલ, વિદ્યા ભારતી મહિલા નુતન, મારગાઓમાં મનોવિકાસ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. ગોવામાં શ્રેષ્ઠ કોલેજોમાં જી.વી.એમની એસ.એન.જે.એ. હાયર સેકંડરી સ્કુલ, ડોન બોસ્કો કોલેજ, ડી.એમ.ની કોલેજ, સેંટ ઝેવિયર્સ કોલેજ, કાર્મેલ કોલેજ, ચૌગુલે કોલેજ, ધેમ્પે કોલેજ, દામોદર કોલેજ, એમઇએસ કોલેજ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. ખાનગી એન્જિનિયરીંગ કોલેજો શ્રી રાયેશ્વર ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ એન્જિનિયરીંગ એન્ડ ઇન્ફર્મેશન ટેકનોલોજી, શિરોડા અને પાડ્રે કોન્સેઇકાઓ કોલજ ઓફ એન્જિનિયરીંગ, વેરના છે. ફાર્મસી, આર્કિટેક્ચર અને ડેન્ટિસ્ટ્રી ઓફર કરતી કોલેજો સાથે અસંખ્ય ખાનગી કોલેજો પણ લો (કાયદો), આર્ટસ, કોમર્સ અને વિજ્ઞાન શાખામાં અભ્યાસ આપે કરે છે. આ ઉપરાંત નેશનલ ઓશનોગ્રાફિક સાયન્સ સંબંધિત બે કેન્દ્રો છે, એનસીએઓઆર અને નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ ઓશનોગ્રાફી (એઆઇઓ) વાસ્કો અને પંજીમમાં છે. 2004માં, બીટ્સ પિલાની યુનિવર્સિટીએ તેમનો પ્રથમ ભારતીય ઉપગ્રહનો પ્રારંભ કર્યો હતો, બીટ્સ પિલાની ગોવા કેમ્પસ ડાબોલીમ નજીક છે. એન્જિનિયરીંગ કોલેજ ઉપરાંત, બહુ થોડી પોલિટેકનિક સંસ્થાઓ છે, જેમાં ફાધર અગ્નેલ પોલિટેકનિક, વેરના અને ધી ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ શિપબિલ્ડીંગ ટેકોલોજી, વાસ્કો ડા ગામાનો સમાવેશ થાય છે જે ટેકનિકલ અને વ્યાવસાયિક તાલીમ આપે છે. જોકે, ગોવામાં જે અભ્યાસક્રમ ઉપલબ્ધ છે તેના કરતા વધુ માગ હોવાથી, મોટા ભાગના નિવાસીઓ અન્ય રાજ્યોમાં અભ્યાસક્રમ કરવાનું પસંદ કરે છે. ગોવા પણ ભારતમાં મરિન એન્જિનિયરીંગ, ફિશરીઝ, હોટેલ મેનેજમેન્ટ અને ક્વિઝીન જેવા અભ્યાસક્રમો માટે અત્યંત જાણીતુ છે. રાજ્ય વધુમાં દેશમાં અનેક શ્રેષ્ઠ શાળાઓમાંની એક બિઝનેસ સ્કુલ ધરાવે છે - ગોવા ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ મેનેજમેન્ટ જે એક સ્વાયત્ત છે અને તેની સ્થાપના 1993માં રોમ્યુયાલ્ડ ડી'સોઝા દ્વારા કરવામાં આવી હતી. શાળાના અભ્યાસક્રમના એક ભાગ તરીકે પોર્ટુગીઝ, ઘણી વખત કેટલીક શાળાઓમાં ત્રીજી ભાષા તરીકે પોર્ટુગીઝ શીખવવામાં આવે છે. ગોવા યુનિવર્સિટી પોર્ટુગીઝમાં સ્નાતક અને માસ્ટર્સ ડિગ્રી પણ ઓફર કરે છે. આ પણ જુઓ ગોવાનો ઇતિહાસ કોંકણી ભાષા નોંધ સંદર્ભો ઇસાડોરા ટાસ્ટઃ: મધર ઇન્ડિયા. સ્થળની શોદ કરતા . પેપેરોની પુસ્તકો: બર્લિન 2009, ISBN 978-3-941825-00-0 બાહ્ય કડીઓ ગોવા સરકાર સત્તાવાર વેબસાઇટ શ્રેણી:ભારતનાં રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો શ્રેણી:ગોઆ

જમ્મુ અને કાશ્મીર

https://gu.wikipedia.org/wiki/જમ્મુ_અને_કાશ્મીર

જમ્મુ અને કાશ્મીર ભારતનું સૌથી ઉત્તરમાં આવેલ રાજ્ય હતું. કાશ્મીરનો પ્રદેશ ત્યાંના કુદરતી સૌંદર્યને કારણે પૃથ્વી પરના સ્વર્ગ તરીકે વિશ્વભરમાં જાણીતો છે. ભારત સરકારે ૫ ઓગસ્ટ, ૨૦૧૯ના રોજ જમ્મુ-કાશ્મીરને વિશેષાધિકાર આપતી બંધારણની કલમ ૩૭૦ અને ૩૫ Aને હટાવી અને રાજ્યને બે ભાગમાં વહેંચી નાખવાનો નિર્ણય લીધો. તેના અંતર્ગત બે કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ બન્યા: જમ્મુ-કાશ્મીર અને લદ્દાખ. જમ્મુ અને કાશ્મીર દક્ષિણે હિમાચલ પ્રદેશ અને પંજાબથી જોડાયેલું છે. જમ્મુ કાશ્મીર ઉતર-પૂર્વ દિશા એ ચીન સાથે જોડાયેલ છે. આ ઉપરાંત, લાઈન ઓફ કન્ટ્રોલ એ જમ્મુ કાશ્મીર ને પાકિસ્તાનથી અલગ પાડે છે. આઝાદ કાશ્મીર અને ગિલગીટ-બાલ્ટીસ્તાનએ પાકિસ્તાન ના હેઠળ આવેલ છે. આ રાજ્યના ઘણા ભાગો પર પાકિસ્તાન અને ચીને પોતાની માલિકી જાહેર કરેલી છે અને તેમાંના ઘણા ભાગો તે દેશોના નિયંત્રણ હેઠળ છે. પરંતુ ભારતે આ તમામ પ્રદેશ પર પોતાનો હક જાહેર કરેલો છે. જમ્મુ અને કાશ્મીર ભારતનો એક એવો કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ છે જ્યાં મુસ્લિમ બહુમતી જોવા મળે છે. જમ્મુ ના પ્રખ્યાત મંદિરો હજારો હિંદુઓને પોતાની તરફ દર વર્ષે યાત્રા કરવા માટે આકર્ષિત કરે છે. ઈતિહાસ thumb|200x200px|જમ્મુ કાશ્મીર અને લદ્દાખ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશનો નકશો વર્ષ ૧૯૨૫માં મહારાજા હરીસિંહે જમ્મુ અને કાશ્મીર રિયાસતના રાજા બન્યા. વર્ષ ૧૯૪૭માં જયારે ભારતમાંથી બ્રિટીશ શાસનનો અંત આવ્યો ત્યારે તેમને ફરીથી જમ્મુ અને કાશ્મીર ના રાજા તરીકે સતા મેળવી. ભારતની સ્વતંત્રતા સાથે જ બ્રિટીશ સરકારે ઘોષણા કરી કે, મુકત થતા રજવાડા ભારત, પાકિસ્તાન સાથે જોડાઈ શકે છે અથવા પોતાના મત મુજબ સ્વતંત્ર પણ રહી શકે છે. તેમને મળેલ સ્વતંત્રતાએ માત્ર સૈધાંતિક સંભાવના હતી, કારણ કે, બ્રિટીશ શાસનના લાંબા શાસન દરમિયાન દેશી રિયાસતો પોતાની વિવિધ જરૂરિયાતો, અને આંતરિક તેમ જ બાહ્ય સુરક્ષા માટે બ્રિટીશ સરકાર પર નિર્ભર બની ચુકી હતી. જમ્મુ અને કાશ્મીર કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશના જિલ્લાઓ આ રાજ્યમાં કુલ ૨૦ જિલ્લાઓ આવેલા છે. અનંતનાગ જિલ્લો ઉધમપુર જિલ્લો કઠુઆ જિલ્લો કુપવાડા જિલ્લો જમ્મુ જિલ્લો ડોડા જિલ્લો પુંછ જિલ્લો પુલવામા જિલ્લો બડગાંવ જિલ્લો બારામૂલા જિલ્લો રાજૌરી જિલ્લો શ્રીનગર જિલ્લો ગાંદરબલ જિલ્લો શોપિયાં જિલ્લો કુલગામ જિલ્લો કિશ્તવાડ જિલ્લો રામવન જિલ્લો રીયાસી જિલ્લો સાંબા જિલ્લો આ પણ જુઓ અમરનાથ (તીર્થધામ) શ્રીનગર જમ્મુ અને કાશ્મીર પુનઃગઠન કાયદો, ૨૦૧૯ શ્રેણી:ભારતનાં રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો